Behorende bij het proefschrift How Politics Becomes News and News Becomes Politics geschreven

Transcriptie

1 Samenvatting Behorende bij het proefschrift How Politics Becomes News and News Becomes Politics geschreven door Luzia Helfer aan de Universiteit Leiden en de Universiteit Antwerpen Verdedigd op 9 december 2016 Media en politiek kunnen niet zonder elkaar. Tegelijkertijd is het een relatie die niet zonder spanning is. Vaak wordt beweerd dat politici de waan van de dag volgen en niet het algemeen belang voor ogen hebben. Tegelijkertijd wordt ook de politieke berichtgeving bekritiseerd. Van journalisten wordt gezegd dat zij voornamelijk kiezen voor sensationele en conflictueuze berichtgeving over politiek en hierdoor een slechte invloed hebben op zowel de politiek als de maatschappij. Maar is het daadwerkelijk het geval? Wat zijn precies de criteria die journalisten gebruiken om politiek nieuws te selecteren? En op basis van welke criteria beslissen politici of ze wel of niet op berichtgeving reageren? Deze vragen zijn in twee landen onderzocht door middel van twee afzonderlijke experimenten: een met politieke journalisten en een met politici. De nauwe banden tussen politiek en media Regelmatig halen politici berichten uit de media aan in een debat. Maar betekent dit dat daadwerkelijk sprake is van invloed van de media op politiek? Elites zoals politici zijn namelijk vaak zelf bron van informatie voor journalisten en het bericht waar zij op reageren hebben zij misschien zelf in de media geplaatst. Om oorzaak en gevolg beter van elkaar te kunnen scheiden is voor deze studies daarom voor een experimentele benadering gekozen. Concreet zijn in een zogenaamd factoriaal design middels een factorial survey experiment fictieve maar realistisch geformuleerde persberichten en krantenartikelen opgesteld en vervolgens aan politieke journalisten en politici in Nederland en Zwitserland getoond. Hierbij is op conceptueel vlak een onderscheid gemaakt tussen de invloed van de afzender van het bericht (politieke partij of krant), het bericht zelf en de ontvanger 1

2 (journalist of politicus). Hieronder zullen eerst de resultaten van de studie met politieke journalisten worden besproken, waarna de bevindingen van de studie met politici worden gepresenteerd. Selectie door journalisten: Hoe politiek nieuws wordt Het eerste deel van het onderzoek richtte zich op de vraag op basis van welke criteria politieke journalisten in Nederland en Zwitserland beslissen of zij een persbericht wel of niet selecteren voor berichtgeving. Hoewel er een grote hoeveelheid literatuur is over de nieuwswaardes die journalisten als gate keepers, poortwachters, gebruiken om nieuws in het algemeen te selecteren, zijn deze theorieën nauwelijks middels een experimentele opzet getest. Bovendien is er weinig bekend over de vraag hoe deze theorieën worden toegepast op politieke berichtgeving. Om dit te onderzoeken zijn politieke journalisten benaderd die regelmatig over de Nederlandse Tweede Kamer (n=67) of het Zwitserse parlement (n=84) berichten. Aan hen zijn fictieve persberichten van politieke partijen voorgelegd. De resultaten tonen aan dat voor journalisten vooral de afzender en de inhoud van het persbericht van belang zijn. Als een partij over een verrassend onderwerp communiceert dat niet tot de kern van het partijprogramma hoort vinden journalisten dat interessanter dan als een partij over een eigen onderwerp bericht. Of een partijleider of een gewoon Kamerlid wordt geciteerd blijkt verrassend genoeg niet van belang. Met betrekking tot de invloed van het politieke systeem blijkt dat de machtsverdeling binnen de politiek belangrijk is; partijen met meer macht blijken meer kans te hebben om hun persberichten geselecteerd te zien worden, ongeacht de inhoud van die berichten. Naast de afzender spelen ook inhoudelijke kenmerken van het persbericht een belangrijke rol, zoals de aard van de politieke actie: een wetsvoorstel dat vaak relatief grote gevolgen voor beleid heeft is voor journalisten interessanter dan een Kamervraag. Tegen de verwachting maakt het echter niet uit of er kritiek wordt geuit op de regering, of dat bericht nou afkomstig is van een regerings- of oppositiepartij. De resultaten tonen verder aan dat ook de achtergrond van de journalist invloed heeft: persberichten over onderwerpen die journalisten als relevanter beschouwen worden sneller geselecteerd. Alleen in Zwitserland heeft de politieke 2

