Publiek en privaat initiatief bij klimaatadaptatie

Transcriptie

1 Puliek privaat initiatief ij kliaatadaptatie Piet Rietveld Prof. dr. P. Rietveld is als vervoerseconoo verond aan de Vrije Universiteit Asterda Correspondtiegegevs: Prof. dr. P. Rietveld Vrije Universiteit Faculteit Ruitelijke Econoie Bedrijfskunde De Boelelaan HV Asterda Savatting Kliaatadaptatie is niet alle e zaak voor de pulieke, aar ook voor de private sector. De legitiiteit van initiatiev van de kant van de pulieke sector wordt geanalyseerd et ehulp van het egrip arktfal. Daaree wordt in deze ijdrage e econoisch gekleurde definitie van legitiiteit gehanteerd. Het zo ontwikkelde analytische kader wordt toegepast op de kliaatthea s hoog water, laag water, droogte, wateroverlast, windoverlast hittestress. Speciale aandacht wordt esteed aan de ogelijkheid o via financiële prikkels de etrokkheid van de private sector te stiuler. 1 Inleiding Kliaatverandering heeft invloed op de econoie. Soige econoische activiteit ondervind voordel, andere ondervind nadel. De voor nadel zijn ongelijk verdeeld tuss regio s land, ook tuss sector. Voor e gedeg econoische analyse van kliaatverandering is het niet alle elangrijk te lett op de directe voordel nadel (at kost), aar ook op de indirecte econoische effect. Het gaat er ijvooreeld niet alle o te wet dat de productiviteit in de landouw in e epaalde regio zou afne t gevolge van verzilting, aar ook welke ogelijkhed de landouwsector heeft o zich aan te pass, zoals door de teelt van andere gewass die eter pass ij e zilte ogeving. Deze ijdrage gaat over adaptatie aan kliaatverandering. Met e econoische ril zal word gekek naar de vraagstukk die kliaatverandering et zich eergt hoe de econoie zich op de eest rdaele anier kan aanpass. De andere kant van de edaille is natuurlijk dat econoische instrut kunn word gehanteerd o kliaatverandering te eperk. Het Stern-rapport (2007) is e ekd vooreeld van e dergelijke itigatieadering. De volgde kliaatthea s zull achterevolgs word ehandeld: hoogwater, laagwater, droogte verzilting, neerslag, wind hitte. Deze thea s variër in elang: in Nederland is wind inder e issue dan de hoogwaterproleatiek de uitgav die de etrokk partij do in het kader van hun adaptatie zijn ook heel verschilld. In andere land zal hitte droogte veel eer de aandacht vrag. Ik espreek deze kliaatthea s et speciale aandacht voor de vraag wat de rol van pulieke private partij ij 29

2 Piet Rietveld Puliek privaat initiatief ij kliaatadaptatie adaptatie kan zijn, in het ijzonder welke inctives nodig zijn o arktpartij tot optiale adaptatie te eweg. Ik start deze ijdrage et e eknopte algee eschouwing over de econoische achtergrond van de taakverdeling tuss pulieke private partij ij adaptatiestrategieën (paragraaf 2). Hierij esteed ik speciale aandacht aan het thea van arktfal o na te gaan wat de pottiële ijdrage van pulieke private partij kan zijn in kliaatadaptatie. Daaree heeft dit artikel ook e direct verand et het thea legitiiteit dat ctraal staat in de ijdrage van Van Buur e.a. in dit nuer. Zoals verderop zal word uitgewerkt iedt arktfal e econoisch gekleurde legitiatie voor e actieve rol van de overheid. Bij afwezigheid van arktfal heeft e overheid het oeilijk o te rechvaardig waaro zij actief zou zijn. Vervolgs adresseer ik deze vrag voor ieder van de kliaatthea s separaat (paragraaf 3 tot et 8). In paragraaf 9 word conclusies geforuleerd, leidd tot e savattde tael. De discussie over de taakverdeling tuss private pulieke sector heeft natuurlijk iplicaties voor de vraag wie er in eerste instantie gaat etal: de private of de pulieke sector. In tweede instantie is dit echter inder duidelijk, want uiteindelijk etaalt altijd de private sector, naelijk als adaptatieeleid leidt tot elasting of heffing. Hier zijn diverse keuzes ogelijk. Sos word de kost van adaptatie gedrag door alle elastingetalers, sos alle door elanghed. Dit is e thea op zichzelf waar ik hier niet uitgereid op inga. De vraag naar hoe de overheid kliaatadaptatie kan financier, staat hier dus niet ctraal. Maar wel is e duidelijke oodschap: ga er niet als vanzelfsprekd vanuit dat de overheid aan zet is ij kliaatadaptatie. 2 De econoie van adaptatiestrategieën In deze ijdrage staat de vraag ctraal hoe adaptatie het est kan plaatsvind, eer in het ijzonder wat voor de hand liggde roll zijn van de overheid de private sector in hoeverre de overheid geruik kan ak van financiële prikkels. Als uitgangspunt ij deze ijdrage hanteer ik het concept van arktfal ij de analyse van de taakverdeling tuss de pulieke private sector ij adaptatie opgav. Dit egrip is geïntroduceerd door Bator (1958) heeft rede ingang gevond in het doein van de algee econoie (Mankiw e.a. 2002, Gravelle Rees 2004, Krugan Wells 2006). Econoische actor zoals huishouds, edrijv overhed interacter et elkaar in de context van fysieke condities die deels afhang van het kliaat. Verandering in kliaat leid tot verandering in kost at van de diverse activiteit daaree ogelijk tot aanpassing van gedrag. Vanuit de econoie is dan de vraag wat e gewst niveau van aanpassing is, waarij zowel undershooting als overshooting vered oet word. E standaarduitgangspunt is dat van de perfecte arkt. Als aan e aantal voorwaard is voldaan, zal de vrije arkt ervoor zorg dat optiale aanpassing plaatsvindt. Optiaal is hier geduid in ter van e zo gunstig ogelijke alans van kost at voor e saleving als geheel. In e perfecte arkt is er ge conflict tuss individueel elang aatschappelijk elang: individueel gedrag gericht op het axialiser van de eig welvaart of winst leidt tot arktevwicht die het gunstigst zijn voor de gehele saleving. Duidelijk is dat veel arkt word gehinderd door verstoring. In dat geval is sprake van arktfal kan er e conflict gaan optred tuss individueel elang algee elang. De vor van arktfal die het vaakst in de literatuur (Bowles 2004; Varian 1999) goed word zijn achterevolgs: externe effect, arktacht, freeridergedrag, iperfecte inforatie onzekerheid, t slotte transactiekost. Hieronder volgt e korte oschrijving van deze vor van arktfal, et vooreeld uit de kliaatthea s. Externe effect tred ijvooreeld op als de kliaatadaptatie van de e actor tot nadel van andere actor leidt waarij de eerste actor ge copsatie hoeft te gev aan de adeelde actor. E vooreeld hiervan is dat aatregel gericht op versnelde afvoer van hoogwater in de e regio tot verergering van overstroingsrisico s in stroo afwaarts geleg regio s kan leid. E ander vooreeld etreft het geruik van airconditioning in e sterk verstedelijkt geied leidd tot verergering van de hittestress van andere ewoners in dit geied. E derde laatste vooreeld: adaptatieaatregel kunn leid tot aantasting van landschappelijke kwaliteit. Externe effect leid 30

