Nieuwe internationale ontwikkelingen behandeling type 2 diabetes De ADA / EASD 2012 guidelines
|
|
- Andreas Cools
- 5 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 1 Nieuwe internationale ontwikkelingen behandeling type diabetes De ADA / EASD 1 guidelines Duality of interest Research grants, advisory boards and clinical trial participation in the field of endocrine diseases and diabetes mellitus: Alteon Inc AMGEN Astra Zeneca Becton Dickinson Eli Lilly Glaxo Smith Kline Novartis Novo Nordisk Pfizer Merck Roche Sanofi Aventis Amylin / BMS Boehringer Ingelheim Bruce H.R. Wolffenbuttel, internist endocrinoloog Universitair Medisch Centrum Groningen Afd. Endocrinologie: Blog: BMI 4, kg/m, waist circumference 98 cm Positive family history for TDM Het werd echt wel tijd voor een nieuwe NHG standaard en een beetje nascholing Naast de NHG standaard bestaan er uitstekende internationale richtlijnen 4 Man, 9 jaar Type diabetes sinds zo n jaar Van metformine diarree (zoals % v.d. bevolking) Op 1 x 5 mg tolbutamide een HbA1c van 7. % Sinds tolbutamide 4 kg in gewicht aangekomen; geen hypo s Wil behandeld worden met linagliptine Om die reden door huisarts naar UMCG verwezen Mijn advies aan de patiënt: over op gliclazide Inzucchi S E et al. Diabetes Care 1;5:14 79 Wat gaan we bespreken?? Are treatment algorithms really helpful in caring for individuals with TDM? 5 Doelen glucose regulatie Behandel algoritme Insuline schemata 1
2 Het spreekuur van vandaag 7 1 DOELEN GLUCOSE REGULATIE ACHTERGRONDEN & PATHOFYSIOLOGIE 8 5 jarige man 1 jr TDM BMI 1. Rookt sig dd Laserbehandeling ogen Hartinfarct jr geleden Polyneuropathie Manifeste proteinurie HbA1c 8.9% 5 jarige man 4 jr TDM BMI 1. Nooit gerookt Geen retinopathie Geen microalbuminurie Geen PNP Fietst naar zijn werk HbA1c 8.9% Is voor deze mensen hetzelfde HbA1c doel verstandig????? 9 Stelling 1 1 UKPDS, bij recente diabetes Lange termijn studies Er zijn heel weinig goede klinische studies die ons kunnen helpen om te besluiten wat de beste ACCORD, ADVANCE, VADT, bij langer bestaande diabetes, vaak met HVZ behandeling is bij welke patiënt met type diabetes Verschillende medicatie studies, bv PRO ACTIVE, pioglitazone SAVOR TIMI, saxagliptine Diabetes is een progressieve ziekte Strikte bloedglucose regulatie met sulfonylurea* of insuline heeft zin! 11 1 * chlorpropamide, glibenclamide!! Intensief, HbA 1c 7.% Conventioneel, HbA 1c 7.9% Mediaan HbA 1c (%) Beta-cel functie Jaren na randomisatie Insuline Orale medic. Dieet, lich.bew. 1 4 Vermindering (%) <-- P=.5 alle diabetes events hartinfarct retinopathie albuminurie microvasc. eindpunten intensief (HbA1c 7.%) vs conventioneel (HbA1c 7.9%) Adapted from: UKPDS Study Group 1998
3 Metformine leidt tot minder complicaties, als je maar geduld hebt (en dik bent) UKPDS 1 year follow up glucose blood pressure 1 Proportion of patients with events.. Conventional (411) Intensive (951) Metformin (4).4 M v C p= Years from randomisation M v I p=.4 diabetes en overgewicht 14 The effects of BG control do seem to persist, those of BP control not Holman et al. NEJM 9 Het Legacy Effect Drie grote studies over intensieve therapie en HVZ 15 1 ADVANCE: geen cardiovasculair benefit, alleen vermindering proteinurie ACCORD: geen benefit op cardiovasculaire eindpunten bij pat n zonder HVZ bij aanvang iets minder niet fatale hartinfarcten voudige toename ernstige hypoglycemie intensieve arm voortijdig gestopt vanwege hogere sterfte a.k.a. hyperglycemisch geheugen Je diabetes carriere op de lange termijn hangt af van de eerste jaren! VADT: geen benefit op primaire c.v. eindpunt voudige toename ernstige hypoglycemie adapted from: ADA presentations ADVANCE, ACCORD, VADT, June 8 17 Macrovasculaire uitkomsten in ACCORD en ADVANCE: geen verschil tussen 'standaard' en 'intensieve behandeling 18 ACCORD toonde hoge incidentie van ernstige hypoglycemie p<.1 intensieve behandelarm voortijdig gestaakt vanwege toename van cardiovasculaire events
4 Hypoglycemie voorspelt cardiovasculaire events Diabetes metabool syndroom Genen? 19 Hypoglycemie veroorzaakt fysiologische veranderingen die het cardiovasculaire system negatief beïnvloeden Hypoglycemia kan negatieve effecten hebben op een vaatsysteem dat door diabetes reeds is beschadigd Dit geeft een verhoogde kans op ischemie van het weefsel en het ontstaan van: Hartinfarct Cerebrale ischemie / beroerte behandeling dietaire factoren? hypoglycemie laaggradige ontsteking metabole imbalans opregulatie HPA ass/ GH versnelde atherosclerose ischemie hartritme stoornissen Wright RJ and Frier BM. Diab Metab Res Rev. 8;4:5 C.V. event Coronary Artery Calcium Score (CAC) via CT scan Het primaire eindpunt van de VADT substudie 1 std int CAC= (low risk) VADT substudie RACED: Risk Factors, Atherosclerosis and Clinical Events in Diabetes CAC=1 (moderate high risk) CAC=5, (very high risk) CAC score gemeten in 1 VADT deelnemers 4% had CAC score > 4 CAC voorspelde nieuwe events Intensieve therapie is vooral effectief bij lage CAC score % with c.v. event p< <1 >1 CAC score RACED: Risk Factors, Atherosclerosis and Clinical Events in Diabetes adapted from: Reaven. ADA presentation VADT, June 8 Diabetes duur bepaalt risico op hart en vaatziekten tijdens intensieve (insuline) behandeling (VADT) Dus.. Schade 4 Scherpe regulatie is van voordeel, mits direct na diagnose begonnen Risico 1 Vroeg therapie aanpassen is beter dan diabetes helemaal laten ontregelen voordat op intensievere behandeling wordt overgegaan Benefit Diabetes duur (jr) Nu dit nog uitleggen aan uw patiënten adapted from: Duckworth. ADA presentation VADT, June 8 4
