Doorwerking in de breedte

Transcriptie

1 Doorwerking in de reedte De doorwerking van Agenda 2002 in de teksten van decentrale eleidsnota s en cao-akkoorden in 1989 en 1999 Marte van Santen Drs. M. van Santen is als eleidsedewerker veronden aan het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, directie Areidsverhoudingen. Adres: Postus l v 's-gravenhage Saenvatting In dit artikel wordt gerapporteerd over een epirisch onderzoek naar doorwerking van aanevelingen uit het centrale akkoord Agenda 2002 van de Stichting van de Areid. Hierij is doorwerking van deze aanevelingen vastgesteld door iddel van inhoudsanalyses op docuenten die voortkoen uit overleg op verschillende niveaus: areidsvoorwaardennota s van werkgeversorganisaties en vakonden, de agenda van CAO-onderhandelingen en CAO-principeakkoorden. Verschillende factoren lijken van invloed te zijn geweest op de doorwerking van aanevelingen uit het centrale akkoord. Doorwerking: (a) verschilt per thea, () neet in het algeeen, aar niet altijd af naarate het niveau van esluitvoring eer decentraal is, (c) is ij werkneersorganisaties groter dan ij werkgeversorganisaties. Het lijkt dat doorwerking van aanevelingen uit Agenda 2002 heeft plaatsgevonden: ongeveer 30% van de aanevelingen kot terug in de uiteindelijke akkoorden. Een elangrijke evinding is dat doorwerking in areidsvoorwaardennota s en de agenda van het CAO-overleg toeneet naarate de tijd verstrijkt. Te hoog gespannen verwachtingen op het oent dat een centraal akkoord wordt gesloten, zijn daaro niet gerechtvaardigd. 1 Inleiding Op 2 juli zijn CDA, v v d en l p f het definitief eens geworden over de tekst van een strategisch akkoord et de titel Werken aan vertrouwen: een kwestie van aanpakken. Met de totstandkoing van dit akkoord en kort daaropvolgend een nieuw kainet, reekt een nieuwe fase aan in de Nederlandse areidsverhoudingen. De verantwoordelijkheden van overheden en sociale partners dienen volgens het aantredende kainet helder onderscheiden te worden. Overheid én sociale partners dienen niet alleen op hun sociaal-econoische eleid, aar vooral ook op de effecten daarvan aangesproken te kunnen worden. De processen, esluiten en resultaten van areidsvoorwaardenvoring dienen op een heldere anier inzichtelijk te worden geaakt. Te veel wordt gedacht dat de politiek over de econoie gaat, dat de politiek uitaakt o f het goed of slecht gaat et een land, zo staat te lezen in het strategisch akkoord. Het kainet Balkenende verwoordt het als volgt:

2 Marte van Santen Doorwerking in de reedte 'De econoie, dat zijn onderneende ensen, die hun werkkracht, inventiviteit, creativiteit, durf en oed inzetten o goederen en diensten te produceren. Wel zal de overheid voorwaarden oeten creëren die het edrijfsleven in staat stelt o aansluiting ij de top van Europa te hervinden en die positie vast te houden. Herstel van de concurrentiepositie vergt een gezaenlijke aanpak van overheid én sociale partners, et ehoud van ieders eigen verantwoordelijkheid. 1 Onderdeel van dit nieuwe adagiu vort het door CDA, VVD en LPF verwoorde standpunt dat: het algeeen verindend verklaren van cao s niet ter discussie wordt gesteld, ervan uitgaande dat de sociale partners de verantwoordelijkheid neen o goede afspraken in de Stichting van de Areid te aken en na te koen.2 Het proces van het totstandkoen en het nakoen van centrale afspraken wordt vaak saengevat et de ter 'doorwerking. Van doorwerking is sprake wanneer er overeensteing estaat tussen de kenerken van een centraal akkoord (of aaneveling) en een decentraal onderhandelingsresultaat, ijvooreeld een cao. O tegeoet te koen aan de recente roep o eer inzichtelijk en resultaatgericht eleid en, eer concreet, o de sociale partners ook te kunnen aanspreken op hun verantwoordelijkheid o goede centrale afspraken te aken én na te koen, is het elangrijk inzicht te verkrijgen in de werking van het proces van doorwerking, alsede in de effectiviteit van het nakoen van afspraken. O eer inzicht te krijgen in de desetreffende proleatiek, heeft het Ministerie van szw onderzoek uitgevoerd naar de ate van doorwerking van centrale aanevelingen van de Stichting van de Areid (Stichting van de Areid) naar de lager gelegen niveaus in het systee van areidsverhoudingen. Concreet is een antwoord gezocht op de volgende (deel)vragen: - in welke ate werken aanevelingen van de Stichting van de Areid door in het areidsvoorwaardeneleid (eer concreet: areidsvoorwaardennota s) van decentrale organisaties van werkgevers en werkneers; - in welke ate werken de aanevelingen van de Stichting van de Areid door in het afzonderlijke cao -eleid (eer concreet: voorstellenrieven) van decentrale organisaties van werkgevers en werkneers; - in welke ate werken de aanevelingen van de Stichting van de Areid door in CAO-afspraken.3 De uitkosten van dit onderzoek worden in onderhavig artikel gepresenteerd. Paragraaf 2 evat een korte schets van de totstandkoing van het areidsvoorwaardeneleid in Nederland. In paragraaf 3 wordt eer specifiek ingegaan op de totstandkoing van decentraal areidsvoorwaardeneleid. Paragraaf 4 geeft inzicht in de onderzoeksethode en de geruikte data. Paragraaf 5 gaat in op de resultaten van het onderzoek. In paragraaf 6 ten slotte worden enkele conclusies gepresenteerd. 2 Areidsvoorwaardenvoring in Nederland De spelers Beleidsvoring door sociale partners op nationaal niveau neet een elangrijke plaats in in het proces van areidsvoorwaardenvoring in Nederland. Centrale organisaties van werkgevers en werkneers - lto, k Nederland en v n o -n c w aan werkgeverszijde en de f n v, het c n v en de Unie h p aan werlcneerszijde - werken saen in de Stichting van de Areid (Stichting van de Areid), een privaatrechtelijk orgaan dat in 1945 is opgericht. De elangrijkste taken van de Stichting van de Areid zijn het adviseren van de overheid en de aangesloten organisaties en het eïnvloeden van het overlegkliaat tussen werkgevers en werkneers, zie figuur 1 (Van Heertu-Leen en Wilthagen 1996, 6). Figuur 1: Positie van de Stichting van de Areid Areidsverhoudingen Politiek Econoie 204 &

