Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2012 en 2013

Transcriptie

1 A Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2012 en 2013 Update december drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Zoetermeer, januari 2013

2 Ook in 2013 daling afzet MKB De afzet van het Nederlandse MKB daalde in 2012 met 2,5%. Dit is aanzienlijk ongunstiger dan voor het grootbedrijf het geval is. In het grootbedrijf bleef de afzetdaling beperkt tot 1,25%. Vooral de binnenlandse bestedingen bleven sterk achter. Hier heeft het MKB veel last van. Een bezuinigende overheid, een terughoudende consument en een dalende bouwproductie treffen het MKB sterk. Tevens is er sprake van een sterke druk op de tarieven die ondernemers in rekening kunnen brengen. Dit zet de winst van het MKB onder druk. De krimp van het MKB vertaalde zich in 2012 in een afname van de werkgelegenheid met bijna 30 duizend personen. In 2013 zal de afzetdaling in het MKB uitkomen op 0,75%. Dit is minder sterk dan in 2012 het geval is. Een iets aantrekkende buitenlandse afzet maakt dat de afzetdaling van het MKB in 2013 beperkt blijft. De sterkere exportoriëntatie van het grootbedrijf resulteert per saldo in een afzetontwikkeling van 0%. De krimp van werkgelegenheid in het MKB zet in 2013 in versneld tempo door. De werkgelegenheid in het MKB zal naar verwachting dalen met bijna 60 duizend personen. Noodzaak tot kostenbesparingen en een weinig hoopvol afzetperspectief noopt het MKB kritisch te kijken naar haar personeelsomvang. 2

3 1 Algemeen beeld van de marktsector in 2012 en 2013 In 2012 is de afzet van het MKB in de Nederlandse marktsector als gevolg van de economische crisis afgenomen. De investeringen zijn teruggelopen en de overheid bezuinigt. Bovendien is de consument zeer terughoudend. De stagnerende woningmarkt is hier voor een belangrijk deel debet aan. De stagnerende woningmarkt leidt tot een lagere bouwproductie en een sterke vermindering van verhuisbewegingen. De lagere woningprijzen hebben een negatieve invloed op vermogens van consumenten. Dit maakt dat consumenten terughoudend zijn in hun uitgaven. Deze terughoudendheid wordt versterkt door de huidige economische onzekerheid, een toename van kans op verlies van de eigen baan en een dalende koopkracht. Het MKB is sterk op de binnenlandse markt georiënteerd. Een terughoudende consument heeft hiermee relatief veel invloed op het MKB. Zo zijn er in 2012 minder auto's verkocht. Een sterk stimulerend fiscaal beleid van de overheid heeft de verkoop van kleine en zuinige auto's sterk gestimuleerd. Nu deze fiscale regeling per 1 juli 2012 is ingeperkt, is de verkoop van auto s sterk afgenomen. Hoewel ook de horeca-uitgaven onder druk staan, heeft deze sector al een aantal jaren van krimp achter de rug. De jaren 2008, 2009 en 2010 stonden voor de horeca in het teken van omzetkrimp. In 2011 was er voor het eerst weer sprake van omzetgroei. Doordat het omzetniveau al op een relatief laag punt zit, zijn de horeca-uitgaven in 2012 slechts beperkt afgenomen. In de detailhandel is in 2012 door de consument minder uitgegeven. De btwverhoging van 19% naar 21% heeft een drukkend effect op de consumptieve bestedingen. Vooral aan woninginrichting en doe-het-zelfartikelen is belangrijk minder uitgegeven. Ook kledinguitgaven staan onder druk. Daarnaast worden speciaalzaken geconfronteerd met fors lagere consumentenbestedingen. Uit prijs- en budgetoverwegingen wordt vaker uitgeweken naar de supermarkt geeft nog geen herstel te zien voor het MKB in de marktsector. De afzet zal met 0,75% verder krimpen. Pas in de tweede helft van 2013 zal weer een licht herstel optreden. Het grootbedrijf zal, door een grotere internationale orientatie, stabiel blijven. Door verdere koopkrachtdaling zullen de consumentenbestedingen onder druk blijven staan. De afzet van de detailhandel, autosector, horeca en persoonlijke diensten zal daardoor achterblijven. Daarnaast zal nog geen herstel in de bouw te zien zijn. 3