5 Internationale richtlijn: overwegingen rond behandeldoel 5 Stelling Behandeling hyperglycemie strict minder strict Kies een individueel doel voor bloedglucose regulatie, gebaseerd op de leeftijd van patiënt, comorbiditeit, en zijn / haar mogelijkheid om met alle aspecten van diabetes om te gaan attitude hypo risico ziekteduur levensverwachting comorbiditeit vasc. complicaties ondersteuning Inzucchi S E et al. Diabetes Care 1;5:14 79 HbA1c doel hangt af van risico inschatting 1 7 Jong < 4 jaar Complicaties Middelbaar 4 7 jaar Ouder > 7 jaar 8 BEHANDEL ALGORITME Nee Ja Nee Ja Nee Ja. *.5 7. IS ER EEN ROL VOOR DE NIEUWE MIDDELEN? Strikte regulatie indien geen complicaties. Kans op hypoglycemie hangt af van medicatie. Minder strikte regulatie bij ouderen, mensen met complicaties of verminderde levensverwachting * alleen te bereiken bij non SU / non insuline Progressie van type diabetes maakt de behandeling steeds complexer vroeger Progressie van type diabetes maakt de behandeling steeds complexer anno 9 Lifestyle Metformine Combi tabletten Insuline Lifestyle Metformine Sulfonylurea Acarbose Thiazolidines Glinides DPP4 remmers SGLT remmers Combi tabletten Basale insuline Premixed insuline GLP1 RA Basaal+ GLP1 RA Basaal + prandiale insuline 5
6 ADA / EASD samenvatting aanbevelingen voor BG verlagende behandeling Mogelijke keuzes zijn gebaseerd op 5 punten 1 Effec viteit (HbA1c ) Hypoglycemie Gewicht Bijwerkingen Kosten Profielen van bloedglucose verlagende middelen 4 Stelling De keuze van behandeling is nog nooit zo complex geweest, maar we hebben geen flauw idee wat het beste medicament voor de specifieke patiënt is Pharmacogenomics? Metformine! SU & Insuline! AACE 1 Weinig kennis pharmacogenomics bij diabetes Basis principes 5 Nu Keuzeis gebaseerd op karakteristieken van patient en van medicatie, met als belangrijkste doelen: glucose regulatie verbeteren; minimale bijwerkingen Toekomst? T.z.t. misschien werken met specifieke patiëntenprofielen? Shared decision making samen met de patiënt Hoe wilt u dat doen als u slechts 5 1 minuten per patiënt heeft?? En is de patiënt voldoende geïnformeerd om mee te beslissen??
7 Ook metformine is niet zonder bijwerkingen 7 8 Moore et al. Diabetes Care, early online, Sept 5, INSULINE SCHEMA S VAN EENVOUDIG TOT COMPLEX Insuline resistentie bij patiënt én arts?? patiënten die zelfcontrole beheersen, gaan eerder over op insuline therapie Wolffenbuttel et al. Patient Educ Couns 199;:117 5 Wat willen we bereiken met insuline therapie? Succes factoren 41 Verminderen van klachten van hyperglycemie Bereiken van bijna normoglycemie Voorkomen van complicaties Vermijden van hypoglycemie, speciaal bij ouderen 4 Educatie: bespreek met de patiënt verwachtingen 'insuline resistentie' en leer SMBG gewichtstoename en hypoglycemie (en hoe te voorkomen) Eenvoudig worden aangepast in bijzondere omstandigheden autorijden, uit eten, sporten, vakantie Kan eenvoudig worden toegediend door verpleegkundige/ thuiszorg, bv bij opname in verzorgingshuis Individuale afstemming: kies of aanvangs schema s en doe hier ervaring mee op streef naar een insuline schema dat past bij de patiënt en zijn leven / leefstijl, en kan worden aangepast aan de doelen op lange termijn 7
8 4 Insuline strategieën 44 Ondanks alle richtlijnen wordt diabetes nog altijd verschillend behandeld in Europa Resultaten van de INSTIGATE studie niet flexibel!! 1 % of patients 8 4 basal only premixed only short acting only basal-bolus other Germany France UK Greece Spain Inzucchi S E et al. Diab Care 1;5:14 79 Smith H, et al. Diabetologia 8; 51 (suppl. 1): S44 Evidence betreffende het effect van insuline regimes Insuline strategieën 45 Prandiaal / Basaal (basal bolus) Conventioneel (premixed) Basaal (NPH / langwerkend) 4 HbA1c PPBG beter (als OBG s gecontinueerd) beter ( 5% HbA1c 7.%) slechter GLP1 agonist? schema complex hypoglycemie +++ gewicht +++ complicaties? moeilijk ++ ++? simpel, continueer orale med s + +? Multiple published papers Inzucchi S E et al. Diab Care 1;5: T: drie jaar effecten van behandelregimes Prandiale insuline Basale insuline 48 Bifasische insuline 8% snelwerkende insuline toevoegen Meer intensieve insuline behandeling betekent hoger lichaamsgewicht, en meer hypoglycemie Gewicht (kg) Insuline dosis (U) Hypo & HbA1c (%) Basaal Bifasisch Prandiaal +1.9 ±4. 4 (8 to 7) ±4. * 48 ( to 71) 5.7 * +5.7 ±4. * # 5 (4 to 78) 1. * # & Graad events/patient/jaar Aantal jaren na randomisatie Is insuline ECHT het antwoord op alle problemen?? Holman R, et al. NEJM 9 N Engl J Med 7; 57: 171 8
9 De meeste diabetesbehandelingen verhogen het lichaamsgewicht 49 UKPDS: tot 8 kg in 1 jaar ADOPT: tot 4,8 kg in 5 jaar Insuline (n=49) Verandering gewicht (kg) 5 4 Glibenclamide (n=77) Gewicht (kg) Metformine (n=4) 9 1 Jaren na randomisatie Conventionele behandeling (n=411); dieet gevolgd door sulfonylurea, insuline en/of metformine als NPG >15 mmol/l Jaren Rosiglitazon Metformine Glibenclamide UKPDS 4. Lancet 1998: 5: 854 5, n=at baseline; Kahn et al. NEJM ; 55: 47 4 Wordt deels besproken in de workshop Neth J Med 1; 7: Stelling 4 9% van de klinische studies zijn van beperkte waarde, omdat zij niet een NIEUWE met een BESTAANDE behandeling vergelijken, zodat we de behandelalgoritmes niet kunnen aanpassen Statines kunnen het cholesterol bij type diabetes efficient verlagen, zelfs onder niveau van algemene bevolking Remember 5 CVD risk Lutgers HL, et al. EASD1 Conclusies 1 5 Doelen voor glucose regulatie: gebaseerd op leeftijd, comorbiditeit en complicaties. Pas op voor hypoglycemie!! Medicatiekeuze steeds complexer: welke patiënt, welk middel? Meerdere keuzen mogelijk, geen van alle ideaal, alle hebben bijwerkingen, sommige zijn goedkoop Insuline schemata kunnen complex zijn, ervaring vereist 9
Welke behandelstrategie bij obese type 2 patiënten: GLP 1 agonist!