3 M a rte van S a n te n D o o r w e r k in g in d e re e d te Periodiek vindt er overleg plaats tu ssen de Stichting van de Areid en de derde actor op nationaal niveau, de centrale overheid. Dit geeurt in het zogenaade voor- en najaarsoverleg. Tijdens deze ijeenkosten wordt er overleg gepleegd over uiteenlopende onderwerpen op sociaal-econoisch geied. Aan het vooren najaarsoverleg gaan eestal langdurige perioden van voorereidingen vooraf, waarin de standpunten van de verschillende partijen in o f eer worden vastgelegd. De Stichting van de Areid eïnvloedt het overlegkliaat door het aanreiken van allerlei producten. Door iddel van het uitrengen van adviezen en aanevelingen en het sluiten van akkoorden iedt de Stichting handvatten voor het areidsvoorwaardenoverleg op decentraal niveau. De wijze waarop een aaneveling totstandkot kan per aaneveling sterk verschillen. Dit is onder andere afhankelijk van wie de initiatiefneer is en of er sprake is van politieke druk. Aanevelingen koen iers niet alleen tot stand in een onderhandelingscontext tussen sociale partners; in soige gevallen vort een aaneveling een reactie dan wel een anticipatie op (dreigende) overheidsaatregelen. In dit geval is de aaneveling eer op de overheid gericht. De aanevelingen die uiteindelijk totstandkoen, zijn voor de overheid van elang o druk te kunnen uitoefenen op werkgevers en werkneers o aandacht te esteden aan aatschappelijke proleen als het inderhedeneleid en reïntegratie van areidsgehandicapten. Wanneer sociale partners over een epaald onderwerp gezaenlijk een aaneveling foruleren, kan de overheid werkgevers en werkneers iers op de realisatie hiervan aanspreken. De aanevelingen van de Stichting van de Areid zijn op deze anier een elangrijk onderdeel gaan uitaken van het peranente overlegproces over areidsvoorwaarden in Nederland. De totstandkoing van decentraal areidsvoorwaardeneleid In vervolg op het vaststellen van centrale aanevelingen stellen vakcentrales en werkgeversorganisaties ieder afzonderlijk een areidsvoorwaardennota op. In een dergelijke nota presenteren de centrale organisaties hun visies ten aanzien van het te voeren areidsvoorwaardenoverleg. Het centrale areidsvoorwaardeneleid wordt vervolgens uitgewerkt door de aangesloten vakonden en organisaties van w erkgevers in afaonderlijke areidsvoorwaardennota's, waarin het decentrale areidsvoorwaardeneleid wordt geforuleerd. In de areidsvoorwaardennota s van decentrale werkgevers- en werkneersorganisaties of fn v Bondgenoten wordt het areidsvoorwaardeneleid verder toegespitst op de situatie in een specifieke edrijfstak of edrijf. Voordat de daadwerkelijke CAO-onderhandelingen van start kunnen gaan, wisselen de etrokken CAO-partijen een voorstellenrief uit, die voortvloeit uit het geforuleerde decentrale areidsvoorwaardeneleid. Op asis van de voorstellenrieven kan een CAO-agenda saengesteld worden. Tijdens de onderhandelingen proeren de c a o - partijen tot een overeenkost te koen. De uitkosten van het onderhandelingsproces worden vastgelegd in CAO-afspraken, vaak eerst in de vor van een principeakkoord, dat na goedkeuring van de respectievelijke achterannen wordt verheven tot definitief CAO-akkoord. Deze afspraken zijn van toepassing op alle onderneingen waarvan de werkgever lid is van één van de contractpartijen. Confor artikel 14 van de Wet op de cao is de georganiseerde werkgever verplicht zijn georganiseerde en ongeorganiseerde werkneers dezelfde areidsvoorwaarden aan te ieden. Op die anier wordt de werkingssfeer uitgereid naar niet-georganiseerde werkneers. In principe geldt de cao niet voor ongeorganiseerde werkgevers die geen lid zijn van één van de contractpartijen, tenzij de cao algeeen verindend wordt verklaard op asis van de Wet a w. In dat geval zijn de CAO-epalingen op de gehele edrijfstak van toepassing. Door de Wet op de cao werken CAO-afspraken autoatisch door in areidsovereenkosten tussen de individuele werkgever en de individuele werkneer. Het eschreven eleidstraject laat zich op de volgende wijze grafisch weergeven: De lijnen geven de (indirecte) invloed van de decentrale organisaties op de aanevelingen weer. Deze organisaties dragen onderwerpen aan ij de centrale organisaties. De decentrale organisaties worden ovendien door de centrale organisaties geraadpleegd en oeten et de aanevelingen insteen alvorens deze door de centrale organisatie worden goedgekeurd. O eer inzicht te krijgen in de totstandkoing van het areidsvoorwaardeneleid op

4 M arte van Santen D o o rw e rk in g in de reedte Figuur 2: Proces van areidsvoorwaardenvoring vakce n tra le s (F N V /C N V /M H P ) c e n tra le A V -noto.. S tich tin g van de A r eid aanevelin g e n PT -y '» w erkgeverscentrales "" : (V N O -N C W /M K B /L T O )» c e n tra le A V -n o ta Ï P w decentrale vakonden r i l (v. F N V - B o n d g e n o t e n ) éi». decentrale AV-nota dec. w erkgeversorganisaties I (v. F M E -C W M ) i i eventueel: d e c e n tra le A V -nota v a k g ro e p / e d rijfs g ro e p (v- Vakgroep M etaal) ^ ~ :éê I k voo rstellen rief. y,jt (v. groot etaal CAO ) W g f v o o r s te lle n r ie f : (v. groot etaal CA O ) t 1 C A O (v. g root etaal C A O ) ]. ed rijf (v. g ro o t etaal C A O ) individuele areidsovereenko st decentraal niveau, zijn in het kader van het szwonderzoek enkele interviews gehouden et eleidsedewerkers van decentrale werkgevers- en werkneersorganisaties.^ Uit de interviews kwa naar voren dat, hoewel niet alle organisaties eigen areidsvoorwaardennota opstellen, het proces van de totstandkoing van decentraal areidsvoorwaardeneleid, op hoofdlijnen in o f eer gelijkelijk verloopt. In het algeeen kan worden gesteld dat: - het proces van totstandkoing van een areidsvoorwaardennota een half jaar tot een jaar in eslag neet; - areidsvoorwaardennota s in het najaar definitief worden vastgesteld; - de achteran op verschillende oenten in het proces wordt geraadpleegd; - de iljoenennota en de acro-econoische verkenningen van het cp een elangrijke rol spelen ij de totstandkoing van de uiteindelijke nota