3 voorkeur van de journalist een effect: hoe groter de politieke afstand tussen een journalist en een partij, hoe kleiner de kans dat een persbericht van deze partij door deze journalist wordt geselecteerd. Samengevat toont het experiment dat journalisten rekening houden met de politieke aspecten van een bericht in hun selectie van politiek nieuws. Selectie door politici: Hoe nieuws politiek wordt Maken politici vergelijkbare keuzes als zij beslissen of zij op basis van een nieuwsbericht actie gaan ondernemen? Om deze vraag te kunnen bestuderen is een tweede experiment uitgevoerd. Hierbij zijn aan verkozen nationale politici in Nederland (n=30) en Zwitserland (n=50) een aantal fictieve maar realistisch geformuleerde nieuwsberichten voorgelegd. De eerste vraag was of zij het nieuwsbericht ter sprake zouden brengen als er vandaag een fractievergadering zou plaatsvinden. De tweede was of zij op basis van het bericht politieke actie zouden ondernemen zoals bijvoorbeeld een Kamervraag stellen. Ook in deze studie is een verschil gemaakt tussen effecten van de afzender, het inhoud van het bericht en de ontvanger. De resultaten tonen met betrekking tot de afzender dat of het bericht uit een meer populaire krant (zoals De Telegraaf) komt of uit een kwaliteitskrant (zoals NRC Handelsblad) geen invloed heeft op of het bericht door een politicus in het politiek proces wordt geïntroduceerd. De inhoud van het bericht is wel van belang: politici zijn meer geneigd op negatieve dan op positieve berichten te reageren. Bovendien blijkt dat de invloed van het onderwerp afhankelijk is van de context: politici ondernemen politieke actie op basis van andere nieuwsberichten dan de berichten die ze ter sprake zouden brengen tijdens fractievergaderingen. Terwijl in sommige gevallen voor politici cruciaal is of het nieuwsbericht over een onderwerp gaat dat voor de partij die zij vertegenwoordigen belangrijk is, zijn zij in andere context meer geneigd een bericht te selecteren die over een onderwerp waarin zij zelf gespecialiseerd zijn of is centraal of zij het onderwerp van een bericht politiek relevant vinden. Er blijken systematische verschillen te zijn tussen Nederland en Zwitserland. Terwijl Nederlandse politici voornamelijk politieke actie ondernemen op basis van nieuwsberichten die over een onderwerp gaan waarin zij zelf 3

4 gespecialiseerd zijn, zullen zij tijdens een fractievergadering vooral berichten ter sprake brengen die over een onderwerp gaan dat zij politiek relevant vinden of belangrijk is voor hun partij. Bij Zwitserse politici zijn dergelijke verschillen niet gevonden. Voor hen is het, zowel als zij politieke actie ondernemen als wanneer zij een onderwerp in de fractie ter sprake brengen, van belang of het nieuwsbericht gaat over een politiek relevant en voor hun partij belangrijk onderwerp. Of het bericht gaat over een onderwerp waar de politicus zelf gespecialiseerd in is blijkt irrelevant te zijn. Dit verschil tussen Nederland en Zwitserland kan waarschijnlijk middels het kiesstelsel worden verklaard. In Zwitserland worden politici in een relatief kleine kieskring gekozen middels een openlijst systeem waarbij de partij nauwelijks controle heeft over welke personen op de lijst wel of niet worden verkozen. Zwitserse politici moeten vooral een beroep doen op de kiezers in hun provincie (Kanton). Om die reden is het vanzelfsprekend dat politici profijt willen trekken uit het profiel van de partij en aan hun kiezers willen tonen dat zij responsief zijn door te reageren op onderwerpen die in de media ter sprake worden gebracht. In Nederlandspelen voorkeursstemmen echter een betrekkelijk geringe rol bij verkiezingen en partijen hebben relatief veel invloed op welke politici worden gekozen. Voor Nederlandse politici is het daarom belangrijk dat zij zich aan de rolverdeling binnen de partij houden en dat zij zich onderscheiden van hun partijgenoten die ook verkiesbaar zijn. Samenvattend tonen de resultaten van deze tweede studie aan dat politici strategisch reageren op mediaberichtgeving en daarbij rekening houden met de institutionele context waarin zij zich bewegen. Implicaties van het onderzoek Het complexe onderzoeksdesign van de twee hier gepresenteerde studies heeft belangrijke inzichten over het samenspel tussen politici en journalisten mogelijk gemaakt. Uit de vergelijking tussen Nederland en Zwitserland blijkt het belang van de institutionele context. Bewijzen voor de bewering dat politici mediaberichtgeving automatisch overnemen, zijn op zijn minst beperkt. Hoewel de politiek als geheel misschien mediaberichtgeving lijkt te volgen, toont dit onderzoek aan 4

5 dat het telkens andere politici zijn die op een onderwerp of bericht uit de media reageren en dat zij dat doen op basis van strategische overwegingen. Een vergelijkbaar patroon is zichtbaar bij journalisten. Dankzij het parallelle onderzoeksdesign was het mogelijk het gedrag van journalisten en politici te vergelijken. Uit deze vergelijking blijkt dat sommige selectiecriteria zowel voor journalisten en politici van belang zijn. Dit kan in sommige gevallen een versterkend effect hebben, terwijl het effect in andere gevallen juist tegenovergesteld is. Ook methodologisch levert dit onderzoek een belangrijke bijdrage aan de bestaande literatuur omdat experimenteel onderzoek met politieke elites zeldzaam is; een reden hiervoor is dat in veel gevallen een redelijk groot aantal respondenten nodig is. Het hier gebruikte factorial survey experiment heeft een experimentele benadering wel mogelijk gemaakt en er tegelijk voor gezorgd dat vrij realistische condities, persberichten van partijen en mediaberichten, konden worden gebruikt. 5