1 Welke behandelstrategie bij obese type patiënten: GLP 1 agonist! Bruce H.R. Wolffenbuttel, internist endocrinoloog Universitair Medisch Centrum Groningen Afd. Endocrinologie: www.umcg.net Blog: www.gmed.nl
Nadere informatie5-10-2013. Type 2 diabetes is een progressieve ziekte: hart en vaatziekten. Statine STOP! Aspirine. ACE remmer & vele andere. Duality of interest
Type 2 diabetes is een progressieve ziekte: hart en vaatziekten Bruce H.R. Wolffenbuttel, internist endocrinoloog Universitair Medisch Centrum Groningen Afd. Endocrinologie: www.umcg.net Blog: www.gmed.nl
Nadere informatieInnovatieve ontwikkelingen in de diabeteszorg
Innovatieve ontwikkelingen in de diabeteszorg 2 Is innovatie altijd zo goedkoop? Bruce H.R. Wolffenbuttel Univ Med Ctr Groningen / Rijksuniversiteit Groningen www.umcg.net Overzicht presentatie Optimale
Nadere informatieBasaal Plus. Wat te doen als langwerkende insuline toegevoegd aan orale medicatie niet meer afdoende is? Duodagen april 2011
Basaal Plus Wat te doen als langwerkende insuline toegevoegd aan orale medicatie niet meer afdoende is? Duodagen april 2011 2 Toetsvragen Bij Insuline Resistentie bestaat er een afname in vrije vetzuur
Nadere informatieWelke behandeling voor obese type 2 patiënten? Gewoon insuline?
Welke behandeling voor obese type 2 patiënten? Gewoon insuline? Joost Hoekstra, internist, AMC Potentiële belangenverstrengeling Klinische Diabetologie AMC ontvangt sponsoring van cq doet projecten met
Nadere informatieOverbehandeling Nieuwe behandeling Bloeddrukbehandeling. Sterfte en HbA1c. ACCORD-studie. HbA1c en gezondheidstoestand
Overbehandeling Nieuwe behandeling Bloeddrukbehandeling Is de NHG-Standaard nog up-to-date? MONITORING VAN ONDERBEHANDELING! Simon Verhoeven en Daniel Tavenier MAAR HOE ZIT HET MET OVERBEHANDELING? Sterfte
Nadere informatieUpdate NHG standaard Diabetes mellitus type 2
Update NHG standaard Diabetes mellitus type 2 20 en 22 juni 2017 Mw. dr. H. E. Hart, huisarts en kaderhuisarts diabetes Leidsche Rijn Julius Gezondheidscentra Voorzitter DiHAG Stap 1 Metformine Metformine
Nadere informatieDiabetes Mellitus. Toen en nu. 30 September 2015 Dr. M.G.A. Baggen Dr. M.P. Brugts
Diabetes Mellitus Toen en nu 30 September 2015 Dr. M.G.A. Baggen Dr. M.P. Brugts 2015 een jaar van Celebrations 2015 een jaar van Celebrations 1965-1980 Behandeling type-1 1 x daags insuline!! (varkens/rund)
Nadere informatieWat te doen als orale medicatie en 1 dd langwerkend insuline faalt? BASAAL PLUS insulinetherapie bij diabetes mellitus type 2
Wat te doen als orale medicatie en 1 dd langwerkend insuline faalt? BASAAL PLUS insulinetherapie bij diabetes mellitus type 2 Inhoud Wat is het belang van intensieve glucose regulatie? Wat zeggen de richtlijnen
Nadere informatieDe stap na gliclazide. Insuline? Nee!