5 M a rte van S a n te n D o o r w e r k in g in d e re e d te In het kader van dit onderzoek is vooral de vraag elangrijk in hoeverre decentrale organisaties de aanevelingen, die op nationaal niveau totstandgekoen zijn in de Stichting van de Areid, laten doorwerken in hun areidsvoorwaardennota s in de volle reedte van het CAO-overleg. Uit de interviews et de eleidsedewerker van verschillende decentrale organisaties kwa naar voren, dat deze organisaties zich daarij vooral laten leiden door hun eigen situatie: de eigen sector o f edrijfstak en de eigen arkt. Gekeken wordt in hoeverre de aanevelingen ij kunnen dragen aan het areidsvoorwaardeneleid dat zij voor hun sector o f edrijfstak voor ogen heen. De ate waarin de aanevelingen eegenoen worden, hangt volgens hen dan ook sterk af van het feit o f deze passen in de specifieke situatie en ostandigheden. Vooronderstellingen ten aanzien van (de ate van) doorwerking van centrale aanevelingen Op asis van ovenstaande eschrijving van het proces van areidsvoorwaardenvoring, kunnen verschillende vooronderstellingen worden geforuleerd inzake (de ate van) doorwerking van centrale aanevelingen naar de onderliggende niveaus. Een eerste vooronderstelling is dat de ate van doorwerking van centrale aanevelingen, naarate en lager in het proces van areidsvoorwaardenvoring kot, zal ajheen. Centrale aanevelingen heen per definitie een algeeen en astract karakter: de uitwerking ervan vindt plaats op de lager gelegen niveaus. O f een aaneveling ook daadwerkelijk uitwerking krijgt, hangt af van de specifieke ostandigheden en ehoeftes in een sector, zo lijkt uit eerdergenoede interviews et decentrale werkgevers- en werkneersorganisaties. Daarnaast vinden op CAO-niveau onderhandelingen plaats over de invulling van de specifieke areidsvoorwaarden voor een sector. Een uitruil tussen werkgevers en werkneers ipliceert dat aanevelingen sos slechts ten dele o f zelfs heleaal geen weerslag krijgen in de uiteindelijke cao. Een tweede vooronderstelling is dat de ate van doorwerking ij werkgeversorganisaties inder zal zijn dan ij werkneersorganisaties. Zoals uit het vervolg van dit artikel zal lijken, wordt door decentrale werkgeversorganisaties slechts zeer zelden geruikgeaakt van een eigen areidsvoorwaardennota. Het ontreken hiervan zou de vertaling van centrale aanevelingen naar concrete CAO-afspraken kunnen eoeilijken. Een derde vooronderstelling is dat de ate van doorwerking per thea zal verschillen. Soige onderwerpen uit het areidsvoorwaardenoverleg worden gekenerkt als typische werkneerselangen, ijvooreeld het onderwerp areid en zorg. Andere onderwerpen, zoals eployaility, kunnen eerder als gezaenlijk elang worden gedefinieerd. Men verwacht dat op de onderwerpen waar zowel werkgevers als werkneers zich in herkennen, de ate van doorwerking groter zal zijn dan op de onderwerpen waar slechts één van de twee partijen elang ij heeft. Een vierde vooronderstelling is dat, naarate de tijd na het vaststellen van centrale aanevelingen toeneet, ook de doorwerking ervan zal toeneen. Iers, veel cao s (en dus voorstellenrieven) worden slechts eens in de twee jaar afgesloten. De kans dat kort na het vaststellen ervan centrale aanevelingen al in veel cao s neerslag heen gekregen, is daaro klein. Aan de hand van de verzaelde data zal - voorzover ogelijk - worden nagegaan in hoeverre deze vier vooronderstellingen worden evestigd dan wel ontkend. 3 Onderzoeksethode en geruikte data Voor de analyse van de doorwerking van Stichtingsaanevelingen is een aantal aanevelingen geselecteerd. Gekozen is voor aanevelingen inzake een aantal actuele thea s uit het akkoord van de StvA: Agenda 2002: de agenda voor het CAO-overleg in de koende jaren uit noveer Voor dit akkoord is gekozen, odat het het eest recente akkoord van de Stichting etreft. Het gaat o aanevelingen op de onderwerpen: eployaility, areid en zorg, eloningen (waarij het gaat o zowel de loonstijging als de wijze van elonen) en werkdruk. Met deze thea s wordt het gehele spectru aan aanevelingen uit het akkoord estreken. O de ate van doorwerking naar decentraal niveau te kunnen inventariseren, is geruikgeaakt van decentrale areidsvoorwaardennota s uit Decentrale werkgeversorganisaties leken aar zelden geruik te aken van een eigen areidsvoorwaardennota. Slechts twee van de tien werkgeversorganisaties leken geruik te aken van een eigen areidsvoorwaardennota, te weten de Koninklijke Horeca Nederland en de o s. Laatstgenoede or 2002 «29*

6 Marte van Santen Doorwerking in de reedte ganisatie stelt eestal o de twee jaar een areidsvoorwaardennota vast. In het jaar waaruit de overige nota s zijn geruikt (1999), was dat niet het geval. In het onderzoek is daaro enkel gekeken naar areidsvoorwaardennota s van veertien decentrale werkneersorganisaties. O de vergelijkaarheid van de gegevens te vergroten, zijn ook de gegevens voor de vakcentrales van fn v en c n v in het onderzoek eegenoen. Bij het in kaart rengen van de doorwerking naar CAO-niveau, is geruikgeaakt van zeventien voorstellenrieven en twintig principeakkoorden uit 1998 en De voorstellenrieven zijn zowel afkostig van werkgevers- als van werkneersorganisaties. De principeakkoorden etreffen onderhandelingsresultaten tussen werkgevers en werkneers. Deze thea s uit de Agenda 2002 en de daarij geselecteerde aanevelingen worden hierna kort nader toegelicht. G eselecteerde a a n evelin gen Eployaility. Het egrip eployaility etreft zowel de eployaility van de werkneer als de eployaility voor de werkgever. Het eerste kan worden oschreven als de weeraarheid van werkneers op de areidsarkt. Het tweede etreft de inzetaarheid van werkneers in de organisatie. De Stichting van de Areid heeft verschillende acties ondernoen o het thea eployaility op de CAO-agenda van sociale partners te plaatsen.? In Agenda 2002 wordt op diverse plekken aandacht esteed aan het thea eployaility. Geselecteerd zijn de volgende aanevelingen: ia Binnen het kader van een in eginsel functie gerichte eloningssysteatiek zou de Stichting willen pleiten voor een otiverend eloningseleid dat aansluit ij de ate van inzetaarheid, kwalificaties en ervaring van de individuele werkneer. i Aanevolen wordt aan CAO-partijen o afspraken te aken die ertoe leiden dat alle werkneers individueel toegang heen tot en in oyer- leg et de werkgever geruik kunnen aken van scholingsvoorzieningen en -faciliteiten. ic Onderneingen zouden zoveel ogelijk een eigen opleidingsplan oeten opstellen et taakstellingen, gelet op de ontwikkeling die de areidsorganisatie naar vooronderstelling zal dooraken. id Waar een langdurige opleidingsperiode wordt voorzien, zullen specifieke, individuele afspraken tussen werkgever en werkneer nodig zijn. Daarij kan ook geruikgeaakt worden van de innenkort geldende wettelijke regeling voor loopaanonderreking en in saenhang daaree te aken CAO-afspraken. Tevens is er de ogelijkheid dat werkneers sparen voor een langer durende verlofperiode, ie Een eployaility-eleid oet ook etekenen dat er voortdurend aandacht is voor de (toekostige) ogelijkheden in het functioneren van de werkneer. Het gaat hierij o voren van loopaanegeleiding. Al naar gelang de afspraken kan daarij geruik worden geaakt van een et de werkneer op te stellen persoonlijk ontwikkelingsplan, waar nodig voorzien van een financieringsplan waaruit onder eer de kosten van scholing kunnen worden estreden. De werkgever is daarij priair verantwoordelijk voor vorgeving en financiering. (Stichting van de Areid 1997,4-5) Areid en zorg. De Stichting van de Areid proeert et haar aanevelingen op het geied van areid en zorg het autoatise dat vrouwelijke werkneers koppelt aan het onderwerp areid en zorg te doorreken. Net als over eployaility heeft de Stichting het thea areid en zorg op verschillende anieren onder de aandacht van sociale partners proeren te rengen. Zij heeft hiertoe verschillende nota s uitgeracht.^ Het szw-onderzoek eperkt zich tot de aanevelingen uit de Agenda 2002 over dit onderwerp. Deze luiden als volgt: 2a De Stichting eveelt aan CAO-partijen aan o in overleg te koen tot gedifferentieerde areids- tijdpatronen, die aan alle elangen recht doen. De verdere evordering van deeltijdareid verdient hierij specifieke aandacht. 2 De Stichting eveelt werkgevers en werkneers aan afspraken te aken over regelingen die het werkneers ogelijk aken volledig o f gedeeltelijk verlof op te neen ten ehoeve van verzorging van een ernstig zieke huisgenoot of naaste (zorgverlof). De ogelijkheden die de wet op de loopaanonderreking zal ieden op financieel geied, kunnen hier ondersteunend werken. Nagegaan zal oeten worden of/en in hoeverre deze financiële regeling in alle gevallen