3 Piet Rietveld Puliek privaat initiatief ij kliaatadaptatie geakkelijk tot afwteling ehor ongetwijfeld tot de elangrijkste red van arktfal rondo het kliaatthea. Marktacht heeft als gevolg dat de geproduceerde goeder of dist duurder zijn dan nodig waardoor het geruik ervan kleiner wordt dan aatschappelijk gewst. Marktacht kan optred ij product van aterial dist die nodig zijn ij adaptatiestrategieën (dk aan de constructiesector), daarnaast zal arktacht natuurlijk ook in de rest van de econoie kunn optred. Het elang van deze verstorde factor ij de vorgeving van adaptatieeleid is veroedelijk kleiner dan dat van de externe effect. Free-ridergedrag treedt op als het aanied van e product of dist (ijvooreeld overstroingsveiligheid) zodanig is dat iedere in e epaald geied ervan profiteert. Het is niet goed ogelijk o epaalde aatheers uit te sluit. Nationale defsie is e ekd vooreeld van e dist waarij ieder die in e land woont, profiteert. Het prolee et goeder waarij consut niet geakkelijk kunn word uitgeslot, is dat het free-ridergedrag kan uitlokk. E duidelijk vooreeld hiervan is de veiligheidssituatie in dijkring. E private aanieder van de dist overstroingsveiligheid door iddel van e dijkring zal ontdekk dat hij ewoners van percel inn de dijkring die niet will etal niet van de geleverde veiligheid kan uitsluit. Bewoners die dit wet, zull veroedelijk niet will eeetal aan de dijk daaree wordt de econoische asis aan private verschaffing van overstroingsveiligheid via dijkring zeer zwak. Alle e private partij die de grond in de gehele dijkring in ezit heeft, of e pulieke partij zal tot dijkaanleg ko. Iperfecte inforatie onzekerheid kunn leid tot eslissing die achteraf als inefficiënt kunn word geïnterpreteerd, zodat arkt waar dit e rol speelt niet goed functioner. Dit zijn duidelijk thea s die ij kliaatverandering van elang zijn. Bewoners van e epaald geied zijn vaak niet in staat o tot e correcte inschatting te ko van de risico s die daaraan verond zijn dat geldt zeker ook voor kliaatgeond risico s. In het ijzonder geldt dat grote calaiteit slechts et zeer lage kans optred dat de pottiële slachtoffers deze kans vaak niet goed kunn inschatt. Zonder goede inforatie kan er dus sprake zijn van zowel onderschatting als overschatting van de risico s eid staan optiale adaptatie in de weg. Bij onzekerheid over de toekost kunn verzekering e ijdrage lever o de nadel van de onzekerheid te eperk. Dat leidt overigs niet tot het totaal verdwijn van de prole, odat er sprake kan zijn van asyetrische inforatie. Die kan onder eer leid tot het oral hazard -prolee, dat inhoudt dat de verzekerde niet gestiuleerd wordt o zelf zijn est te do o kliaatschade teg te gaan. Transactiekost zijn kost niet noodzakelijk eperkt tot financiële kost die optred als partij e overekost sluit. Geiedsontwikkeling is e typisch vooreeld van e situatie et hoge transactiekost odat veel elanghed het et elkaar es oet word, zoals ij de vaststelling van het na te strev waterpeil in e polder de daaree sahangde aatregel. Het ekde Coase-theorea geeft aan dat ij afwezigheid van transactiekost partij door onderhandeling tot optiale allocatie kunn ko, zelfs als er externaliteit in het spel zijn, odat slachtoffers van externaliteit copsatie zull vrag. Overheidsintervtie is dan niet nodig o de eerdergoede prole van externaliteit free-ridergedrag op te loss. De ervaring leert dat zeker ij grotere groep de transactiekost aanzilijk kunn word waardoor de uitweg van Coasiaanse onderhandeling in de eeste gevall als vervanger voor overheidsintervtie ge egaanare route lijkt. Deze vor van arktfal ak duidelijk dat ij het adaptatiethea er e elangrijke rol is weggelegd voor de overheid. Maar ook de overheid heeft te ak et allerlei vor van fal. Opvalld goeg zijn de ovgoede prole die ij arkt kunn optred ook van toepassing op overhed. Externe effect tred op inn de pulieke sector als eerdere overhed in het spel zijn prole over de schutting word gegooid. Veiligstell van de zoetwatervoorziing in de e regio kan de zoetwatersituatie in de andere regio eoeilijk. O dit te voorko is in Nederland het veiligstell van de zoetwatervoorziing e rijks taak. Bij overhed speelt acht vanzelfsprekd e rol. Er is ge garantie dat deze acht voor het algee elang wordt aangewd; atar, corrupte estuurders pressiegroe- 31

4 Piet Rietveld Puliek privaat initiatief ij kliaatadaptatie p kunn dit stevig doorkruis. Free-ridergedrag kan actueel zijn in onderhandeling tuss overhed, ijvooreeld ij het plann van wateruffers wanneer eerdere geet daarvan zoud profiter. Iperfecte inforatie onzekerheid spel natuurlijk evzeer ij de private als de pulieke sector. En dat transactiekost inn de pulieke sector aanzilijk zijn, is duidelijk. Daar kot dan nog ij dat de pulieke sector door het ontrek van de tucht van de arkt inder wordt geprikkeld tot veretering op het terrein van efficicy innovatie. Korto, overhed kunn niet geist word, aar het is wel zaak o institutionele arranget van tak verantwoordelijkhed rondo het kliaatthea teg het licht te houd o ervoor te zorg dat de pottiële nadel van sterke etrokkheid van de overheid eperkt lijv. Uit dit korte overzicht lijkt wel dat waar de arkt aan allerlei faalrisico s lootstaat, dit ook geldt voor de overheid. In het dk hierover is duidelijk sprake van lange cycli: de econoische depressie van de jar dertig luidde e periode van Keynesiaans georiënteerd econoisch eleid in, uiteindelijk leidd tot e logge inefficiënte overheid. Vanaf de jar tachtig is dan vervolgs sprake van e terugtredde overheid de introductie van arktwerking. Geleidelijk is de kritiek ij het thea arktwerking aangezwoll, het laat zich aanzi dat deze kritiek door de recte crisis op de financiële arkt aan kracht wint. Bij het kliaatthea zijn deze schoeling overigs inder groot. De doinante lijn in elk geval ij de waterveiligheid is dat hier de overheid de priaire verantwoordelijkheid heeft. Interessant is dat juist hier, igszins teg de heersde trds in de laatste tijd eer aandacht is voor inspanning van de private sector, ijvooreeld ij uitdijkse ontwikkeling. Vanuit e econoische analyse is het van elang o afstand te ewar van ideologische voorkeur voor overheid of arkt, aar per kliaatthea nauwkeurig te kijk naar de noodzaak van overheidsintervtie. Deze adering van de pottiële etekis van overheid versus arkt ij adaptatiestrategieën sluit pria aan ij de vraagstelling van Van Buur e.a. over legitiiteit. Wel is er e duidelijk acctverschil: waar Van Buur e.a. ij legitiiteit lett op jurische aspect acceptatie door urgers, ader ik het vanuit de vraag of er wel e taak ligt voor