NHG Standaard Diabetes 2013 De stap na gliclazide. Insuline? Nee! Mw. dr. H.E.Hart, Huisarts en kaderarts diabetes Leidsche Rijn Julius Gezondheidscentra, Julius Centrum UMC Utrecht 21 en 23 juni 2016
Nadere informatieLandelijk Diabetes Congres Diabetes bij ouderen Dr Majon Muller Internist-ouderengeneeskunde
Landelijk Diabetes Congres 2016 Diabetes bij ouderen Dr Majon Muller Internist-ouderengeneeskunde Disclosures (potentiële) belangenverstrengeling Geen Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven
Nadere informatieNascholing Synchroon 23 nov 2017
Nascholing Synchroon 23 nov 2017 Voordat we echt beginnen. Telefoon bij de hand? Ga naar kahoot.it of open de app (indien gedownload) Voer gamepin in Voer nickname in Klaar voor de start! A Een nest grombelbeertjes
Nadere informatieType 2 diabetes: hoe behandelen als de nieren niet meer zo willen
Type 2 diabetes: hoe behandelen als de nieren niet meer zo willen Bruce H.R. Wolffenbuttel, MD PhD Afd. Endocrinologie & Stofwisselingsziekten UMC www.umcg.net Pathogenese van type 2 diabetes defect insuline
Nadere informatieDoel behandeling bij DM: verhinderen/vertragen complicaties. Haffner, NEJM 1998 UKPDS. T2DM, HbA1c, en HVZ 12-7-2011
Doel behandeling bij DM: verhinderen/vertragen complicaties Haffner, NEJM 998 microvasculaire afwijkingen nefropathie retinopathie neuropathie macrovasculaire afwijkingen coronaire hartziekten cerebrovasculaire
Nadere informatieJA! Voor optimale preventie van cardiovasculaire eindpunten dient gestreefd te worden naar HbA1c <53 mmol/mol (<7.0%)
Voor optimale preventie van cardiovasculaire eindpunten dient gestreefd te worden naar HbA1c
Nadere informatieDe nieuwe NHG standaard Diabetes Mellitus type 2
De nieuwe NHG standaard Diabetes Mellitus type 2 F. Holleman Belangenverstrengeling Academisch prestige: AMC Adviesraden: sanofi, Eli Lilly Onderzoekssponsoring: MSD Alle (neven)inkomsten afkomstig van
Nadere informatieDiabetes en ouder worden Dr. K.J.J. van Hateren
Diabetes en ouder worden Dr. K.J.J. van Hateren Huisarts, lid DiHAG Senior-onderzoeker Diabetes kenniscentrum Disclosure Geen conflicts of interest De toekomst!!! >25% = >75 jaar Karakteristieken ouderen
Nadere informatieMedicatie Stappenplan
In 2018 is er door de NHG een nieuwe standaard Diabetes uitgebracht. In deze standaard is er in stap 3 en 4 van het medicatie stappenplan alternatieve medicatie toegevoegd. De basis van het stappenplan
Nadere informatieDe nieuwe NHG diabetes-standaard: de patiënt centraal. EADV-regiobijscholing najaar 2013: Diabetes Mellitus & Vrouwen
De nieuwe NHG diabetes-standaard: de patiënt centraal Epidemiologie RIVM rapport april 2013: 800.000 mensen diabetes (1 jan 2011) 87.000 nieuwe patiënten per jaar erbij 90% Type 2 25% niet gediagnosticeerd
Nadere informatieDiabetes en kanker: nieuwe inzichten
Diabetes en kanker: nieuwe inzichten Joost B.L.Hoekstra internist AMC 11-10-2012 Potentiële belangenverstrengeling Klinische Diabetologie AMC ontvangt sponsoring van cq doet projecten met diverse farmaceutische
Nadere informatieConflicts of Interest. Nieuwe versus oude behandelstrategieën: aanbevelingen voor de huisarts
Nieuwe versus oude behandelstrategieën: aanbevelingen voor de huisarts Dr. ST (Bas) Houweling, kaderhuisarts Langerhans lid NHG-standaardcommissie DM2 Nieuwe behandelstrategieën met oude middelen: aanbevelingen
Nadere informatieWorkshop voor apothekers en huisartsen. (on)juiste behandeling met orale bloedsuikerverlagende middelen bij
Workshop voor apothekers en huisartsen (on)juiste behandeling met orale bloedsuikerverlagende middelen bij Diabetes Mellitus type 2 Voorbeeld Programma Maken van de ingangstoets Bespreking leerdoelen l
Nadere informatieDiabetes en ramadan Mohamed Ahdi
Diabetes en ramadan Mohamed Ahdi Slotervaartziekenhuis, Amsterdam Rotterdam, 22 november 2012 Overzicht van de presentatie Achtergrondsinformatie vastenperiode vrijstelling literatuur: glucose regulatie
Nadere informatie(On)zin van diabetes behandeling bij ouderen
symposium 11/10/14 (On)zin van diabetes behandeling bij ouderen Dr. K. Mortelmans Endocrinologie RZ HHart Leuven Belang Toenemende prevalentie type 2 diabetes Wijzigende levensgewoonte Vergrijzing Meer
Nadere informatieMedicamenteuze behandeling diabetes mellitus type 2 (DM2)
Medicamenteuze behandeling diabetes mellitus type 2 (DM2) Marloes Dankers 1 & 2 december 2015 IVM Het instituut dat gespecialiseerd is in het verspreiden van informatie en effectieve oplossingen voor een
Nadere informatieLADA en MODY: hoe moeten we LADA en MODY opsporen. Welke kan in de eerste lijn worden behandeld en welke juist niet? Disclosure belangen
LADA en MODY: hoe moeten we LADA en MODY opsporen. Welke kan in de eerste lijn worden behandeld en welke juist niet? Disclosure belangen Geen conflicterende belangen voor deze presentatie Eelco de Koning
Nadere informatieBMI > 35: hoog aantal eenheden insuline? Een discussie over de zin en onzin van heel veel insuline bij heel zware patiënten.
BMI > 35: hoog aantal eenheden insuline? Een discussie over de zin en onzin van heel veel insuline bij heel zware patiënten. Prof dr Max Nieuwdorp Internist-endocrinoloog AMC/VUmc diabetes groep 15.20-1540h
Nadere informatieInternistisch perspectief
Management van diabetes & ACS Internistisch perspectief Max Nieuwdorp Academisch Medisch Centrum Amsterd Diabetes en hart en vaatziekten ~65% van alle sterfgevallen bij DM als gevolg van HVZ Dood door
Nadere informatieBehandeling van diabetes type 2
Behandeling van diabetes type 2 Diabetes type 2 is de meest voorkomende vorm van diabetes: ongeveer negentig procent van de mensen heeft diabetes type 2. Hierbij is vaak sprake van een combinatie van factoren.
Nadere informatie% Slechter! Nieuwe langwerkende insulines. Wat is een goed basaal insuline? STEMSYSTEEM. Wat is een goed basaal insuline?
Nieuwe langwerkende insulines Na het uitkomen van de laatste NHG-Standaard zijn er 3 nieuwe langwerkende insulines op de markt gekomen. Daarnaast hebben we nog de oude NPH insuline en de oude detemir en
Nadere informatieZIN EN ONZIN VAN DIABETESBEHANDELING BIJ OUDEREN. Ann Mertens, MD, PhD Dienst Endocrinologie Universitaire Ziekenhuizen Leuven
ZIN EN ONZIN VAN DIABETESBEHANDELING BIJ OUDEREN Ann Mertens, MD, PhD Dienst Endocrinologie Universitaire Ziekenhuizen Leuven Diabetes: eenwereldwijdeziekte Geschatteprevalentievan diabetes wereldwijd
Nadere informatieDiabeteszorg aan het eind van het leven.geen Standaard. Casuïstiek Nr. 1. Vervolg. Casuïstiek Nr. 2. Vervolg 14-6-2013
Diabeteszorg aan het eind van het leven.geen Standaard Drie patiënten, driemaal onzekerheid 1 2 Casuïstiek Nr. 1 Man, 85 jr, BMI: 28, Duur DM2:15jr Medicatie: 2dd 850 mg metformine HbA1c: 48 mmol/mol (6
Nadere informatieStreefwaarden naar leeftijd: zowel de glucose, de bloeddruk als de lipiden?