7 M a rte van Santen Doorwerking in de reedte toereikend is. Daarij verdient ook de ogelijkheid van herschikking/actualisering van verlofvoren aandacht. Tevens zou hierij de ogelijkheid van het sparen in tijd o f geld voor verlof door werkneers etrokken oeten worden. 2C De Stichting wijst op het elang van het realiseren van goede en etaalare faciliteiten voor kinderopvang. (Stichting van de Areid , 7-8) Beloningen. Een elangrijk akkoord op het terrein van eloning was Een nieuwe koers uit Het totstandkoen van deze ipartite aaneveling oet worden gezien in het licht van een al geruie tijd ongunstige econoische situatie et een hoge werkloosheid. Gelet op de econoische situatie zou volgens de Stichting onder andere een zodanige ix van afspraken tot stand oeten koen, dat een eventuele initiële loonstijging uiterst eperkt zou lijven. Tevens zou het de aaneveling verdienen de invoering van zogeheten resultaatafhankelijke eloningsvoren te ezien, waaree initiële loonstijgingen en differentiatie in de loonvoring kunnen worden ereikt. Ook zou de loonflexiiliteit evorderd kunnen worden door (aanloop) schalen te creëren tussen het wettelijk iniuloonniveau en de laagste loonschalen in de c a o. 9 De Agenda 2002 uit 1997 orduurt in zekere ate op dit akkoord voort. De geselecteerde aanevelingen uit deze agenda etreffen zowel de loonstijging als de wijze van elonen en luiden als volgt: 3a Uitgangspunt is een verantwoorde loonkostenontwikkeling. 3 In het licht van de uiteenlopende situaties w aarin ed rijfstakken en o n d ern e in gen verkeren, hetzij in eco n o isch opzich t hetzij op grond van an dere factoren, verd ien t het aaneveling dat CAO-partijen, w aar o g e lijk en gew enst, eer dan in het verleden n aast generieke (initiële) lo o n sverh o gin gen in h et CAO-overleg ook andere (flexiele) elon in gsco pon en ten etrekken (een alige u itk erin gen e n / o f resultaat- afhankelijke elonin gs- en spaarvor en). 3c De Stichting eveelt aan de huidige systeatiek van de CAO-jeugdschalen nader te ezien op een fasegewijze overgang van het huidige criteriu van leeftijd naar het criteriu van ervaring en vakekwaaheid. (Stichting van de Areid 1997, 3-4) Werkdruk. Van werkdruk is sprake als werkneers (ij een gegeven ezetting): (a) structureel niet kunnen voldoen aan de kwantitatieve of kwalitatieve noren, en () niets kunnen o f ogen veranderen aan de proleen die aken dat de noren niet gehaald worden, niet aan de noren zelf en niet aan de ezetting.10 De Stichting van de Areid heeft in het verleden weinig aanevelingen ten aanzien van werkdruk gedaan. In noveer heeft de Stichting een aaneveling gedaan inzake estrijding van het ziekteverzui, waar de aanpak van werkdruk onderdeel van uitaakte (De Wit 1995). In de Agenda 2002 heeft de Stichting van de Areid het thea werkdruk onder de aandacht willen rengen door iddel van de volgende aanevelingen: 4a Het is wenselijk o in het CAO-eleid resp. in het overleg et de o r aandacht te esteden en, waar nodig afspraken te aken over: het (doen) verrichten van onderzoek naar de oorzaken van werkdruk alsede het toetsen daarvan ij veranderingen van areidstijden, roosters en reorganisaties; het vertalen van de resultaten daarvan in een concrete aanpak per edrijf of edrijfstak; het eperken van overatig werk. 4 Het voortdurend vereteren van de kwaliteit van de areid en de areidsostandigheden en in relatie daaree het verzuieleid dient onderwerp van CAO-overleg te zijn. (Stichting van de Areid 1997, 9) Inventarisatie en analyse van areidsvoorwaardennota s, voorstellenrieven en principeakkoorden De eschikare areidsvoorwaardennota s zijn geïnventariseerd et etrekking tot de onderwerpen eployaility, areid en zorg, eloning en werkdruk. O na te kunnen gaan in hoeverre de geselecteerde aanevelingen doorwerken in decentrale areidsvoorwaardennota s, is een coderingsethodiek geruikt. Aan elk van de verschillende eleenten van een geselecteerde aaneveling is een epaalde cijfer- en lettercode toegekend.11 Met ehulp van de codering is nagegaan hoeveel van de eleenten ehorende ij een epaalde aaneveling terugkoen in de afzonderlijke areidsvoorwaardennota s. Een en ander kan worden toegelicht aan de hand van aaneveling id. Deze luidt als volgt: Waar een langdurige opleidingsperiode wordt voorzien, zullen specifieke, individuele afspra