de overheid. Dat doe ik dan vanuit de positie dat er voor de overheid e taak kan zijn als er sprake is van arktfal. Zonder arktfal kan de overheid adaptatie iers eter aan arktpartij overlat, want overheidseoeiis leidt dan geakkelijk tot verlies aan efficiëntie. M zou hier kunn sprek van input -legitiiteit. Marktfal iedt de overheid de door de saleving aanvaarde aanleiding o zich op e epaald eleidsterrein actief op te stell. Dat gaat natuurlijk niet altijd goed, zoals hierov aangegev in de eschouwing over overheidsfal. Daar is dan sprake van output -legitiiteit. Deze econoische adering van het egrip legitiiteit, zoals die ijvooreeld ook door het CPB wordt gehanteerd ij het toets van overheids investering kleurt legitiiteit dus zo in dat urgers edrijv de overheid zull ekritiser als die tak naar zich toetrekt die net zo goed of eter door de arkt kunn word gedaan. E leuke illustratie van de spanning tuss input- outputlegitiiteit is de titel van CPB (1999): De Grondarkt, e gerekkige arkt e onvolaakte overheid. E klassiek discussiepunt hierij is wel dat de overheid e taak kan he o zwakke partij in de saleving te escher, ij arktoplossing is dat niet altijd gegarandeerd (DeMartino 2000). Dit aspect laat ik verder uit eschouwing in deze ijdrage, al is het wel e ctraal thea in de literatuur over kliaatadaptatie. Internationaal is het natuurlijk e elangrijk issue voor land als Bangladesh dat slechts escheid ijdraagt aan het roeikaseffect wel geconfronteerd wordt et grote overstroingsrisico s. Ook inn Nederland is het thea van de rechtvaardige verdeling van de kost van adaptatie van kliaatrisico s actueel (hoe groot og de verschill in overstroingskans tuss dijkring zijn?). Mijn aanpak is dat ik ij ieder kliaatthea de ogelijkheid van arktfal als startpunt nee. Dit doe ik door te kijk naar de achterliggde echanis koststructur. Of externe effect van elang zijn, hangt iers af van de aard van de vraag of in e vrije arkt de arktpartij et alle relevante kost word geconfronteerd. Iets dergelijks geldt voor het free-riderprolee dat in zekere zin het ogekeerde van het externe effectprolee is. Dit leidt dan vervolgs tot de vaststelling of er ehoefte is aan correctie door overhed. Gegev de zeer uitelopde kerk van de 32

5 Piet Rietveld Puliek privaat initiatief ij kliaatadaptatie diverse kliaatthea s zal lijk dat de optiale ix van inspanning van de pulieke private sector heel verschilld kan zijn per thea. Aan het thea overheidsfal esteed ik in deze ijdrage inder aandacht. Dat zou e studie apart zijn. Het is dkaar dat in soige gevall het iddel (falde overheidsintervtie) erger is dan de kwaal (arktfal). Wanneer dan de ogelijkhed o het overheidsfal terug te dring eperkt zijn, is het eter o de zaak toch aar aan de arkt over te lat. Het is o deze red dat ik ij conctreer op vooreeld waar de ovang van de arktiperfecties evidt zijn, zodat overhed hoe dan ook verantwoordelijkheid di te ne. Na dit eknopte overzicht van diverse vor van arktfal etrek ik deze nu op de verschillde kliaatthea s die in Nederland van elang zijn, te eginn ij hoogwater. 3 Hoogwater Van de diverse kliaatthea s heeft hoogwater in Nederland o goede red de eeste aandacht gekreg. Zowel aan de kant van de rivier als ij de zee kunn zich uitgewoon grote calaiteit voordo. Sinds de iddeleeuw is in Nederland gekoz voor dijkring als fundat van strategieën o hoogwaterprole teg te gaan. In de vele eeuw daarvoor was de aanpak geaseerd op de aanleg van terp. 1 Voor terp was het private odel zeer geschikt: de ewoners ouwd hun huis op e verhoogd stuk land liet hun vee op de oliggde land rondlop; ij hoogwater werd het vee op de terp in veiligheid geracht. In dit odel was nauwelijks sprake van arktfal. De ewoners van de terp aakt zelf de afweging hoe hoog ze deze wild ak in relatie tot de overstroings risico s die ze liep. Free-riderprole ded zich niet voor. Dijkring kwa onder eer in zwang to de econoie overschakelde op akkerouw. Bij akkerouw is het nodig dat e heel perceel wordt escherd teg wateroverlast. Dijkring zoud in principe als private activiteit kunn word opgezet: de eigaar van e perceel ouwt e dijk op de rand van zijn perceel o dit teg overstroing te escher. De structuur van de kost at van dijkaanleg is zodanig dat er aanzilijke schaalvoordel zijn voor grote percel. Bijvooreeld, o 100 individuele percel van 1 ha van e dijkring te voorzi zijn dijk nodig et e totale lgte van 40 k. E aanegeslot geied van 100 hectare heeft slechts e dijkring nodig van 4 k. Dit sipele feit roept o e geeschappelijke aanpak ij de aanleg van dijkring die leidt vanzelfsprekd tot coordinatie-inspanning daaree tot transactiekost. Deze kunn word vered als er sprake is van e grootgrondezitter die e perceel ezit van voldode ovang, 2 aar vaak zijn dijkring het resultaat van collectieve actie door pulieke licha, zoals waterschapp of hoogheeraadschapp. Waterschapp he pulieke evoegdhed nodig odat anders vanwege free-ridergedrag er onvoldode iddel zoud ko voor e adequate waterveiligheid. E andere dkare vor zou nog zijn dat e private partij e concessie verwerft van de relevante overheid o e geied van dijk te voorzi vervolgs te gaan exploiter, ijvooreeld door percel te verkop of verhur aan individuele geruikers. Duidelijk is dat zo n odel het geakkelijkst is als er nog ge andere private partij zijn die in e dergelijk geied elang he. Ook is duidelijk dat in e dergelijk odel et e zware rol voor de private sector de overheid e stevige vinger in de pap zou oet he op het terrein van onder eer het handhav van adequate niveaus van waterrisico s. In de praktijk is dit odel tot nu toe weinig gehanteerd. Doinant in het Nederlandse dk over veiligheid is dat dit e pulieke taak is in hand van onder eer de waterschapp de rijksoverheid. Dit kan duid op e spanning tuss de hier gehanteerde econoisch gefundeerde legitiiteit juridische aatschappelijke legitiiteit. 3 Deze doinantie van de pulieke sector ij het thea waterveiligheid lijkt overduidelijk uit de anier waarop in Nederland is gehandeld na de grote overstroing van Dijkverhoging, kustversterking extra waterkering zijn de overheersde strategieën geweest. Het recte rapport van de Deltacoissie (2008) staat ook geheel in deze traditie. Is het wel efficiënt dat de Deltacoissie in de aanpak van de hoogwaterrisico s zo sterk koerst op e overheersde pulieke rol via sterke dijk, terwijl adaptatie inn de dijk nauwelijks in eeld kot? Gezi de kost van adaptieve aatregel is deze aanpak veroedelijk inderdaad optiaal voor de eeste dijkring in Nederland. Het ligt 33