4 Figuur 1 Economische ontwikkeling van het MKB en het grootbedrijf in de totale marktsector* , mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % 2,00 1,50 1,00 0,50-0,50 1,50 0, ,25-2,00-2,50-3,00-2,50 MKB grootbedrijf bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Buitenlandse afzet in 2013 weer in de plus De groei van de wereldeconomie vertraagt sinds de tweede helft van Vooral in Azië zijn de groeipercentages van opkomende economieën hoog. Wel is hier sprake van belangrijk afnemende groeipercentages. De relatief matige ontwikkeling van een belangrijke afzetmarkt als de Verenigde Staten heeft zijn weerslag op de groei in Azië. Bovendien maakt inflatievrees dat China de groei van haar economie afremt. Vooral voor Duitsland is Azië een belangrijke afzetmarkt. De nauwe verwevenheid van de Nederlandse economie met de Duitse economie maakt dat Nederland profiteert van de sterke Duitse marktpositie in Azië. De uitvoermogelijkheden van Nederland naar andere landen in Europa zijn op korte termijn nog altijd niet positief. Een sterk op bezuinigingen gericht overheidsbeleid in diverse Europese landen is hier debet aan. Voor 2013 wordt een licht herstel van de wereldhandel voorzien, waardoor de buitenlandse afzet met 1,5% zal toenemen. 4

5 Figuur 2 Binnenlandse en buitenlandse afzetontwikkeling van het MKB in de totale marktsector* , mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % afzet -2,50 waarvan: buitenlandse afzet 1,50 binnenlandse afzet -3,00-3,5-3,0-2,5-2,0-1,5-1,0-0,5 0,0 0,5 1,0 1,5 2, bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. In 2012 hebben ook de exportgeoriënteerde sectoren de gevolgen van de eurocrisis ondervonden. Niet alleen de industrie, maar ook de afzet van de groothandel kwam onder druk te staan. In 2013, met een licht aantrekkende wereldhandel, zullen deze sectoren juist van een exportgroei kunnen profiteren. Binnen de industrie zijn het vooral de metaalindustrie en de chemische industrie die het sterkst kunnen profiteren van de aantrekkende wereldhandel. Doordat deze sectoren relatief veel investeringsgoederen maken en veel basisproducten, staan deze sectoren vooraan in de rij om te kunnen profiteren van economisch herstel. Ook de transportsector kan profiteren van de aantrekkende wereldhandel. Doordat de transportsector ook sterk afhankelijk is van de ontwikkelingen in de bouwsector, remt een ongunstige ontwikkeling daarin de groei in de transportsector. 5

6 Tabel 1 Niveau en volumeontwikkeling van de afzet in , naar grootteklasse niveau (x mld. euro) mutaties t.o.v. voorafgaand jaar in % MKB 498 1,50-2,50 - kleinbedrijf (<50) 302 1,50-2,50 waarvan < ,25-2,25 - middenbedrijf (50-249) 196 1,75-2,25-0,25 grootbedrijf ( 250) 429 0,50-1,25 totale marktsector* 927 1,00-1,75-0,25 bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Figuur 3 Afzetontwikkeling van het MKB in de marktsector* in 2012 en 2013 naar sectoren, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % industrie bouw groothandel detailhandel autosector horeca transport communicatie financiële en zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening overige marktsectoren -8,25-2,25-2,50-2,75-2,50-3,00-3,00-0,50-1,75-0,25-0,25-1,25-1,25-1,25-0,50 0,25 0,50 0,75 totale marktsector -2,50-10,0-8,0-6,0-4,0-2,0 0,0 2, bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. 6