8 Marte van Santen Doorwerking in de reedte ken tussen werkgever en werkneer nodig zijn. Daarij kan ook geruik geaakt worden van de innenkort geldende wettelijke regeling voor loopaanonderreking en in saenhang daaree te aken CAO-afspraken. Tevens is er de ogelijkheid dat werkneers sparen voor een langer durende verlofperiode. Deze aaneveling estaat uit drie hoofdeleenten, naelijk afspraken over een langdurige opleidingsperiode, loopaanonderreking en sparen voor een langer durende verlofperiode. Deze eleenten krijgen elk een eigen code: id: i.d.i: (specifïeke/individuele) afspraken over langdurige opleidingsperiode; i.d.2: loopaanonderreking; i.d.3: sparen voor een langer durende verlofperiode. Vervolgens is per aaneveling in een percentage uitgedrukt hoeveel eleenten - ten opzichte van het totale aantal eleenten uit de etreffende aaneveling - terugkoen in een epaalde areidsvoorwaardennota. Door het geiddelde van de gevonden percentages van alle aanevelingen per ond per jaar ehorende ij een epaald thea te neen, kon de ate waarin (eleenten uit) aanevelingen terugkoen in een nota van een epaalde ond etreffende een epaald thea, worden erekend. Bij het in kaart rengen van de doorwerking naar CAO-niveau zijn de eschikare voorstellenrieven en principeakkoorden eveneens geïnventariseerd et etrekking tot ovengenoede onderwerpen. Ook hierij is geruikgeaakt van de coderingsethodiek van de aanevelingen uit de Agenda 2002, aan de hand waarvan is nagegaan hoeveel van de eleenten ehorende ij een epaalde aaneveling terugkoen in afzonderlijke voorstellenrieven en principeakkoorden. Vervolgens is per aaneveling in een percentage uitgedrukt hoeveel eleenten, ten opzichte van het totaal aantal eleenten uit de etreffende aaneveling, terugkoen in de voorstellen ehorende ij een epaalde cao o f in een principeakkoord. Door het geiddelde van de gevonden percentages van alle aanevelingen, voor werkgevers- o f vakondsvoorstellen, per jaar ehorende ij een epaald thea te neen, kon de ate waarin (eleenten uit) aanevelingen terugkoen in de voorstellenrieven, erekend worden. Hetzelfde geldt voor het percentage van de aanevelingen dat terugkot in de principeakkoorden. 4 Resultaten Doorwerking op decentraal niveau Verschillen tussen organisaties. De vraag die in dit deel van het onderzoek centraal stond, is in welke ate centrale aanevelingen ten aanzien van een epaald thea terug te vinden zijn in de areidsvoorwaardennota s van de verschillende onderzochte decentrale organisaties. Het antwoord op deze vraag is terug te vinden in tael 1. Odat decentrale werkgeversorganisaties slechts zeer zelden geruik lijken te aken van een eigen areidsvoorwaardennota, eperken onderstaande gegevens zich tot de onderzochte (de) centrale werkneersorganisaties. De gevonden percentages geven de ate aan waarin (eleenten uit) aanevelingen ten aanzien van de geselecteerde thea s terugkoen in de areidsvoorwaardennota van een epaalde organisatie in een epaald jaar. In de areidsvoorwaardennota van de avakao uit 1998 zijn ijvooreeld 82% van de onderscheiden eleenten uit de geselecteerde thea s eployaility, areid en zorg, 'eloningen en werkdruk terug te vinden. Geiddeld genoen kwa ongeveer de helft van het aantal eleenten uit de geselecteerde aanevelingen terug in de areidsvoorwaardennota s van alle decentrale onden uit de steekproef. De ate van doorwerking lijkt per ond sterk te verschillen. De FNV-onden vertonen de grootste ate van doorwerking. De eeste CNV-onden scoren geiddeld, terwijl de onden van de Unie h p relatief laag scoren. Hierij dient overigens opgeerkt te worden dat slechts twee onden van de Unie h p in het overzicht zijn opgenoen. O te kunnen eoordelen of de geforuleerde vooronderstelling dat de ate van doorwerking afneet naarate en lager in het proces van areidsvoorwaardenvoring kot, correct is, zijn in tael i ook de doorwerkingpercentages voor de vakcentrales van FNV en c n v opgenoen. Voor de FNV-onden lijkt deze vooronderstelling slechts ten dele uit te koen. In 1998 lijkt voor aar liefst vijf van de zeven onderzochte FNV-onden het door- werkingspercentage gelijk te zijn aan dat van de vakcentrale f n v. In 1999 ligt het percentage door

9 Marte van Santen Doorwerking in de reedte Tael 1: Geiddelde doorwerking van Agenda 2002 per organisatie in 1998 en 1999 in procenten FNV Vakcentrale ABVAKABO (FN V ) fn v Bondgenoten Bouw- en H o utond fn v Federatie W erkne ers Zeevaart (f w z, f n v ) H oreca on d fn v fn v Kunsten, Infor atie en M edia (Kie) N ed erlandse V ereniging van Journalisten (n v j, f n v ) T o t a a l FNV-vakonden (excl. vakcentrale) c n v Vakcentrale n c n v Pulieke Zaak (voorheen c f o ) c n v B edrijvenond H out- en B ouw ond c n v n D ienstenond c n v T o t a a l CNV-vakonden (excl. vakcentrale) De Unie ( h p ) V ereniging Hoger Personeel ( h p ) Het Zwarte Corps (h z c ) n T o taal UnieMHP-vakonden Alle vakonden (excl. vakcentrales) Alle werkne ersorganisaties 3 50 Alle Werkgeversorganisaties Doorwerking totaal n.. = niet eschikaar werking ij de onden weliswaar iets onder dat van de vakcentrale, aar de verschillen lijven eperkt. Opvallende uitzondering is de Bouw- en Houtond FNV, die zowel in 1998 als in aanzienlijk lager scoort dan de vakcentrale. Over de verschillen in doorwerking tussen de CNV-vakcentrale en de c n v- onden zijn geen eenduidige uitspraken te doen. Opvallend is verder dat de ate van doorwerking voor verreweg de eeste vakonden in 1999 hoger lag dan in Dit zou er ook op kunnen wijzen dat, de vooronderstelling dat naarate de tijd na het vaststellen van centrale aanevelingen toeneet ook de doorwerking ervan zal toeneen, klopt. Verschillen tussen thea s uit Agenda Niet alleen per ond, aar ook per thea lijkt de geiddelde doorwerking van aanevelingen sterk te verschillen. Dit lijkt uit de tweede en derde kolo van tael 2. De ate van doorwerking per thea was zowel in 1998 als in 1999 voor alle vakonden het hoogst voor de thea s eloning en areid en zorg. Door het gerek aan gegevens over doorwerking in decentrale werkgeversorganisaties, is geen uitspraak te doen over de vooronderstelling dat de ate van doorwerking per thea uiteenloopt voor werkgevers en voor werkneers. Wel is het opvallend dat de ate van doorwerking per thea ook innen decentrale werkneersorganisaties sterk kan verschillen. Het feit dat het thea areid en zorg goed scoort, zou erop kunnen wijzen dat vakonden relatief veel waarde hechten aan het opneen van een passage over dit werkneersonder ; 211