6 Piet Rietveld Puliek privaat initiatief ij kliaatadaptatie zeer voor de hand dat de kost van adaptieve aatregel inn e dijkring (ijvooreeld woning waterestdig ouw, of op terp plaats) duurdere anier zijn o de verwachte schade te verklein dan het verhog van de dijkring zelf. Dit geldt in het ijzonder voor dijkring et veel estaande eouwing waar adaptief eleid per definitie veel duurder is. Maar er kunn uitzondering zijn. E ogelijke uitzondering is e dijkring et daarinn e zeer geringe dichtheid als uitgangssituatie. Het is dkaar dat hier het eerdergoede terpconcept goedkoper is dan dijkverhoging. E igszins verwante case is als inn e dijkring e forse ouwopgave wordt gerealiseerd. Het inzicht groeit dat de ovang van de risico s inn e zekere dijkring niet overal ev groot is. De oorzaak hiervan is dat er veel variatie kan zijn in fysieke ostandighed inn e dijkring. In dat geval kan de keuze van e specifieke locatie voor woningouw inn e dijkring e ijdrage lever aan het verinder van de pottiële schade. Adaptatie inn dijkring E interessante studie waarin adaptatie inn dijkring ctraal staat is het project Aandacht voor Veiligheid (2008). In deze studie ko diverse vor van inndijkse adaptatie aan de orde. Grofweg kunn drie routes word geschetst. De eerste is die van e coplete ophoging van het geied in e dijkring. De tweede etreft de ophoging van del van geied inn e dijkring, ijvooreeld in de vor van nieuwe wijk op terp; als dit sli wordt aangepast, zou zo op terijn e aanegeslot verhoogd geheel kunn word geaakt waardoor de laagliggde del ook escherd word. De derde route ook goed door de Deltacoissie is die van rede (Delta-) dijk. Duidelijk is dat de eerste route van coplete ophoging uitgewoon duur zal zijn, zeker wanneer het gaat o e reeds ewoond geied. Geleidelijke invoering gedurde e zeer lange periode kan de transitiekost verinder, aar e dergelijk project lijft ongetwijfeld zeer duur, niet alle in ter van financiële kost, aar ook in ter van de consequties voor landschap cultureel erfgoed. Waar in soige land dorp verdwijn onder het water van stuwda zou dat in het lage Nederland anderso kunn gaan: dorp verdwijn onder het zand o het waterrisico teg te gaan. De tweede route van e slie verond ketting van nieuw geouwde verhoogde woonwijk zal inder duur zijn dan e algehele ophoging, aar ook hier zull de kost veroedelijk zeer hoog zijn, want niet overal kan de verhoging gekoppeld word aan e ehoefte aan woning, het inpass van de vele estaande eouwing lijft e fors prolee. 4 Het derde alternatief van rede dijk is zeker interessant. De asisgedachte is hier dat e rede dijk wel kan overstro, aar nooit zal rek. Als gevolg daarvan zal de econoische schade eperkt zijn, dit uiteraard afhankelijk van de hoogte van de dijk. Brede dijk kunn aantrekkelijke ogelijkhed oplever voor ontwikkeling aan de rand van estaande sted dorp geleg aan priaire waterkering, zoud isschi coineeraar zijn et de aanleg van ondergrondse infrastructuur of andere functies. Vanuit de vraagstelling naar de rol van adaptatie voor de private sector zijn rede dijk interessant. 5 Duidelijk is dat pulieke private partij sa e rol kunn he ij de ontwikkeling hiervan. De ctrale overheid ij het vaststell van het eoogde veiligheidsprofiel, de provinciale lokale overheid ij de vraag naar de ruitelijke inpassing de private sector ij het ontwikkel van het geied het op de arkt rg ervan. De uitdaging waarvoor rede dijk ons stell, zijn overigs aanzilijk. Naast locaties waar rede dijk goed coineeraar zijn et stedelijke ontwikkeling zull dijkring ook locaties kn waar dat veel inder voor de hand ligt. In dat geval leid rede dijk tot hoge grondverwervingskost. Ook ruitelijke reservering die gedaan word o opties van hoge dijk op te houd kunn leid tot aanzilijke kost, odat daaree de ontwikkelingspottie van deze zones eperkt wordt. Ruite voor de rivier In het ovstaande he ik ij eperkt tot klassieke aatregel op het terrein van de overstroingsveiligheid. Daarnaast is er rect ontwikkeld eleid in de vor van het creër van ruite voor de rivier. Dit houdt in dat hoogwaterprole word opgelost via dijkverlegging, extra rivierar, ontpoldering hoogwatergeul. In alle gevall is inndijksgeleg ruite nodig. E elangrijk voordeel van deze strategie is dat ook ruite eschik- 34

7 Piet Rietveld Puliek privaat initiatief ij kliaatadaptatie aar kot voor natuurontwikkeling ogelijk recreatie versterking van cultuurhistorische waard. Daar staat natuurlijk ook e forse kostpost tegover, naelijk het onttrekk van grond die anders voor andere doeleind zou word geruikt. Daarij dit ook te word edacht dat natuurontwikkeling sos goedkoper op andere plaats waar grond inder schaars is tot stand ko. Het eantwoord van de vraag wanneer dijkverhoging de voorkeur heeft voor het vereter van de waterveiligheid wanneer natuur ontwikkeling valt uit het estek van deze ijdrage. Wel geldt dat het voor het thea legitiiteit niet uitaakt welke van de twee wordt gekoz. Want in eide gevall is sprake van e free-rider prolee. E eigaar van inndijks land zal niet snel vrijwillig zijn grond eschikaar stell voor rivierproject als ook ander zull profiter van de vereterde overstroingsveiligheid. Hij zal dit slechts do na adequate copsatie door de pulieke sector. Daaree is duidelijk dat in e puur private arkt, strategieën in de richting van ruite voor de rivier niet zull slag. De legitiiteit van e doinante rol voor de overheid ij ruite voor de rivierproject is dus evidt. Buitdijkse context In Nederland staat de dijkring ctraal in het estrijd van hoogwaterrisico s. Maar daarnaast is er ook e uitdijkse context die eer eer in de elangstelling kot. Het gaat hier o won of werk ij rivier zoals de Maas in Liurg, er waarij de oject zonder de eschering van dijk lootstaan aan hoogwaterrisico. Het etreft hier onder eer situaties in uiterwaard waar dijkopties zijn uitgeslot odat ze de capaciteit van de rivieredding zoud verinder. Bij uitdijks ouw kan het gaan o gewone woning, ogelijk wel aangepast aan de situatie van e taelijk hoge kans van hoogwateroverlast ijvooreeld via terp, aar ook o afische constructies die gaan drijv ij hoogwater, of o perant drijvde woning. De rol van de pulieke sector ij uitdijks ouw is eperkt. Wel ziet de overheid er natuurlijk op toe dat aan water gekoppelde natuurwaard veiliggesteld word. En de overheid zal iniuvoorwaard stell aan de waterveiligheid van de gekoz oplossing. Ook op het punt van de iperfecte inforatie zal de overheid ervoor wak dat de risico s die verond zijn aan diverse alternatiev ekd kunn zijn ij de etrokk partij. Voor het overige is het aan de private sector o voor- nadel van oplossing te overweg. Naast ogelijke nadel van won ij water, zoals de hoogwaterrisico s, het verdrinkingsgevaar (vooral voor kinder) het risico van uggplag, zijn er natuurlijk ook voordel