Streefwaarden naar leeftijd: zowel de glucose, de bloeddruk als de lipiden? F. Holleman Langerhansdagen 2013 Streefwaarden naar leeftijd: zowel de glucose, de bloeddruk als de lipiden? F. Holleman Langerhansdagen
Nadere informatiezwangerschapsdiabetes
op de grens van de 2e lijn? belangenverstrengelingen aangaande deze bijeenkomst heb ik niet mj muis Langerhans-symposium 12 & 14 juni 2018 Marian Muis internist-endocrinoloog programma Definities Fysiologie
Nadere informatieLessen van recente CV eindpunt trials in T2DM
NVVC 5 april 2018 Noordwijkerhout Lessen van recente CV eindpunt trials in T2DM Manuel Castro Cabezas internist-endocrinoloog/vasc geneeskundige Franciscus Gasthuis, Rotterdam m.castrocabezas@franciscus.nl
Nadere informatieDiabetes Mellitus type 2 en tabletgebruik. Diabetesteam IJsselland Ziekenhuis
Diabetes Mellitus type 2 en tabletgebruik Diabetesteam IJsselland Ziekenhuis Wat is diabetes type 2? Diabetes type 2 komt veel bij ouderen voor. Vroeger werd deze vorm daarom ook wel ouderdomssuiker genoemd.
Nadere informatieDiabetes type 2 en hypo's: is voorkomenbeterdangenezen?
Diabetes type 2 en hypo's: is voorkomenbeterdangenezen? EADV symposium 17 maart 211, Nieuwegein Dr. Joop Lefrandt, Internist Vasculair Geneeskundige Diabetescentrum UMCG Programma 1. Inleiding: de hypoglycemie
Nadere informatieNieuwe middelen. Arianne van Bon internist-endocrinoloog
Nieuwe middelen Arianne van Bon internist-endocrinoloog PKoothogzorg.nl NHG standaard 2018 De belangrijkste wijziging ten opzichte van de vorige versie van de NHG-Standaard is dat de zorg voor type-2 diabetespatiënten
Nadere informatieOrale antidiabetica bij ouderen. Katrien Benhalima UZ Leuven 01-10-2011
Orale antidiabetica bij ouderen Katrien Benhalima UZ Leuven 01-10-2011 Diagnose Diabetes normaal Gestoorde glucose tolerantie diabetes nuchter
Nadere informatieBenchmark Diabetes Nellie Jans Marijke Overkamp Jan Tillemans Karin Willemsen (per 1 april a.s.)
Benchmark Diabetes 2015 Uw Nellie Jans Marijke Overkamp Jan Tillemans Karin Willemsen (per 1 april a.s.) Zorgstraat Diabetes benchmarkuitkomsten 2015 DM (ook vergeleken met CVRM) lipiden kort nieuws zorgstraat
Nadere informatieDiabetescafe 23-4-2014 Fokke Meima kaderhuisarts diabetes
Diabetescafe 23-4-2014 Fokke Meima kaderhuisarts diabetes Inventarisatie vragen Vetweefsel (grote adipocyten) ontstekingsfactoren (TNF, IL-6, etc) adiponectine inflammatie INSULINE Insuline effect Insuline
Nadere informatieDe nieuwe NHG DM2 standaard, wat is er veranderd?
De nieuwe NHG DM2 standaard, wat is er veranderd? Alle veranderingen in de nieuwe NHG DM2 standaard zijn aangegeven in rood. Streefwaardes HbA1c : Nu met een ondergrens Leeftijd
Nadere informatieBehandeling diabetes mellitus bij. gevorderde chronische nierschade
Behandeling diabetes mellitus bij gevorderde chronische nierschade 9 maart 2015 Gabe van Essen, internist-nefroloog HagaZiekenhuis Aris Prins, apotheker Mirjam Timmerman, huisarts en kaderarts diabetes
Nadere informatiePCSK9-remming: voor welke patienten?
PCSK9-remming: voor welke patienten? Symposium tijdens het NVVC voorjaarscongres 2016 Noordwijkerhout, 1 april 2016 F.L.J. Visseren Disclosures Afdeling Vasculaire Geneeskunde UMC Utrecht: Onderzoek wordt
Nadere informatieBehandeling type 2 diabetes in 2011
mul$disciplinair symposium 1/10/2011 Behandeling type 2 diabetes in 2011 Dr. Katrin Mortelmans Casus man 54 jaar Ø Medische voorgeschiedenis: diabetes type 2 sinds 2006, arteriële hypertensie, maagulcera
Nadere informatieDe ouder wordende diabetespatiënt. Allerlei typen ouderen. Getallen in Nederland
De ouder wordende diabetespatiënt Karin Daemen, internist Tergooiziekenhuizen, locatiehilversum Begin vorige eeuw infectieziektes Nu chronische ziektes hart-en vaatziekten kanker COPD diabetes gewrichtsaandoeningen
Nadere informatieHbA1c streefwaarden. ADVANCE trial. Uitkomsten ADVANCE. Uitkomsten ADVANCE
1 Dr. Frits In de nieuwe diabetesstandaard wordt rekening gehouden met leeftijd en duur van de diabetes. Maakt het nog uit of iemand een macrovasculaire complicatie heeft (minder streng doel?) of microvasculaire
Nadere informatieDe vingerprikloze sensor: wat is waar? 1. Deze wordt nooit vergoed 2. Deze wordt alleen vergoed als patiënt vier maal daags spuit en dus frequent glucose meet 3. Deze wordt alleen vergoed bij hypoglykemie
Nadere informatieNieuwe standaard DM Wat is Nieuw??? Alle veranderingen in de nieuwe standaard zijn in het rood aangegeven.
Nieuwe standaard DM2 2018 Wat is Nieuw??? Alle veranderingen in de nieuwe standaard zijn in het rood aangegeven. Streefwaardes HbA1C Streefwaardes HbA1C Nu ook een ondergrens Leeftijd
Nadere informatieDiabetes type 2. Duodagen april 2011. E.H.R. Wins, Woerden
Diabetes type 2 Duodagen april 2011 E.H.R. Wins, Woerden Maatwerk bij nieuwe DM type 2 patienten De patient of de glucose van de patient? Leeftijd van nieuwe type 2 patienten Familie anamnese en ras Andere
Nadere informatieOvergebleven risico op hart-en vaatziekten in patiënten met Familiaire Hypercholesterolemia, wat nu?