10 Marte van Santen Doorwerking in de reedte Tael 2: Geiddelde doorwerking van de thea s uit Agenda 2002 in de areidsvoorwaardennota s van vakonden per thea in 1998 en 1999 in procenten Gewogen naar ledental Eployaility Areid &.zorg Beloning W erkdruk Alle thea s werp in hun areidsvoorwaardennota. De hoge ate van doorwerking op het onderwerp eloning zou kunnen wijzen op een groot gedeeld elang van werkgevers en werkneers ij dit onderwerp, ijvooreeld in verand et een krappe areidsarktsituatie. De ledentallen van decentrale vakonden kunnen afzonderlijk sterk uiteenlopen. Hierdoor kan ook de invloed van een areidsvoorwaardennota, en de ate waarin de aanevelingen hierin doorwerken op de areidsvoorwaardenvoring in Nederland, per vakond sterk verschillen. Tegen die achtergrond zijn aan de vakonden gewichten toegekend. Deze gewichten zijn erekend door het ledental van een vakond te delen door het totaal aantal leden dat door alle vakonden in de steekproef saen vertegenwoordigd wordt.12 Met ehulp van deze gewichten is opnieuw de geiddelde doorwerking voor alle vakonden per thea en voor alle thea s saen erekend. De gevonden percentages van doorwerking worden weergegeven in de twee laatste koloen van tael 2. Wij zien dat de doorwerking nu voor alle thea s in eide jaren geiddeld hoger ligt dan wanneer er geen gewichten aan de vakonden worden toegekend. Dit wordt veroorzaakt door het feit dat die vakonden die relatief toch al hoog scoorden, nu extra zwaar worden eegeteld. De gewogen geiddelde doorwerking is in 1999 ten opzichte van 1998 voor alle thea s afzonderlijk licht dan wel redelijk sterk gestegen. Opvallend is de sterke stijging van de doorwerking ten aanzien van het thea areid en zorg. Uit het verschil tussen het ongewogen en het gewogen geiddelde voor dit thea kan worden geconcludeerd, dat kennelijk juist de grote vakonden zich extra sterk heen geaakt o het thea in hun areidsvoorwaardennota op te neen. Doorwerking op CAO-niveau In het tweede deel van het onderzoek stond de vraag centraal in welke ate centrale aanevelingen zijn terug te vinden in de voorstellen waarover in de afzonderlijke cao s wordt onderhandeld (voorstellenrieven), alsede in gerealiseerde CAO-afspraken (principeakkoorden). Ter eantwoording van deze vraag zijn gegevens uit voorstellenrieven van werkgevers- en werkneersorganisaties en principeakkoorden vergeleken et de relevante aanevelingen van de Stichting van de Areid. De uitkosten worden voor de onderscheiden niveaus apart toegelicht. Overigens dient een kanttekening te worden geaakt ij de representativiteit en de vergelijkaarheid van deze gegevens. In totaal zijn zeventien voorstellenrieven ekeken, waarvan zeven uit 1998 en tien uit De steekproef is daaree etrekkelijk klein (zie ook noot 14). Bovendien hadden de voorstellenrieven uit 1998 etrekking op andere sectoren dan die uit Doorwerking in voorstellenrieven.allereerst is gekeken naar de doorwerking van aanevelingen in voorstellenrieven van werkgevers en/of werkneers ehorende ij een epaalde cao in een epaald jaar. De uitkosten daarvan worden gepresenteerd in de tweede tot en et vijfde kolo van tael 3. In tegenstelling tot het decentrale niveau, waar door het gerek aan areidsvoorwaardennota s van werkgeversorganisaties geen vergelijking tussen werkgevers en werkneers kon worden geaakt, is deze vergelijking nu wel ogelijk. De gevonden percentages geven de ate weer waarin

11 Marte van Santen Doorwerking in de reedte Tael 3: Geiddelde doorwerking van de thea s uit Agenda 2002 in de voorstellenrieven van vakonden en werkgeversorganisaties in 1998 en 1999 in procenten Gewogen naar ledental v a k o n d e n w e r k g e v e r s v a k o n d e n w e r k g e v e r s Eployaility Areid & zorg Beloning Werkdruk Alle thea s eleenten uit aanevelingen ten aanzien van de vier geselecteerde thea s terugkoen in de voorstellenrieven van ofwel werkgevers ofwel werkneers in een epaald jaar. Laten wij eerst kijken naar de laatste rij, de geiddelde doorwerking voor alle thea s van Agenda Ten opzichte van 1998 is de doorwerking in de voorstellenrieven van vakonden in 1999 aanzienlijk toegenoen, van 30% naar 50%. Ook de doorwerking in voorstellenrieven van werkgeversorganisaties is toegenoen, zij het in indere ate. De vooronderstelling dat de ate van doorwerking ij werkgeversorganisaties inder zal zijn dan ij werkneersorganisaties lijkt hieree te worden evestigd. Hetzelfde geldt voor de vooronderstelling dat, naarate er eer tijd verstrijkt na het vaststellen van centrale aanevelingen, de doorwerking ervan zal toeneen. Zowel voor werkneersals voor werkgeversorganisaties is dat het geval. De vooronderstelling dat de ate van doorwerking afneet naarate en lager in het proces van areidsvoorwaardenvoring kot, lijkt eveneens door deze cijfers te worden evestigd: de geiddelde doorwerking in voorstellenrieven ligt voor de werkneersorganisaties duidelijk lager dan in de areidsvoorwaardennota s. Vervolgens kunnen wij in tael 5 kijken naar de geiddelde doorwerking in de voorstellenrieven per thea. Wij zien in eide jaren dat de onden geiddeld hogere percentages van doorwerking vertonen dan werkgeversorganisaties. De enige uitzondering hierop is het thea eloning in Het doorwerkingpercentage lag hier ij de werkgeversorganisaties veel hoger dan ij de vakonden. De vooronderstelling dat de ate van doorwerking per thea zal verschillen lijkt door ovenstaande gegevens te worden evestigd. Daarnaast vertonen de geiddelde percentages van doorwerking zowel ij de vakonden als ij de werkgeversorganisaties in 1999 zonder uitzondering een stijging ten opzichte van de percentages uit Op asis van deze gegevens zou kunnen worden geconcludeerd dat de vooronderstelling dat naarate de tijd na vaststelling van centrale aanevelingen toeneet, ook de doorwerking ervan zal toeneen, rouust is. Ook wat etreft de doorwerking per thea zijn de uitkosten gewogen aan de hand van het ledenaantal van de organisaties. De resultaten hiervan worden gepresenteerd in de zesde tot en et negende kolo van tael 3. In deze koloen zien wij dat, als er gewogen wordt naar ledental, de ontwikkeling van de doorwerking in de voorstellenrieven van vakonden over het algeeen dezelfde trend volgt als het geval was als er niet wordt gewogen. Opvallend genoeg neet alleen voor het thea areid en zorg het doorwerkingpercentage na weging in 1999 a fin plaats van toe. Hieit kan geconcludeerd worden dat juist de grote onden, die in hun areidsvoorwaardennota s nog zoveel aandacht aan het onderwerp areid en zorg esteedden, relatief weinig daarvan heen (kunnen) laten terugkoen in hun voorstellenrieven. Ook ij de voorstellenrieven van werkgevers is er gewogen. Voor alle thea s is de trend (toe- o f afnae) gelijk. De geiddelde doorwerking lijkt voor eide jaren ij werkgeversorganisaties zowel gewogen als ongewogen even hoog. Met een kleine afwijking naar oven voor 1999 geldt hetzelfde voor de vakonden. De vooronderstelling dat de doorwerking groter is ij vakonden dan ij werkgeversorganisaties, lijkt door ovenstaande gegevens te worden evestigd, evenals de vooronderstelling dat