zoals de aantrekkelijkheid van e waterrijke ogeving, afhankelijk van de eschouwde locatie de ligging t opzichte van estaande ctra. E elangrijke stap ij ouw in uitdijkse situaties is dat er duidelijke afsprak geaakt word over de aansprakelijkheid, ocht hoogwater voor onaangae verrassing zorg. Hier ligt iers e risico dat de kost dan word afgewteld. Als de overheid zich hier uiteindelijk wel verantwoordelijk acht, dan ligt e actieve rol in het vooraf epal van veiligheidsnor aanlegvergunning voor de hand. Als de overheid deze verantwoordelijkheid niet neet, dan kan deze eer afstand ne t aanzi van deze veiligheids thea s. In dat geval ligt natuurlijk wel e actieve rol van de hypotheekverstrekkers verzekeraars voor de hand. Zij zull de risico s in hun preies verwerk, net zoals nu e woning et e riet dak e hogere preie voor de randverzekering kt. Juist in deze uitdijkse context ko oeide legitiiteitsvraagstukk aan de orde. Het is niet zeker of de private sector echt in staat is deze risico s goed te adresser. In Nederland is de estaande praktijk dat uitdijkse gedupeerd van overstroing door de overheid word gecopseerd voor schade zoals ij de Maas in (Daniel e.a. 2009). Ook als de overheid zou aangev dat zij ge legitiiteit ziet voor e ovangrijke rol voor zichzelf ij nieuwe uitdijkse activiteit oet aar word afgewacht of e dergelijke opstelling aatschappelijke legiiteit zal krijg. E kantteking ij de context van uitdijks ouw is nog wel dat niet uitgeslot kan word dat e aanpak via collectieve eschering teg hoogwater e goedkopere oplossing oplevert. Op asis van de analyses hierov lijkt dat collectieve eschering vooral voor de hand ligt ij grootschalige copacte project, zoals de ontwikkeling van e drijvde stad of stadswijk. Positief ij drijvde wijk is dat ze ijdrag aan de variatie van woonogeving waaruit s kunn kiez, 35

8 Piet Rietveld Puliek privaat initiatief ij kliaatadaptatie dat ze qua watereheer natuurwaard ogelijk eter inpasaar zijn. De vraag hoe hoog het prijskaartje uiteindelijk is, zal vervolgs epal of er voldode arkt voor deze concept is. Hoogwater scheepvaart Tot slot zij opgeerkt dat hoogwater niet alle tot veiligheidsrisico s leidt, aar ook op andere terrein overlast kan gev, zoals in de innvaart waar het in extree gevall tot vaarverod kan leid. Vaarverod vind vooral plaats in Duitsland waar scheepvaart tot overstroingsrisico kan leid, odat nooddijk zoals geruikt in sted zoals Keul door de extra golfslag kunn ezwijk. Het grootste prolee et de innvaart lijkt overigs te ligg in laagwatersituaties, het volgde thea. 4 Laagwater Laagwater leidt tot diverse prole, waaronder zoetwatergerek verzilting, gerek aan koelcapaciteit voor de industrie, in het ijzonder ij elektriciteitsctrales, eperking van laadcapaciteit in de innvaart. Het thea zoetwatergerek kot in paragraaf 5 aan de orde. Hier ga ik eerst in op de gevolg voor koelwater. Koelwater Elektriciteitsctrales he koelcapaciteit nodig. Vaak wordt hier water voor geruikt. Dit leidt tot externe effect. Het terugsluiz van koelwater in de rivier hoogt de teperatuur van het water dat strooafwaarts gaat op dat kan epaalde diersoort negatief eïnvloed. Bovdi wordt daardoor de koelcapaciteit voor strooafwaarts geleg locaties verinderd. Voor deze vor van arktfal is regelgeving ontwikkeld die grz stelt aan de hoeveelhed /of teperatur van het geloosde water. Dit is e schoolvooreeld van e goede red voor overheidsingrijp. Daaree is nog niet gezegd dat de daadwerkelijke intervtiiveaus optiaal zijn. E nadeel van de hierov goede grz is dat ze rigide zijn: ze word pas effectief als de grs ereikt is, terwijl wanneer de waterteperatuur net onder de grs is er veroedelijk ook wel externe effect zull optred. E heffing op geloosd water die afhankelijk is van de teperatuur is veroedelijk eter, aar zal lastiger zijn o te ipleter. Het is duidelijk dat ij het thea koelwater de geruikers ervan tot adaptief gedrag word gestiuleerd door de gestelde restricties of heffing. Tot de adaptatieopties ehoort op korte terijn het eperk van de elektriciteitsproductie van de etreffde ctrale. Ctrales elders oet dit capaciteitsgat dan opvang. Wanneer veel ctrales hieree te kap he is ook te dk aan e speciaal elektriciteitstarief dat hoog is in ware situaties o de vraag te eperk. Op langere terijn is te dk aan aanpassing in de koeltechnologie, ijvooreeld door het toepass van koeltors waardoor het water inder war is als het wordt teruggeleid in de rivier. Op nog langere terijn is te dk aan het aanpass van de locatie van de ctrales. Locatie aan zee lost de koelprole op, het is opvalld dat de huidige locatietrds ij elektriciteitsctrales inderdaad richting zee zijn. De grootste prole et koelwater zijn overigs niet in Nederland, aar in land et hogere teperatur inder water, zoals Duitsland. Verder is duidelijk dat wanneer op terijn de rol van fossiele randstoff verindert ook het koelwaterprolee zal verinder. We concluder dat ij koelwater externe effect esstieel zijn. De passde rol van de overheid is het oplegg van restricties of het eprijz van te war koelwater dat wordt teruggevoerd. Daarna kunn private partij zoek naar de voordeligste anier o zich hieraan aan te pass. Binnvaart De innvaart is in Duitsland Nederland e elangrijke vervoerwijze voor het transport van droge natte ulk van containers. In e war jaar zoals 2003 is de innvaart over de Rijn langdurig gehinderd door laagwater. De voornaaste hinder vindt trouws plaats in Duitsland, aar Nederlandse vervoerders verladers he er wel last van ook voor de reputatie van de Rotterdase hav kan e kwetsare innvaart lastig zijn. Andere rivier in de wereld zijn overigs kwetsaarder voor de invloed van weer kliaat dan de Rijn, aar diverse kliaatscario s wijz erop dat de situatie in de Rijn aanzilijk kan vererger. Bij adaptatie zijn er in principe drie partij die aan de knopp draai: de innvaartsector, de verladers de overhed die verantwoordelijk zijn voor de vaarcapaciteit van de rivier. De overheids- 36