Overgebleven risico op hart-en vaatziekten in patiënten met Familiaire Hypercholesterolemia, wat nu? Annette Galema-Boers, MANP 24-11-2017 Clinic for dyslipidemias and inherited cardiovascular diseases
Nadere informatieOncologische geneesmiddelen langs de lat. Anne-Marie C. Dingemans, longarts AIOS special 28 sept 2017
Oncologische geneesmiddelen langs de lat Anne-Marie C. Dingemans, longarts AIOS special 28 sept 2017 a.dingemans@mumc.nl Nieuwe middelen Dingemans 15 maart 2016 2 Disclosures I attended advisory boards
Nadere informatiePrediabetes : ontwikkelt iedereen diabetes? Wie screenen en hoe? C. De Block Endocrinologie-Diabetologie Voorzitter Diabetes Liga
Prediabetes : ontwikkelt iedereen diabetes? Wie screenen en hoe? C. De Block Endocrinologie-Diabetologie Voorzitter Diabetes Liga Inhoudsweergave Wie is at risk & Diagnose Prevalentie Klinisch belang van
Nadere informatiePreventie in de spreekkamer met U-Prevent
Preventie in de spreekkamer met U-Prevent Symposium Circulatory Health 30-11-2018 Jannick A.N. Dorresteijn Fellow vasculaire geneeskunde klinisch epidemioloog J.A.N.Dorresteijn2@umcutrecht.nl Hoe doet
Nadere informatieMedicatie Risico bij Nierschade. Nictiz symposium 15 november 2016 Chris Hagen nefroloog
Medicatie Risico bij Nierschade Nictiz symposium 15 november 2016 Chris Hagen nefroloog Disclosure belangen spreker (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met
Nadere informatieDiabetes bij kwetsbare ouderen Dr. ST Houweling, kaderhuisarts. Waar gaat het over? De bejaarde. De ene bejaarde is de andere bejaarde niet...
Diabetes bij kwetsbare ouderen Dr. ST Houweling, kaderhuisarts Waar gaat het over? Kwetsbare bejaarden: zin van goede glucoseregeling, bloeddrukbehandeling lipiden en bijv. funduscontrole 3 De bejaarde
Nadere informatieTransmuraal Zorgpad Diabetes
Transmuraal Zorgpad Diabetes dr Michael Brecx, huisarts dr Marion Blonk, internist-endocrinoloog Aanleiding Uitkomen van de nieuwe Belgische consensus richtlijn diabetes Een aantal nieuwe klassen glucoseverlagende
Nadere informatieBig trouble? Het Big 5 palet. Het Big 5 palet. Gevolgen overgewicht breder dan Big 5. Overgewicht. Relatie tussen overgewicht, diabetes, kanker
Big trouble? Het Big 5 palet Hart- en vaatziekten Astma / COPD Depressie B.H.R. Wolffenbuttel Afd. Endocrinologie & Stofw. ziekten Universitair Medisch Centrum Groningen Welke belangrijke risicofactor
Nadere informatieVoorstellen. Winnie van El Verpleegkundig Specialist Diabeteszorg Universitair Medisch Centrum Groningen
Voorstellen Winnie van El Verpleegkundig Specialist Diabeteszorg Universitair Medisch Centrum Groningen Niertransplantatie UMCG Niertransplantatie 8 centra NL * UMC 1 e jaar UMC vervolg 2 e lijn, periferie
Nadere informatiePersoonsgerichte zorg: noodzakelijk en haalbaar
Persoonsgerichte zorg: noodzakelijk en haalbaar Prof. Guy Rutten, UMC Utrecht, Julius Centrum, afd. Huisartsgeneeskunde Spiegelbijeenkomst Urk, 23 mei 2018 Disclosure Guy Rutten (UMCU) ontving van Sanofi
Nadere informatieDe nier en de rotonde. Googelen op rotondes in België. Wat gaat er mis bij diabetes? Nieren 10-12-2012. De nieren deel I. Nanno Kleefstra Henk Bilo
De nieren deel I Nanno Kleefstra Henk Bilo De nier en de rotonde Googelen op rotondes in België Wat gaat er mis bij diabetes? Wat gaat er mis bij de rotonde? Nieren 1 Functie & schade Functie & schade
Nadere informatieBetere controle van uw diabetes type 2
MiniMed voor TYPE Betere controle van uw diabetes type 2 met de MiniMed insulinepomp, nu klinisch bewezen 1 DIABETES Is het voor u een uitdaging om uw glucose met dagelijkse injecties onder controle te
Nadere informatieNieuwe geneesmiddelen bij de behandeling van diabetes mellitus type 2. Nicolaas Schaper
Nieuwe geneesmiddelen bij de behandeling van diabetes mellitus type 2 Nicolaas Schaper Non-insulin glucose verlagende medicatie Insulin, metformin, SU (briefly) GLP-1 (s.c.), ook in fixed combination met
Nadere informatieDiabetes Mellitus en Nierfunctie
Dr. M.P. Brugts, internist endocrinoloog Diabetes Mellitus en Nierfunctie SYMPOSIUM Renale Fysiologie Primair: Regulatie water en electrolyten balans homeostase Handhaving intravasculaire volume Regulatie
Nadere informatieWAT IS HYPOGLYKEMIE? 1.1 Inleiding 11 INLEIDING
HYPOGLEKEMIE_BINNENWERK_48 x 20 (A5) 4-4 3--2 0:2 Pagina WAT IS HYPOGLYKEMIE?. Inleiding Philip Cryer, een vooraanstaand Amerikaans diabetoloog, heeft aangetoond en beschreven dat hypoglykemie de belangrijkste
Nadere informatieHet syndroom van Klinefelter: Screening en opvolging van metabole afwijkingen. David Unuane Endocrinologie Klinefelter Kliniek
Het syndroom van Klinefelter: Screening en opvolging van metabole afwijkingen David Unuane Endocrinologie Klinefelter Kliniek Achtergrond Het Klinefelter syndroom(ks): Genetisch kenmerk extra X-chromosoom:
Nadere informatieLandelijk Diabetes Congres 2016
Landelijk Diabetes Congres 2016 Insuline Pompen, zelfcontrole en sensoren, need to know Thomas van Bemmel, Internist Gelre Ziekenhuis Apeldoorn Disclosures (potentiële) belangenverstrengeling zie hieronder
Nadere informatie} Omvang/aard van het probleem } Wat verandert er in de glucose huishouding } Voorbereiding en behandeling } Na de bevalling. } Insuline resistentie
Zwangerschapswens Wanneer doorverwijzen Beleid na een zwangerschapsdiabetes } Omvang/aard van het probleem } Wat verandert er in de glucose huishouding } Voorbereiding en behandeling } Na de bevalling
Nadere informatieDiagnose- en streefwaarden en behandelschema s diabetes mellitus
Diagnose- en streefwaarden en behandelschema s diabetes mellitus Diagnose- en streefwaarden diabetes mellitus De diagnosen gestoorde glucose en diabetes mellitus worden gesteld aan de hand van afwijkende
Nadere informatieDiabeteszorg in de verpleeghuispraktijk
Diabeteszorg in de verpleeghuispraktijk En de rol van de praktijkverpleegkundige Henk de Jong, specialist ouderengeneeskunde Agaath Bruin, praktijkverpleegkundige Diabeteszorg bij kwetsbare ouderen: Bron:
Nadere informatieWanneer en hoe opstarten van injecties bij onvoldoende Diabetescontrole Dr.Winne, Dr.Ghillebert, Dr.Terryn 28 mei 2010 AZ Damiaan
Deel 1 Wanneer en hoe opstarten van injecties bij onvoldoende Diabetescontrole Dr.Winne, Dr.Ghillebert, Dr.Terryn 28 mei 2010 AZ Damiaan Hetzorgtrajectdiabetes Inclusiecriteria 1 of 2 injecties insulinetherapie
Nadere informatie"Nieuwe orale behandelstrategieen voor type 2 diabetes: de toepassing naderbij?"
