Tonen, trappen, ladders en sleutels

Transcriptie

1 Talen De meesten nder ns kennen en gebruiken dagelijks 2 talen: nze gesprken taal van klanken en de geschreven taal van tekens. Wat we schrijven is een afgesprken taal van tekens, van grte en kleine letters (gerdend in het alfabet), cijfers en leestekens. Zwel de gesprken als geschreven taal zijn afhankelijk van het land waar we leven en k van de tijd: We spreken en schrijven geen ud-nederlands meer; Het Griekse en cyrillische (Rusland) alfabet gebruiken we niet in België, Egyptische hiërgliefen, Chinese en Japanse tekens zijn ns vreemd; In het westen splitsen we wrden in klanken (klinkers en medeklinkers), die we als letters schrijven, maar meerdere klanken wrden in de landen van Eurpa anders geschreven: eu wrdt ö in het Duits ee wrdt é in het Frans, ei wrdt è, enz Muziek Zals de gesprken taal wrdt muziek gevrmd dr klanken. Als we muziek willen gaan schrijven (m die daarna te kunnen lezen en zingen) zullen we k een aantal (lees)tekens meten gaan afspreken. We zullen tekens meten afspreken vr klanken, die we gaan rdenen in een systeem zals ns alfabet, de duur van de klank (ritme) zinsbuw (waar begint en eindigt de zin), dynamiek (zacht f hard) temp (snel f traag). metrum (marcheren f walsen ) harmnie (samenklank, akkrden) Het leren schrijven en lezen van z n afgesprken taal van tekens, kan enkel dr studie, veel efening en regelmatig (liefst dagelijks) gebruik. Laten we beginnen Stel dat we het bekende liedje Breder Jacb willen gaan schrijven (met de bedeling m dat lied later te kunnen lezen en reprduceren!). Een lied bestaat uit een tekst die gezngen wrdt p een meldie. Een meldie is een reeks van gerdende klanken. Smmige klanken zijn hger, andere sms lager. Smmige klanken zijn krt en andere lang We nemen die klanken de tnen van ns lied. Tnen wrden in de muziekntatie vrgesteld als nten. 1

2 Als eerste eigenschap hebben tnen een tnhgte. Als nten wrden ze gerdend tegenver hrizntale lijnen. Een hgere tn wrdt een nt die, tegenver een hrizntale lijn, hger wrdt geschreven dan een lagere. Laten we beginnen met de eerste 4 tnen: De vlgende 4 tnen zijn een herhaling: Breder Jacb. Breder Jacb. Daarna vlgt 2 keer: Slaap jij ng? Die tnen liggen hger. We meten we een lijn gaan bijschrijven: Dan kmt Hrt de klkken luiden. Die tnen liggen in het begin pnieuw hger. Dat wrdt dus een nieuwe lijn: Vr bim-bam-bm meten we vr de bam veel lager. We hebben nderaan twee lijnen ndig: Vr het vlledige liedje hebben we nu vijf hrizntale lijnen gebruikt. Als we enkele verticale lijnen en dubbelpunten tevegen als herhalingstekens, wrdt ns liedje: 2

3 We kunnen deze methde gaan tepassen p andere bekende liedjes. Sms hebben we vier lijnen ndig, maar meestal vijf De ntatie van de westerse muziek gebeurt sinds de 16 e eeuw p vijf lijnen. Tnladders De laatste tn van een lied f van gelijk welk ander muziekstuk wrdt eindtn f finalis genemd. Alle andere tnen kunnen vlgens hun tnhgte, tegenver deze eindtn gerdend wrden. Als we de eindtn als laagste nemen, dan krijgen we van laag naar hg: We krijgen hiermee een tnladder. Elk tn is een tntrap. De vrstelling van de tnen tezamen met de hrizntale lijnen nemen we ntenbalk. De ladder begint p de grnd, bij de grndtn, d.i. de eindtn, en klimt steeds hger tt we pnieuw een tn krijgen die net als de grndtn klinkt, maar dan veel hger. Alle andere tnen van de tnladder zijn verschillend. Als we starten van de laagste grndtn als begintn, dan kunnen we zeven verschillende tnen nderscheiden. De achtste tn is pnieuw de (hger klinkende) grndtn. We nemen de afstand tussen de eerste en achtste tnen, het ctaaf (ctavus (latijn) = 8 ste ). Onze westerse muziek heeft steeds zeven tnen binnen het ctaaf. We nemen die de stamtnen. Reeds in de vrege middeleeuwen (Guid van Arezz -1050) kregen deze stamtnen elk een aparte naam, met de bedeling m ze gemakkelijk te kunnen zingen, nafhankelijk van de tekst van het lied. 3