9 Piet Rietveld Puliek privaat initiatief ij kliaatadaptatie eoeiis et de vaarweg veraast niet in het licht van de intsieve etrokkheid van de overheid et waterafvoer via de rivier. Het ligt niet voor de hand dit aan private parij over te lat. Wat etreft kanal zou het dkaar zijn dat deze door private partij word aangelegd die vervolgs via tol inkost gaan gerer, aar in de praktijk kot dit zeld of nooit voor, zeker niet in Nederland. Door deze sterke and tuss de waterafvoerfunctie van rivier de vaarwegfunctie heeft de overheid e onverijdelijke verantwoordelijkheid ij adaptatie t ehoeve van de innvaart. Zo zou het dkaar zijn dat op ig ot via de aanleg van stuw de evaaraarheid van de Rijn ij laagwater wordt vereterd, net zoals dat al lang geled geeurd is et de Maas. Dit zou overigs wel gevolg kunn he voor de eprijzing van het geruik van waterweg, die oteel nog vrijwel niet wordt toegepast. Naast de overheid is er ook e rol voor de private partij. In de huidige situatie is het zo dat laagwater leidt tot hogere vrachtprijz per ton odat de schep niet volledig elad kunn word. De innvaartsector lijkt tot nu toe flexiel goeg o ij laagwater voldode capaciteit in te zett. In zekere zin kunn periodes et laagwater voor de innvaart als gunstig word eschouwd odat ze leid tot extra ozet. Voor e eperkt deel vindt overslag plaats naar andere transportsector. De adaptatiestrategie van de innvaart eperkt zich vooralsnog tot het verplaats van de activiteit naar traject et laag water het draai van overur in dit soort situaties. 6 De vraag is of op terijn ge verdergaande strategieën nodig zijn. Als duidelijk is dat droogteperiod vaker zull voorko, zal dat de adoptie van vaartuig et inder diepgang stiuler. Schippers et dit soort vaartuig he dan iers e concurrtievoordeel ov schippers et traditionele vaartuig odat de laatst niet vol kunn var. Dit zijn prikkels die als vanzelf vanuit de arkt zull optred. Ze vrag als zodanig niet o e speciale overheidsintervtie, afgezi van de wselijkheid dat de overheid zorg draagt voor afdode inforatie over het thea kliaat innvaart. Voor de weg- railsector geldt dat als zij in staat will zijn o e deel van de goederstroo van de innvaart over te ne, voldode capaciteit aanwezig oet zijn, zowel in ter van voertuig als infrastructuur. Voor e deel gaat het dan o laad- losinfrastructuur waarin de private sector zelf kan voorzi. Voor e ander deel etreft het lijninfrastructuur waar de overheid weer wel e grote rol heeft. Duidelijk is dat wanneer de innvaart aanzilijk zou terugvall dit tot e fors zwaardere elasting zou leid van de andere odaliteit. De laatste grote partij die aan zet is ij e adaptatiestrategie etreft de verladers. Onzekerheid over de tariev in de innvaart in extree situaties over de eschikaarheid ervan leidt tot de noodzaak van aanpassing, ijvooreeld door het aanhoud van grotere voorrad door afneers van ulk. Op langere terijn is ook dkaar dat epaalde klant van de innvaart verhuiz naar andere locaties. De eerder geconstateerde verschuiving van de locatie van elektriciteitsctrales naar de kust is e vooreeld hiervan, al is deze veroedelijk niet getriggerd door de kliaatprole. Nadere analyse zal e antwoord oet gev op de vraag welke ix van adaptatie-inspanning vanuit de drie groep van actor gewst is o het thea van kliaat innvaart optiaal te adresser. 5 Droogte Droogte staat uiteraard in nauw verand et laag water zoals in paragraaf 4 ehandeld. Langdurige droogte kan leid tot tekort aan zoetwater dat geruikt wordt voor drinkwater econoische sector waarvan de landouw de elangrijkste is. Hieronder eperk ik e tot de landouw. Voor de landouw geldt dat deze gratis kan eschikk over oppervlaktewater. Zolang er ge extra kost ehoev te word geaakt voor de eschikaarstelling van het zoetwater is dit inderdaad de passde prijs. Voor de toekost wordt er reking eegehoud dat door droogteperiod de zoetwatereschikaarheid in epaalde regio s niet langer gegarandeerd zal zijn. Dit vort e van de achtergrond van de voorstell van de Deltacoissie o tot peilverhoging van het IJsseleer over te gaan. Aangezi er et e dergelijke peilverhoging aanzilijke kost externe effect geoeid zijn, wordt het tijd o het adaptatievraagstuk reder te zi dan alle e opgave o voldode zoetwater te kunn lever ongeacht de prijs. 7 Aanpassing aan de vraagkant kunn evzeer aan de orde zijn. In het ijzonder is het in reking rg van e prijs voor zoetwater e 37

10 Piet Rietveld Puliek privaat initiatief ij kliaatadaptatie voor de handliggde aatregel waardoor diverse adaptatieprocess word gestiuleerd. Het afwezig zijn van e dergelijk instrut kan geïnterpreteerd word als prolee van transactiekost: de iddel ontrek oteel o zoetwatergeruikers te lat etal voor hun consuptie. Duidelijk is dat vanuit het perspectief van efficicy de waterprijs niet overal ev hoog zal zijn. In de regio s waar hoe dan ook overvloedig water is, zal de prijs uiteraard nul zijn. In de andere regio s zal e prijs word gerekd die gerelateerd is aan de lange terijn arginale kost, dat wil zegg, de extra kost die het et zich eergt o het zoetwater op e epaalde plaats op te slaan vervolgs naar de esteing te transporter. De afneers van zoetwater in de etreffde regio s staan dan voor diverse keuzes, zoals technische aanpassing ij het ewater, het aanpass van de gewass in de richting van soort die eter et droogte verzilting kunn ogaan, het vind van alternatieve ronn, zoals het creër van lokale zoetwateruffers. Hier zi we e vooreeld van e adaptatieproces waarij de overheid e arkt creëert door e goed niet langer gratis aan te ied. Noodzakelijke voorwaarde hierij is natuurlijk dat het verruik goed geet kan word. Het alternatief van e arkt waarin zoetwater e prijs krijgt, is dat zoetwater in droge period gerantsoeerd wordt, igszins gelijkd op de aatregel in soige andere land dat ij langdurige droogte drinkwater niet geruikt ag word voor gazons. Het grote voordeel van eprijzing is dat het e veel gerichtere prikkel geeft tot adaptatie dan ij e ongediffertieerde ovgrs: watergeruikers word ieder in hun eig productieogeving uitgedaagd creatief te zijn et adaptatie, waarij de uitkost heel gediffertieerd kan zijn. Zoetwater is overigs niet het ige prolee dat sahangt et droogte. Na het ongeluk et de vedijk ij Wilnis is ij e reed puliek duidelijk dat droogte de soliditeit van inndijk kan onderijn. De adaptatie-uitdaging ligt hier duidelijk ij de pulieke sector. 