"Nieuwe orale behandelstrategieen voor type 2 diabetes: de toepassing naderbij?" Louis Lieverse Wat is diabetes mellitus type 2? Een progressieve metabole ziekte gekenmerkt door: Insuline resistentie Type
Nadere informatieResultaten van DM ketenzorg: meer dan cijfers voor de zorgverzekeraar
Resultaten van DM ketenzorg: meer dan cijfers voor de zorgverzekeraar Petra Denig Klinische Farmacologie, Universitair Medisch Centrum Groningen Waarom gegevens verzamelen? Zicht krijgen op geleverde zorg
Nadere informatieDiabetes en vaatziekten. 19 september 2017 Jan Westerink Internist-vasculair geneeskundige
Diabetes en vaatziekten 19 september 2017 Jan Westerink Internist-vasculair geneeskundige (potentiële) belangenverstrengeling Onderzoek (wij includeren patiënten in studies) zie hieronder DECLARE, Dapagliflozine,
Nadere informatieChronische nierschade A. van Tellingen. Smeerolie voor de poli 2015
Chronische nierschade A. van Tellingen Smeerolie voor de poli 2015 Wie dient verwezen te worden? 52-jarige vrouw met diabetische nefropathie: MDRD 62 ml/min/1.73m 2 en albuminurie 28 mg/l? 68-jarige man:
Nadere informatieSekse en gender in hart- en vaatziekten: Implementatie in de praktijk
Sekse en gender in hart- en vaatziekten: Implementatie in de praktijk Dr Jeanine Roeters van Lennep Internist, Vascular Medicine Erasmus MC Rotterdam, The Netherlands email:j.roetersvanlennep@erasmusmc.nl
Nadere informatieBloeddrukstreefwaarden bij diabetes mellitus: lager of toch niet? Erik Serné Internist- vasculair geneeskundige
Bloeddrukstreefwaarden bij diabetes mellitus: lager of toch niet? Erik Serné Internist- vasculair geneeskundige Bloeddrukstreefwaarden bij patiënten met type 2 diabetes? A. Huidige richtlijn CVRM is achterhaald
Nadere informatie18-10-2012. EASD en ADA richtlijnen 2012: een goede basis voor de nieuwe Nederlandse Standaard? Dr. Paul Bouter
EASD en ADA richtlijnen 2012: een goede basis voor de nieuwe Nederlandse Standaard? Dr. Paul Bouter 1 Samenvatting adviezen ADA/EASD 2008 consensus Bereiken en behouden normoglykemie (HbA1c < 7%) Initieel
Nadere informatie5-4-2012. Diabetes & Nierziekten Zelfcontrole en hypoglycemie. Inhoud. Hypoglycemie. Verschillende definities: NHG<3.5, ADA<3.
Diabetes & Nierziekten Zelfcontrole en hypoglycemie Ingrid de Vries, dialyseverpleegkundige Casper Franssen, internist-nefroloog Universitair Medisch Centrum Groningen Inhoud Hypoglycemie Verschillende
Nadere informatieDiabetes for dummies. Dr. C.B. Brouwer, internist
Diabetes for dummies Dr. C.B. Brouwer, internist Inhoud presentatie Werkingsmechanisme huidige arsenaal Plaatsbepaling met kosten/ baten/bijwerkingen NB huidige tijd vs vroeger! Aantal oude middelen zou
Nadere informatieScherpe behandeling of kan het ook wat minder?
20-06-2011 Over wie hebben we het? Scherpe behandeling of kan het ook wat minder? Langerhansdagen 2011 Frits Holleman Internist-Endocrinoloog Academisch Medisch Centrum Amsterd Effect diabetes op risico
Nadere informatieNieuwe middelen bij type 2 DM, verandering in diabeteslandschap? Refresh en Update. Jan Tillemans, huisarts Arianne van Bon, internist endocrinoloog
Nieuwe middelen bij type 2 DM, verandering in diabeteslandschap? Refresh en Update Jan Tillemans, huisarts Arianne van Bon, internist endocrinoloog We leven in een wereld van steeds meer informatie en
Nadere informatieDit is een korte beschrijving van de insulinetherapie. Voor uitwerking en verdere informatie zie de bijlage met het volledige protocol.