4 De stamtnen werden genemd naar de eerste lettergrepen van een tenmalig bekend religieus lied: Ut queant laxīs Resnāre fībrīs Mīra gestōrum Famulī tuōrum, Slve pllūtī Labiī reātum, Sancte Iōhannēs. Opdat de uwen nbelemmerd zingen met sterke stemmen van Uw grte daden reinig hun lippen van de smet der znde Heilige Jhannes. Ut was echter niet gemakkelijk m te zingen en deze naam werd snel vervangen dr D (van Dmini). Later werd k de Si tegevegd (beginletters van Sancte Iōhannēs).. De stamtnen zijn dus in vlgrde: D, re, mi, fa, sl, la, si. We kunnen deze tnen p de (mderne) pian gemakkelijk terugvinden als de witte tetsen. Veel liedjes kunnen p de pian gespeeld wrden met alleen maar deze witte tetsen. Z gespeeld, heeft een heel grte grep liedjes de D als eindtn - ze klinken alle vrlijk en pen. Z gespeeld, heeft een andere grep liedjes de La als eindtn - ze klinken ingetgen en sms zelfs triest (vb. Wayfarin Stranger ). Deze grep liedjes gebruikt de tntrap: Beide grepen van liedjes hebben gemeen, dat ze met de witte tetsen van de pian kunnen gespeeld wrden. De pian heeft echter k zwarte tetsen, maar niet tussen de Mi en de Fa en tussen de Si en de D. De tnafstanden tussen de tetsen Mi en Fa en tussen Si en D zijn kleiner dan tussen de andere witte tetsen. Die tnafstanden tussen de tetsen van Mi en Fa en Si en D nemen we halve tnen. De afstanden tussen de tnen van de andere peenvlgende witte tetsen nemen we hele tnen. Beide grepen van liedjes (vrlijke en triestige) hebben dus gemeen, dat ze tussen de Mi en de Fa en tussen de Si en de D steeds een halve tn hebben (terwijl ze wel een verschillende eind- f grndtn hebben - D en La ). Ng vóór de stamtnen hun zangnamen kregen (d, re mi ), werden de tnen aangeduid met een letter uit het alfabet. De laagste tn kreeg de letter a. 4

5 Met de letters a, b, c, kunnen we niet zingen, maar we gebruiken ze m de abslute tnhgte aan te geven. De a wrdt de abslute La, de b de si, de c de d, enz Vruwen en mannen Vruwen zingen (absluut) hger dan mannen. Vreger werd er alleen dr mannen gezngen in een kr. Ten vruwen later werden tegevegd, was er in het ntenschrift een nieuwe reeks van vijf hrizntale lijnen ndig, hger dan de 5 lijnen van de mannen. De ntenbalken van vruwen en mannen, beide samen in 1 systeem wrdt: We verkrijgen p die manier de elflijnige ntenbalk. Merk p dat de centrale lijn, een d-lijn is. Deze tn (c1) wrdt de centrale d genemd. Ten pzichte van de centrale d, liggen de lijnen van vruwen en mannen symmetrisch. Sleutels Met elf lijnen werken, is echter npraktisch. Zveel lijnen vraagt ten minste een markering. Laat ns beginnen met de centrale d te merken : Z n markering nemen we een sleutel. In bvenstaand geval is dit de d sleutel, hier vrgesteld met de letter C. Veel duidelijker wrdt dit systeem echter niet. Bvendien hebben de vruwen eigenlijk alleen de bvenste lijnen ndig, terwijl de mannen alleen de nderste. Zingen zij apart, dan blijven vele lijnen nbenut. 5