6 Wateroverlast Bij wateroverlast gaat het niet zozeer o grote calaiteit waarij veel dod vall, aar de schade kan wel groot zijn als door heftige regval in epaalde period er veel eer water valt dan door natuurlijke process kan word afgevoerd. De getroff kunn zowel huishouds als edrijv zijn, waaronder vooral landouwedrijv. Het heelwater in sted wordt via rioolnetwerk afgevoerd. Hier ligt duidelijk e pulieke taak: e particulier edrijf zou er vanwege het free-riderprolee niet in slag de aathed tot eeetal te rg. De vraag is natuurlijk wel hoe groot de optiale capaciteit is van e rioolstelsel. Doordat in sted e steeds groter deel van de ruite eouwd is of op zijn inst uit verharde odes estaat, vloeit e toed deel van het heelwater de riooluiz in, wat leidt tot e toede ehoefte aan rioolcapaciteit. Wanneer kliaatverandering leidt tot eer aanegeslot patron van intsieve regval inn e eperkte tijd zou dat de ehoefte aan rioolcapaciteit nog es vergrot. De optiale capaciteit is die waarij de kost van e eperkte uitreiding van capaciteit net ev groot zijn als de verwachte at van zo n eperkte uitreiding, geet in ter van de geiddeld vered schade gedurde de levsduur van het riool. Tot deze schade ehoort ook de zogoede overstort van vervuild rioolwater op het oppervlaktewater. Deze eslisregel houdt in dat er e kele keer schade zal optred t gevolge van regval. Zou er nooit schade zijn, dan duidt dat iers op overcapaciteit. De vraag is nu in hoeverre het huidige stelsel et rioolwaterafvoer e efficiënt systee is. In soige wijk in Nederland wordt gewerkt et constructies waarij regwater direct vanaf de weg de slot in wordt geleid, in plaats van via riol. Dat ontlast de rioolwaterzuiveringsinstallaties espaart rioolcapaciteit. Vervolgs is de vraag of het efficiënt is dat de geetelijke overheid exclusief verantwoordelijk wordt gehoud voor de heelwaterafvoer, of dat er ook adaptatie-inspanning og word verwacht van private partij. Hierij kan in twee richting word gedacht: de eerste is dat private partij eperkte adaptieve aatregel treff zoals het verhog van drepels, zodat ij extree regval het water niet oniddellijk de woning winkels innloopt. De tweede is dat woning edrijfspand zo word ontworp dat ze ijdrag aan de asorptiecapaciteit, ijvooreeld door groe dak waardoor het water langer wordt vastgehoud. Hier doet zich weer het free- 38

11 Piet Rietveld Puliek privaat initiatief ij kliaatadaptatie riderprolee voor: wie op zijn eig perceel adaptatie aatregel uitvoert, draagt daaree ij aan het verinder van de wateroverlast, aar iedere ewoner aan de straat profiteert hiervan het zal niet geakkelijk zijn o voor de extra uitgav in verand et adaptatie e copsatie te krijg. Geet zoud eleid kunn ontwikkel o adaptatiegedrag te evorder. Naast het stell van regels aan het ontwerp van woning percel valt onder eer te dk aan financiële prikkels. Eigaars van percel die specifieke adaptatieaatregel treff, zoud ijvooreeld inder rioolrecht hoev te etal. De kost van uitvoering van e dergelijk eleid di natuurlijk ook in de afweging te word etrokk. 7 Windoverlast Nederland is door zijn ligging e land et relatief hoge windsnelhed. Deze leid aan de zeekant tot e verscherping van hoogwaterrisico s, die in paragraaf 3 al aan de orde kwa. Pulieke partij spel voor het overige e eperkte rol ij het eperk van windoverlast. Bij het verkeer kan sterke wind e risicofactor zijn voor scheepvaart wegverkeer, aar de overheid doet weinig aan prevtieve eperkde aatregel afgezi van het afsluit van epaalde rugg ij extree weersostandighed (e uitzondering is de luchtvaart, zie hierna). Doordat eschering teg windoverlast e sterk lokaal karakter heeft, is het free-riderprolee zeer eperkt daaree ligt deze vor van overlast vrijwel geheel op het ord van de private sector die zelf adaptief gedrag toont. E vooreeld is de fruitteelt, waar nodig oogaard word ozood et windscher in de vor van ijvooreeld conifer. Andere sipele vooreeld zijn dat woning zo geouwd word dat de dakpann er niet snel afwaai, dat op het strand windscher te huur zijn o van de luwte te kunn giet, e aloude oplossing. Er is echter e grote uitzondering rondo het thea windoverlast waar de overheid wel e forse rol speelt, dat etreft de windoverlast in de luchtvaart. Nederland, luchthav Schiphol in het ijzonder zijn hier ijzonder gevoelig voor. Dit is naast het thea geluidsoverlast ook e red waaro Schiphol naar verhouding zoveel start- landingsan heeft. Het groeipottieel van Schiphol in coinatie et de geluidsprole de onzekerheid over de ij het toekostige kliaat heersde windrichting leid tot e oeid vraagstuk over de ligging van evtuele toekostige start- landingsan. Zijwind is naelijk gevaarlijk ij het land als de windsnelhed hoog zijn. Afhankelijk van windrichting snelheid zijn daardoor op ieder ot slechts e eperkt aantal an eschikaar. Odat het elangrijk is voor e huluchthav als Schiphol o zo veel ogelijk ur oneperkt operationaal te zijn dit het anstelsel afgested te word op de heersde windrichting in de toekost. Dit zou e privaat adaptatievraagstuk zijn als alle grond in het invloedsgeied van Schiphol in ezit van de luchthav zelf zou zijn, aar dat is nadrukkelijk niet het geval. Dit vraagt o ruitelijke reservering die de overheid doet o daaree toekostige opties op te houd. Dit zou e vooreeld zijn van e adaptieve adering van de onverijdelijke onzekerhed waaree het kliaatvraagstuk ehept is (Raad voor Verkeer Waterstaat, 2009). Deze reservering rg weliswaar ge directe kost et zich ee, aar de zogoede alternatieve kost kunn fors zijn, want zonder de eperking op het grondgeruik zoud de etreffde kavels ogelijk aanzilijke waardestijging kunn ondergaan door verandering in het grondgeruik. Het is duidelijk dat hier e lastig afwtelingsvraagstuk ligt van de luchthav via overheidsregulering op de etreffde geet eigar van percel. Copsatie van adeeld zou help o de kost van ruitelijke reserververing ij de luchtvaartsector zelf neer te legg waardoor ook e prikkel ontstaat o niet door te schiet et deze reservering. 8 Hittestress Hittestress duidt op de nadel van hoge teperatur voor s, dier aterial. In het ijzonder gaat het o de nadelige invloed van hitte op de gezondheid de productiviteit van s. Duidelijk is dat teperatur in de sted hoger zijn dan daaruit. Dat kot door zak zoals e grotere asorptie van zonnestraling door donkere aterial, inder vtilatie door lagere windsnelhed ook de afgifte van warte t gevolge van diverse activiteit. Hoe hoger de dichtheid in e stad hoe hoger ook de hittestress. De estrijding van hittestress zal in de eerste plaats geeur door de private sector, naelijk door 39

12 Piet Rietveld Puliek privaat initiatief ij kliaatadaptatie woning kantor zo te ontwerp dat de warte inder inndringt of evoudig kan word afgevoerd. E ij kantor veel geruikte techniek is de airconditioning. Wanneer Nederland ( zeker de innsted) eer last van warte zou krijg, zal dit naar verwachting ook steeds voor woning word geruikt. Hier doet zich e lastig, aar interessant foe voor, naelijk dat hoe hoger de hittestress, hoe groter het geruik van airconditioning zal zijn, wat op zijn eurt de hittestress weer verergert, et nae in stedelijke geied. Hier is sprake van e arktfal in de vor van e externaliteit. Ieand die airconditioning geruikt, veretert zijn eig ogevingsteperatuur, aar verergert tegelijkertijd die van zijn ogeving. Dit leidt tot e overatig geruik van airconditioning, zelfs al zou in de prijs van elektriciteit al reking gehoud word et de kost die het gevolg zijn van de eissie van roeikasgass. O de overaat aan airconditioning te voorko dit de pulieke sector e rol te ne. Diverse strategieën zijn dan ogelijk, zoals