Insuline protocol Auteur: Kaderhuisarts diabetes Daniel Tavenier Datum: September 2014 Dit is een korte beschrijving van de insulinetherapie. Voor uitwerking en verdere informatie zie de bijlage met het
Nadere informatieWat iedere zorgverlener moet weten. Recent nieuws uit de diabeteswereld. Prof. Em. Dr. Raoul Rottiers. Endocrinoloog UZGent
Wat iedere zorgverlener moet weten Recent nieuws uit de diabeteswereld Prof. Em. Dr. Raoul Rottiers Endocrinoloog UZGent 13 Diabetessymposium Gent, 9.11.2010 AHS / NVKVV Diagnosecriteria 1 Criteria voor
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 121 Nederlandse samenvatting Patiënten met type 2 diabetes mellitus (T2DM) hebben een verhoogd risico op de ontwikkeling van microvasculaire en macrovasculaire complicaties. Echter,
Nadere informatieDiabetes en HVZ: Wat is de toekomst? Donderdag 27 november :45-11:15 Max Nieuwdorp, internist-endocrinoloog AMC-VUmc
Diabetes en HVZ: Wat is de toekomst? Donderdag 27 november 2015 10:45-11:15 Max Nieuwdorp, internist-endocrinoloog AMC-VUmc Geschatte prevalentie van DM in 2025 Voorspelling is dat in 2050 20-30% van alle
Nadere informatieMedisch Centrum Huisartsen
DIABETESMEDICATIE: Wat is nieuw? En wat met de nier? Dr. Defoer Francine diabetoloog Dr. Smets Liesbeth nefroloog Ontmoetingsavond MCH 4/4/2019 Medisch Centrum Huisartsen Casus 1: vrouw 56 jaar - Voorgeschiedenis:
Nadere informatieBehandeling Type 1 diabetes. Diabetes mellitus in vogelvlucht. Nieuwe ontwikkelingen in de. Behandeling van diabetes. Chronische behandeling diabetes
Diabetes mellitus in vogelvlucht Nieuwe ontwikkelingen in de behandeling van Diabetes Aantal diabetespatiënten wereldwijd in 2012 ca. 371 miljoen In 2025: 6% van de wereldbevolking Jaarlijks ca. 72.000
Nadere informatieHet belang van een goede cardiometabole instelling - maar wel op maat
Het belang van een goede cardiometabole instelling - maar wel op maat Prof. dr. Guy Rutten Nascholing zorggroep. Urk, 17 mei 2017 Disclosure belangen spreker (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst
Nadere informatieNieuwe guidelines voor preventie. Cardio 2013 Johan Vaes
Nieuwe guidelines voor preventie Cardio 2013 Johan Vaes Waarom is preventie nodig? CV ziekten blijven belangrijkste doodsoorzaak Zowel mannen als vrouwen Overlijden voor 75 j is ten gevolge van CV ziekten
Nadere informatieWorkshop chronische nierschade. Adry Bakker Diepenbroek Bettie Hoekstra
Workshop chronische nierschade Adry Bakker Diepenbroek Bettie Hoekstra Mevr. Muis 73 jaar Voorgeschiedenis: diabetes mellitus type 2 hartfalen regelmatig urineweginfecties, 2x pyelonefritis aspecifieke
Nadere informatieMw A, 57 jaar. Beleid bij ingrepen. Mw A, 57 jaar. Mw A, 57 jaar. Mw A, 57 jaar. Mw A, 57 jaar
Mw A, 57 jaar Beleid bij ingrepen Henk Bilo Opfrisdagen Langerhans 10 en 11 december 2009 Langere tijd buikpijnen, geen gewichtsverlies Onregelmatig ontlastingspatroon, dysurie, pollakisurie. Sediment
Nadere informatie18-7-2011. Overzicht. Laboratoriumonderzoek bij de. NHG-Standaard -1. NHG-Standaard - 2. NHG-Standaard - 4. NHG-Standaard - 3
Overzicht Laboratoriumonderzoek bij de behandeling van type 2 DM. 1. Wat zegt de NHG-Standaard 2006? 2. Prof. Dr. Guy Rutten, huisarts en voorzitter DiHAG 3.Conclusies 7 e Langerhans symposium 14 / 16
Nadere informatieCardiovasculair Risicomanagement bij DM2
Cardiovasculair Risicomanagement bij DM2 Guy Rutten Julius Centrum voor Gezondheidswetenschappen en Eerstelijns Geneeskunde DiHAG Sterrencursus 2009 Relevantie Van de mensen met DM 2 sterft 50-70% aan
Nadere informatieTabel: Overzicht van de studieresultaten.
1 Educatieve interventies om de therapietrouw bij diabetes mellitus type 2 te verbeteren Subanalyse van een systematische review van gerandomiseerde gecontroleerde onderzoeken Tabel: Overzicht van de studieresultaten.
Nadere informatieBewegen en voeding als medicijn bij type 2 diabetes? de rol van fitnessprofessionals. Dr. Jan-Willem van Dijk
Bewegen en voeding als medicijn bij type 2 diabetes? de rol van fitnessprofessionals Dr. Jan-Willem van Dijk Inhoud Introductie type 2 diabetes Meten van bloedglucose Gewichtsverlies en bloedglucose Fysieke
Nadere informatieDiabetes Mellitus en Beweging
Diabetes Mellitus en Beweging Doelen 0Refresher 0Patient Education 0Exercise and DM Wat betekent het? 0 Diabetes: Door(heen) gaan 0 Mellitus: Honing/Zoet Wat is het? 0 Groep van stoornissen met hyperglycemieën
Nadere informatieDiabeteszorg in de huisartspraktijk. - anno november
Diabeteszorg in de huisartspraktijk - anno november 2017 - POH-TOP Langerhans 14 november 2017 Mw. Dr. H.E.Hart (Bertien), Huisarts Kaderhuisarts Diabetes Voorzitter DiHAG Diabeteszorg in de huisartspraktijk
Nadere informatieDiabetes mellitus 2. Clara Peters, huisarts Mea de Vent, praktijkondersteuner
1 Diabetes mellitus 2 Clara Peters, huisarts Mea de Vent, praktijkondersteuner 2 Inhoud Epidemiologie Diagnostiek en behandeling in de diabetesketenzorg in Nederland Wat doet de praktijkondersteuner binnen
Nadere informatiePaul van den Broek Huisarts / Kaderarts Diabetes Yvette van Kooten - Diabetesverpleegkundige. Samenvatting. Juni 2013
Paul van den Broek Huisarts / Kaderarts Diabetes Yvette van Kooten - Diabetesverpleegkundige Samenvatting Juni 2013 Orale medicatie Metformine 1 e keus (500, 850 en 1000 mg) Gunstig effect op morbiditeit
Nadere informatie