6 Laten we de ntenbalken van vruwen en mannen splitsen in: en De markering van de centrale d is in beide gevallen npraktisch. Deze sleutel ligt fwel vlledig nder, fwel vlledig bven de ntenbalk. Het liefst zuden we een merkteken aanbrengen p een lijn van de ntenbalk, dat leest gemakkelijker. We merken daarm, vr de vruwen de tweede lijn bven de centrale d, vr de mannen de tweede lijn nder de centrale d, respectievelijk de sl (g1) met G en de fa (f) met F. en Zwel de C-, F en G-markeringen wrden in de mderne muziek gebruikt als sleutels. De letters C, F, en G werden dr de eeuwen heen gestileerd, er werd een miere vrm aan gegeven: 6

7 G- f sl-sleutels die g1 fixeren: F-f fa-sleutels, die f fixeren: C- f d-sleutels, die c1 fixeren: In kr Sinds de 19 e eeuw wrden vlgende sleutels gebruikt in de krpartituur: Vilsleutel (= sl-sleutel p de tweede lijn) vr spraan en alt Octaverende vilsleutel (= sl-sleutel p de tweede lijn maar nderaan het cijfer 8 als aanduiding dat de tnen een ctaal lager klinken dan genteerd) vr tenr (*) Bassleutel (fa-sleutel p de vierde lijn) vr bas (*) wanneer een werk vr gemengd kr p twee ntenbalken genteerd wrdt, staat de tenrpartij in de bassleutel (de reële tnhgte). In de krpartituur wrden alle gelijktijdig klinkende partijen van een krwerk genteerd bven elkaar, van laag naar hg. Een acclade verbindt de verschillende partijen tt een systeem. De tekst kmt nder de ntenbalk van de betreffende partij te staan. 7

8 Orsprnkelijk werden vr spraan, alt en tenr de tepasselijke C-sleutels gebruikt. Nu gebruiken we de sleutels zals hierbven aangeduid. 8

9 Even samenvatten (+ ng enkele weetjes) Benaming van de stamtnen a) Syllabische benaming De stamtnen wrden benemd dr middel van zeven lettergrepen: d, re, mi, fa, sl, la, si. Deze tnnamen wrden meestal gebruikt vr de relatieve tnhgte (tussen mi en fa en tussen si en d zitten steeds halve tnen). In de Rmaanse landen (en dus k in België) wrden de syllabische tnnamen echter (uitznderlijk) gebruikt vr de abslute tnhgte. b) Alfabetische benaming De stamtnen wrden benemd met de eerste letters van het alfabet: a, b, c, d, e, f, g. De alfabetische tnnamen wrden gebruikt vr de abslute tnhgte. Vr de a1 is de abslute tnhgte (sinds 1939) vastgesteld p 440 Hz. In de Rmaanse landen is a hetzelfde als la. Het ctaaf Het ctaaf is een auditief interval (afstand) tussen twee tnen, waarvan de geluidsfrequentie van de ene tn exact het dubbele is van de frequentie van de andere. Beide tnen lijken zeer sterk p elkaar: het lijken dezelfde tnen, maar de ene klinkt hger dan de ander. Octaafreeks De hgste tntrap binnen het ctaaf is de grndtn van de vlgende, hger klinkende ctaafreeks. (Het tnbereik van de westerse muziek mvat negen ctaafreeksen.) Hele en halve tnafstanden De stamtnladder bestaat uit een karakteristieke peenvlging van hele en halve tnafstanden (krtweg hele en halve tnen). 9