het stell van eis aan het geruik van alternatieve koeling die niet gekerkt wordt door dit soort externaliteit. Daarnaast is het dkaar dat er e vor van rantsoering plaatsvindt, zodat het aantal airco s per hectare kleiner wordt. Ook valt er te dk aan eprijzingsstrategieën waarij het geruik van airco s elast wordt. E andere vor van adaptatie kan zijn dat kwetsare groep zoals ouder zich terugtrekk uit ostandighed waar ze veel risico lop. Dat kan ijvooreeld door ehuizing voor ouder vooral uit locaties et hoge dichthed te lat plaatsvind. En het is niet ondkaar dat wanneer s goed geïnforeerd zijn over het thea hittestress zij dit aspect e rol lat spel in hun eslissing o al dan niet te verhuiz, ook in de keuze van de nieuwe woonplaats. Naast deze private strategieën et etrekking tot hittestress is er ook ruite voor e pulieke rol ij hittestress in sted, naelijk via stedeouwkundige aanpassing, zoals eer ruite voor gro, lagere dichthed, inder wegdek dat veel warte asoreert, zovoort. Deze aatregel zijn vooral van toepassing ij nieuwe wijk woning; ij estaande wijk zijn de ogelijkhed e stuk inder. Dat deze aatregel vooral op het ord van de pulieke sector ligg, kot door het freeriderprolee. E duidelijk vooreeld vor de groe dak of variant daarvan die ook al aan de orde kwa ij het oploss van de wateroverlast in sted. Hier is sprake van e sociaal dilea odat de at van deze strategie aar voor e stukje toevloei aan dege die de kost ervan draagt. Verlaging van rioolrecht ij dit soort private adaptatieaatregel is dus niet alle e goed idee voor het verinder van de lokale wateroverlast, aar ook van de hittestress. 9 Besluit In tael 1 word de evinding van deze ijdrage sagevat. Kolo (2) legitiiteit doinante rol overheid vanuit econoisch perspectief geeft aan waar het arktfal derate groot is dat de overheid in vergelijking et de private sector de voortrekker zal zijn in kliaatadaptatie. De eer concrete uitwerking van de roll van overheid private sector is vervolgs te vind in de kolo (3) (4). Duidelijk is dat vanwege vooral free-riderkerk er in de eeste kliaatthea s e actieve rol van overhed gewst is, in het ijzonder op het terrein van infrastructuur, in de vor van inforatieverschaffing onitoring. Daarnaast spel ij epaalde kliaatthea s ook externe effect e grote rol, wat vraagt o intervties gericht op het teggaan van afwteling. Afhankelijk van het kliaatthea dat gekoz wordt, ko ik zo tot e rede waaier van ogelijke adaptatietaakverdeling tuss de private pulieke sector. Bij de dijkring is het priair de pulieke sector die aan zet is via versterking van de dijk. Toch kunn in soige gevall ook adaptaties inn de dijkring wselijk zijn, zeker als er gekoz zou word voor rede dijk. Bij uitdijkse situaties koelwater zal het zwaartepunt van de adaptatie ligg ij de private sector. De laagwaterprole voor de innvaart zijn e ooi vooreeld waar juist alle actor tegelijkertijd nadrukkelijk in eeld zijn. In de analyse is et nadruk ook aandacht geschonk aan de ogelijkhed o via financiële prikkels tot optiale adaptatiestrategieën te ko (zie kolo 6). De conclusie is dat dit in soige gevall vanzelf gaat odat het kliaatprolee zich via arkt de daarij ehorde prijz laat voel; e vooreeld hiervan is de innvaart. In andere gevall kan de overheid via het introdu- 40

13 Piet Rietveld Puliek privaat initiatief ij kliaatadaptatie Tael 1. Overzicht van kliaatthea s in coinatie et adaptatiestrategieën Kliaat thea (1) Hoog water Laag water Droogte, verzilting Introductie van prijs van zoetwater Wateroverlast Windoverlast Copsatie voor gederfde inkost t.g.v. ruitelijke reservering Financiële prikkels pro groe dak contra airco Hittestress Vor van arktfal ij kliaatadaptatie (2) Dijkring: free-ridergedrag, externe effect Buitdijks ouw: afwtel van risico op overheid Koelwater: externe effect Binnvaart Transactiekost: ontrekde prijs voor zoetwater Legitiiteit doinante rol overheid vanuit econoisch perspectief (3) Evidt Minder evidt Belangrijke rol overheid, aar niet per se doinant Evidte rol ij infrastructuur, aar niet per se ij kliaatadaptatie Mogelijke rol overheid Rol pulieke sector ij kliaatadaptatie (4) Doinant aangrijpingspunt: infrastructuur, daarnaast: ruite voor de rivier Vooreeld van overheidsrol: inforatie over risico s Regelgeving, heffing Vaarweg infrastructuur Creër uffers voor aanod zoetwater Free-ridergedrag Evidte rol overheid Doinante strategie ligt ij overheid via rioolstelsels Nauwelijks arktfal, ehalve externe effect (via sahang et geluidsoverlast luchtvaart) Free-ridergedrag, Extern effect (ij a ir co s) Beperkte rol overheid Duidelijke rol overheid Ruitelijke reservering ij start- landingsan Ruitelijk ontwerp, regels voor geouw Rol private sector ij kliaatadaptatie (5) Beperkt Ontwikkeling uitdijkse locaties Elektriciteitssector: aanpassing koelprocess, productielocatie Aanpassing van: Vervoerders: vaartuig, Verladers: logistieke strategie Aanpass watervraag aan waterprijs; privaat aanod van zoetwateruffers Aanpassing van geouw percel Luchtvaartsector: eperk noodzaak tot ruitelijke reservering Aanpassing van geouw; locatiekeuze Rol financiële prikkels voor private sector (6) Beperkt Groot, arktconfor Door iddel van heffing op koelwater Prijsprikkels via de arkt Korting op rioolrecht stiuleert private adaptatie cer van financiële prikkels de private partij activer. Te dk valt aan heffing op koelwater of korting op rioolrecht ij epaalde adaptatieaatregel. Ook het introducer van prijz op de arkt voor zoetwater ehoort hier toe. Het invoer van dit soort econoische prikkels kan geakkelijk op weerstand stuit: econoische legitiiteit otst dan et aatschappelijke legitiiteit. Als er echt forse efficicyvoordel ij zoud ontstaan, heeft de overheid overigs de ruite o gedupeerde partij te copser voor het ontstane nadeel zonder dat dit de elastingetaler veel hoeft te kost. E vooreeld is de voring van e arkt voor zoet water. De voring van zo e arkt zou wel es kunn leid tot e efficiënter geruik van zoet water waardoor op dure project, zoals de waterpeilverhoging van het IJsseleer, kan word ezuinigd. Op asis van deze analyse ko ik tot de volgde overweging et etrekking tot de taakverdeling tuss private pulieke sector ij kliaatadaptatie. Kliaatadaptatie vindt deels plaats odat private partij daar zelf toe geprikkeld word, vanwege de werking van arkt waarop ze operer. Daar waar arkt niet goed functioner, is er legitiiteit voor e duidelijke overheidsrol. Maar ook dan dit de ogelijkheid van e escheid invulling overwog te word. Zo kunn overhed via het prijsechanise private partij stiuler tot adaptief handel. Naast heffing ij negatieve externaliteit (ijvooreeld koelwater) kunn er ook 41