12 Marte van Santen Doorwerking in de reedte Tael 4: Geiddelde doorwerking van de thea s uit Agenda 2002 in c a o-principeakkoorden in 1998 en 1999 in procenten G ew ogen naar aantal werkneers onder CAO Eployaility Areid Sc zorg Beloning Werkdruk Alle thea s Figuur j : Geiddelde gewogen doorwerking per thea in in areidsvoorwaardennota s van decentrale werkneersorganisaties, in voorstellenrieven van decentrale werkgeversorganisaties, in voorstellenrieven van decentrale werkneersorganisaties en in principeakkoorden naarate er eer tijd verstrijkt, de doorwerking van centrale aanevelingen toeneet. Doorwerking in CAO-afspraken. Voor de erekening van de ate van doorwerking van centrale aanevelingen in concrete CAO-afspraken (principeakkoorden), is een gelijke exercitie uitgevoerd. Ook deze cijfers zijn vervolgens gewogen volgens ovengenoede ethode. Odat de principeakkoorden een gezaenlijk product etreffen van werkgevers en werkneers, is in dit geval gewogen aan de hand van het aantal werkneers dat onder een epaalde cao valt. Tael 4 presenteert de resultaten. Opvallend is dat het ongewogen geiddelde van het thea werkdruk tussen 1998 en 1999 afna, terwijl na weging sprake is van een toenae in doorwerking. Hieruit kan worden geconcludeerd dat kennelijk juist in grote c a o s in 1999 relatief eer is terug te vinden van de aanevelingen over werkdruk dan in de ca o s waar weinig werkneers onder vallen. Ander opvallend punt is dat de vooronderstelling dat na verloop van tijd de ate van doorwerking toeneet, in principeakkoorden slechts voor twee van de vier thea s lijkt op te gaan

13 Marte van Santen Doorwerking in de reedte Verschillen in het effect van niveau van areidsvoorwaardenvoring per thea Als de onderzoeksgegevens over de verschillende niveaus van de areidsvoorwaardenvoring worden gecoineerd et de variatie per thea, ontstaat figuur 3. Wij hadden de verwachting dat doorwerking inder wordt, naarate het niveau van areidsvoorwaardenvoring eer decentraal wordt. Uit figuur 3 kunnen wij afleiden dat deze verwachting in algeene zin uitkot, aar genuanceerd oet worden per thea. Zo lijkt ijvooreeld het thea werkdruk eter dan eployaility en areid en zorg door te werken in de CAO-principeakkoorden, terwijl dit thea het slechtste doorwerkt in de areidsvoorwaardennota s. Het thea areid en zorg lijkt daarentegen vooral in de areidsvoorwaardennota s goed door te werken, terwijl het in de cao principeakkoorden nauwelijks tot uitdrukking kot. Dit wijst op een verschillende dynaiek in doorwerking per thea. 6 Saenvatting en conclusie Aan de hand van recente onderzoeksgegevens zijn in onderhavig artikel vier vooronderstellingen getoetst. Het etrof achtereenvolgens: 1 De ate van doorwerking van centrale aanevelingen neet af, naarate en lager in het proces van areidsvoorwaardenvoring kot. 2 De ate van doorwerking zal ij werkgeversorganisaties inder zijn dan ij werkneersorganisaties. 3 De ate van doorwerking zal per thea verschillen. 4 Naarate de tijd na het vaststellen van centrale aanevelingen toeneet, zal ook de doorwerking ervan toeneen. Een en ander heeft de volgende inforatie opgeleverd: Doorwerking op decentraal niveau: areidsvoorwaardennota's - De vooronderstelling dat de doorwerking in areidsvoorwaardennota s van decentrale werkneersorganisaties kleiner is dan in die van de vakcentrales (r), leverde geen eenduidige conclusies op. - Odat decentrale werkgeversorganisaties slechts in zeer eperkte ate geruikaken van areidsvoorwaardennota s, zijn over de stelling dat de ate van doorwerking ij werkgeversorganisaties inder groot zal zijn dan ij werkneersorganisaties (2) geen uitspraken te doen. - De geiddelde doorwerking in areidsvoorwaardennota s leek per thea (3) ehoorlijk uiteen te lopen. De derde vooronderstelling lijkt hieree te worden onderschreven. - De ate van doorwerking in areidsvoorwaardennota s lag voor verreweg de eeste vakonden in 1999 hoger dan in Hieree lijkt de aaneveling over grotere doorwerking naarate eer tijd verstrijkt (4), te worden evestigd. Doorwerking op CAO-niveau: voorstellenrieven - De vooronderstelling dat de ate van doorwerking afneet naarate en lager in het proces van areidsvoorwaardenvoring kot (1), lijkt te worden evestigd: de geiddelde doorwerking in voorstellenrieven ligt voor de werkneersorganisaties duidelijk lager dan in de areidsvoorwaardennota s. - Ten opzichte van 1998 is de doorwerking in de voorstellenrieven van vakonden in aanzienlijk toegenoen, van 30% naar 50%. Ook de doorwerking in voorstellenrieven van werkgeversorganisaties is toegenoen, zij het in indere ate. De vooronderstelling dat de ate van doorwerking ij werkgeversorganisaties inder zal zijn dan ij werkneersorganisaties (2) lijkt eveneens te worden evestigd. - Hetzelfde kan worden gezegd voor de vooronderstelling dat de ate van doorwerking per thea zal verschillen (3) en voor de vooronderstelling dat, naarate er eer tijd verstrijkt na na het vaststellen van centrale aanevelingen, de doorwerking ervan zal toeneen (4). Zowel voor werkneers- als voor werkgeversorganisaties is dat het geval. Korto: alle vier de vooronderstellingen lijken op het niveau van de voorstellenrieven op te gaan. Doorwerking op CAO-niveau: principeakkoorden - Met etrekking tot de principeakkoorden levert de vooronderstelling dat de ate van doorwerking afneet naarate en lager in het proces van areidsvoorwaardenvoring kot (1) inder eenduidige conclusies op: in 1998 verschilde S 215