10 Er zijn vijf hele tnen en twee halve tnen in een ctaaf. (De specifieke afwisseling tussen vijf hele en twee halve tnen wrdt diatniek genemd. Dr een verdere deling van de vijf hele tnen in telkens twee halve tnen, ntstaat de chrmatiek.) (Onze heptatnische tnladder heeft zeven tnen binnen het ctaaf, waarvan 5 hele en 2 halve d.i. een diatnische tnladder.) (Een pentatnische tnladder heeft slechts vijf tnen binnen het ctaaf.) (Een chrmatische tnladder bestaat uitsluitend uit halve tnen: 5x2+2 = 12 tntrappen) De ntenbalk Elke tn wrdt vrgesteld dr een nt. De nten wrden geschreven p een vijflijnig systeem: de ntenbalk. Systeem staat synniem vr ntenbalk f een cmbinatie van meer balken die aan elkaar gekppeld zijn dr een acclade. (De ntenbalk biedt ruimte vr elf nten: vijf lijnnten, vier tussennten en één nt nder en bven de balk.) (Onder en bven de ntenbalk kan de mvang wrden uitgebreid dr middel van hulplijnen.) 10

11 Sleutels Vraan de ntenbalk wrdt een sleutel gezet. Deze sleutel fixeert de abslute tnhgte van een bepaalde lijnnt. Er zijn drie srten sleutels: 1. Sl sleutels, die de plaats van de tn g1 fixeren. 2. Fa-sleutels, die de plaats van de tn f fixeren. 3. D sleutels, die de plaats van c1 fixeren. In nze krpartituren zijn 3 sleutels in gebruik: 1. De sl sleutel p de tweede lijn, k de vilsleutel genemd, wrdt gebruikt dr spraan en alt; 2. De ctaverende sl-sleutel met de sl-sleutel p de tweede lijn, maar nderaan de sleutel het cijfer 8, wrdt gebruikt dr de tenren. Daarmee klinken de tnen een ctaaf lager dan genteerd. 3. De fa-sleutel p de vierde lijn. Dit is de bassleutel en wrdt inderdaad vrnamelijk gebruikt dr de bassen, maar sms k dr de tenren. (De d-sleutel p de derde lijn is de eigenlijke altsleutel, maar deze sleutel wrdt enkel gebruikt in de instrumentale muziek, bijv. dr de altvil.) (De d-sleutel p de vierde lijn is de eigenlijke tenrsleutel, maar deze sleutel wrdt enkel gebruikt in de instrumentale muziek, bijv. dr de fagt.) (De d-sleutel p de eerste lijn (spraansleutel), de d-sleutel p de tweede lijn (mezzspraansleutel) en de fa-sleutel p de derde lijn (baritnsleutel) zijn ude sleutels. Ze zijn sinds de 20 ste eeuw niet meer in gebruik.) Centrale d In de ntenbalk met vraan de vilsleutel, staat de centrale d p de eerste hulplijn nder de ntenbalk. In de ntenbalk met vraan de bassleutel, staat de centrale d p de eerste hulplijn bven de ntenbalk. Ten pzichte van deze centrale d (c1), liggen beide ntenbalken dus symmetrisch. 11

12 Uitgaande daarvan kan een aaneengeslten 11-lijnig systeem wrden gevrmd, bestaande uit twee bven elkaar geplaatste ntenbalken, verbnden dr een denkbeeldige centrale lijn. Op die manier kmt de elflijnige ntenbalk tt stand. Een beetje geschiedenis: de Gregriaanse muziekntatie Hiernder vind je een vrbeeld van de muziekntatie die sinds de middeleeuwen in de Eurpa gebruikt wrdt vr kerkmuziek: Merk p: 1. De d-sleutel ligt helemaal bvenaan; 2. De ntenbalk heeft slechts 4 lijnen; 3. Tnen wrden niet vrgesteld dr rnde nten, maar dr vierkante blkjes; 4. Er is geen aanduiding van ritme, maatsrt en maatstrepen ntbreken. 12