14 Marte van Santen Doorwerking in de reedte T ael 5; Vooronderstellingen over het doorwerkingproces en hun uitkosten op grond van dit onderzoek vooronderstelling Areidsvoorw aarden-nota Voorstellen-rieven Principe-akkoorden 1 niveau + /- 2 verschil wg/wn nvt + nvt 3 thea tijd + + +/- de doorwerking in voorstellen en principeakkoorden voor alle thea s saen nauwelijks, terwijl de doorwerking in principeakkoorden in 1999 wel duidelijk lager uitviel. - Odat ij de analyse van de principeakkoorden geen onderscheid is geaakt naar wat werkgevers en wat werkneers heen gerealiseerd, is geen uitspraak te doen over stelling twee. - De stelling dat de ate van doorwerking per thea zal verschillen (3), lijkt wel te worden evestigd. - Voor de vierde stelling dat naarate er eer tijd verstrijkt na het vaststellen van centrale aanevelingen de doorwerking ervan zal toeneen, is dat inder het geval: de doorwerking in principeakkoorden lijkt voor 1998 en nauwelijks uiteen te lopen. De evindingen et etrekking tot de verschillende vooronderstellingen zijn saengevat in tael 5. In algeene zin kan worden geconcludeerd dat de invloed van het centrale overlegniveau op de ate van doorwerking van de aanevelingen niet oet worden onderschat. Voor alle onderzochte thea s lijkt doorwerking plaats te vinden, aar de ate van doorwerking verschilt sterk per thea. Een ogelijke verklaring hiervoor is de prioriteit die door werkgevers en werkneers aan de verschillende onderwerpen wordt toegekend. Een hypothese kan zijn dat hoe groter de verschillen in prioriteit, des te kleiner de kans dat een thea uiteindelijk in een concrete CAO-afspraak landt. De dynaiek van het onderhandelingsproces o te koen tot een cao epaalt uiteindelijk wat er van centrale aanevelingen overlijft. Noten 1 Strategisch akkoord, d.d. 3 juli ,15. 2 Ide, Het etreft ateriaal dat in opdracht van de directie A r eidsverhoudingen van het Ministerie van szw is geïnventariseerd door Caroline Dekkers en Marinka de Groot. Dit artikel is de eerste externe pulicatie van de onderzoeksresultaten. 4 Aan werkneerszijde is gesproken et vertegenwoordigers van De Unie, de Hout- en Bouwond f n v en de c n v Dienstenond. Aan werkgeverszijde is gesproken et de o s en de f h-c w. De f e is de enige van deze organisaties die geen eigen areidsvoorwaardennota opstelt. 5 Er zijn vele decentrale organisaties van werkgevers en werkneers. Gezien de eperkte tijd voor het onderzoek was het niet ogelijk o al deze organisaties in het onderzoek te etrekken. Daaro is overgegaan tot een selectie van een aantal organisaties en zijn vervolgens de areidsvoorwaardennota s van deze organisaties, voor zover aanwezig, verzaeld. Bij de werkneersorganisaties was het criteriu dat deze etrokken oesten zijn ij ten inste tien c a o 's. Dit was het geval voor twintig verschillende vakonden. Aan de werkgeversorganisaties werd het criteriu gesteld dat deze organisaties etrokken oesten zijn ij een c a o, die etrekking heeft op ten inste werkneers. Tien werkgeversorganisaties zijn et ehulp van dit criteriu geselecteerd. 6 Het voorneen was o - zowel voor als voor uit elke sector zowel de voorstellenrieven van een edrijfstak als een onderneings-cao te geruiken. Per sector en type werd gekozen voor de grootste c a o. Het was echter o verschillende redenen niet ogelijk o van elke geselecteerde cao de voorstellenrieven (van eide partijen) te eachtigen. Uiteindelijk zijn van zeventien c a o s voorstellenrieven in het onderzoek geruikt. Voor tien c a o s waren rieven van eide partijen eschikaar, voor zes was alleen de rief van de vakond eschikaar en van één alleen de rief van de werkgevers. Het is wel gelukt o van alle in eerste instantie geselecteerde c a o s de principeakkoorden te eachtigen. Uiteindelijk zijn twintig principeakkoorden geruikt voor het onderzoek. 7 In de nota Werken aan je werkkring (noveer 1996) wordt gewezen op het elang van scholing als peranente activiteit o de inzetaarheid van de werkneer te vergroten en he de ogelijkheid te ieden o zich te ontplooien. Peranente scholing en opleiding staan ook centraal in de nota Een leven lang lerend werken (juni ). In deze nota wordt onder eer ingegaan op het eployailityeleid voor werkenden, werkzoekenden en zelfstandigen. Andere nota's

15 M a rte van S a n te n D o o r w e r k in g in d e re e d te die in dit verand van elang zijn, zijn Flexiiliteit en zekerheid (april 1997) en Leeftijd en areid (juli 1997). 8 De eerste, Nota deeltijdareid, is verschenen in In deze nota ging het nog o deeltijd versus voltijd. Het coineren van areid en zorg werd in deze nota niet enoed als één van de doelstellingen van deeltijdareid, aar het coineren van (etaalde) areid et andere verantwoordelijkheden speelde in de nota al een duidelijke rol. Daarna zijn er nog een vijftal andere nota s uitgeracht, naelijk: Vrouw en areid (1990), Deeltijd areid en differentiatie in areidsduur- patronen (1993), Advies ouderschapsverlof (1995), Overwegingen en aanevelingen inzake de coinatie van areid & zorg (1997) en Advies areid & zorg (1997). 9 Stichting van de Areid, Verklaring ten ehoeve van het areidsvoorwaardenoverleg (endaa a) (iooktoer 1995), Een te hoge werkdruk kan leiden tot het ontstaan van werkstress, hetgeen kwaliteitsverlies en gezondheidsproleen tot gevolg kan heen. Bovendien kan het op terijn door onvrijwillige uitval en verzui de productiviteit aantasten. Naast de werklast zijn de interne areidsverhoudingen, de ate van werkzekerheid en de ogelijkheden tot coinatie van werk-privé van invloed geleken op het ontstaan van werkstress. 11 De code estaat uit axiaal vier eleenten. Het eerste eleent staat voor één van de vier hoofdonderwerpen. Het tweede eleent geeft aan o welke specifieke aaneveling het op dat onderwerp gaat. Het derde eleent etreft het deelonderwerp van de aaneveling. Het vierde eleent tot slot wordt geruikt als ij het deelonderwerp een nader onderscheid in verschillende factoren kan worden geaakt. 12 Wanneer de weging uitgevoerd wordt aan de hand van het CAO-ereik van de onden, wijken de resultaten nauwelijks af van de resultaten van de weging aan de hand van de ledentallen. L iteratuur Heertu-Leen, A.H. van en A.C.J.M. Wilthagen, 19 96), De doorwerking van aanevelingen van de Stichting van de Areid. Sdu: Den Haag. Wit, M.A.C. de, , Aanevolen areidsrecht: Aanevelingen van de Stichting van de Areid, Den Haag *