7 Crisis in de bouw De eurocrisis en de daaruit volgende recessie hebben grote gevolgen voor de bouwsector. Het aantal bouwvergunningen is afgenomen en ook orderportefeuilles zijn minimaal gevuld. Met een onder druk staande economie zal de bouwproductie, na een flinke daling met 8,5% in 2012, in 2013 opnieuw met een productiedaling worden geconfronteerd (2,5%). Vooral de nieuwbouw, zowel woningbouw als kantorenbouw, ondervindt de gevolgen van de economische recessie. De financiële problemen bij woningbouwbedrijven zet ook de renovatiemarkt onder druk. Ook de voorgenomen verhuurderheffing voor coöperaties heeft een negatief effect op onderhoudsuitgaven en investeringsuitgaven door woningbouwverenigingen. Dit versterkt de daling van de productie in de bouw. Bovendien kampt de kantorenmarkt met een forse leegstand. De woningmarkt heeft last van een laag consumentenvertrouwen, onzekerheid over de renteaftrek en sterk aangetrokken financieringsnormen van banken. De investeringen in wegen- en waterbouw liggen op een relatief hoog peil. Een verdere groei valt niet te verwachten. Onder druk van overheidsbezuinigingen is een verdere temporisering van investeringen in de GWW-sector het meest waarschijnlijke scenario voor de komende jaren. Ook de lage economische groei vermindert de noodzaak voor de overheid om extra te investeren in infrastructuur. Ook de afzet van de zakelijke dienstverlening staat sterk onder druk. Alle deelsectoren ondervinden de gevolgen van de economische crisis. Bedrijven zijn uiterst kritisch op de inkoop van zakelijke diensten. De uitzendsector zal minder personeel uitlenen als gevolg van de stagnerende Nederlandse economie. Architecten- en ingenieursbureaus zijn sterk afhankelijk van de ontwikkelingen in de bouwsector en de investeringsbereidheid van overheid en bedrijfsleven. In 2013 zal de afzet van de zakelijke dienstverlening onder druk blijven staan door een uitblijvend herstel. Consumentenbestedingen nemen af De consumptieve bestedingen zullen afnemen. De vaste lasten nemen toe (hogere uitgaven aan energie en hogere zorgpremies). Gecorrigeerd voor de vaste lasten is er sprake van een afname van de consumentenbestedingen. Onzekerheid over de nabije economische situatie speelt een belangrijke rol bij de terughoudende opstelling van consumenten. De koopkracht staat onder druk en de werkgelegenheid neemt af. Dit maakt dat de consument voorzichtig is met het doen van luxe of duurzame bestedingen. Ook de afgenomen vermogens, door onder andere gedaalde huizenprijzen, maken dat de consumentenbestedingen weinig uitbundig zullen zijn. Mede door de op handen zijnde overheidsbezuinigingen zijn consumenten meer geneigd te sparen. Onrust rond de waardevastheid van pensioenen kan consumenten aanzetten om extra te gaan sparen. Vooral bestedingen aan woninginrichting en doe-het-zelf staan onder druk. Dit hangt nauw samen met het lage aantal verhuisbewegingen. Vooral sectoren zoals de autosector, de detailhandel, de horeca en de persoonlijke diensten zullen te maken krijgen met een terughoudende opstelling van de consument. In de horeca staan niet alleen consumentenbestedingen onder druk, maar ook zakelijke uitgaven als gevolg van de economische crisis. 7

8 2 Winstdaling In 2012 is de winst in het MKB met ruim 10% fors afgenomen. Vrijwel alle sectoren zijn geconfronteerd met winstdalingen. Dit is een direct gevolg van de afzetdalingen in veel sectoren. De winstdalingen zullen bedrijven ertoe nopen om sterk te gaan letten op beheersing van hun kosten. Zo wordt het personeelsbestand kritisch onder de loep genomen. Bovendien staan de tarieven en prijzen die ondernemers in rekening kunnen brengen, sterk onder druk. Ook de stijging van grondstofprijzen maakt dat de winstgevendheid negatief wordt beinvloed. Zo heeft de transportsector grote moeite om de stijging van de brandstofprijzen volledig te kunnen doorrekenen. Ook wordt de btw-verhoging niet in alle gevallen (volledig) doorberekend. In 2013 zal de winstpositie verder verslechteren als gevolg van een verdere krimp. Voor het MKB in de marktsector zal de winst in 2013 met gemiddeld 4% afnemen. Figuur 4 Nominale winstontwikkeling in het MKB in de totale marktsector* in 2012 en 2013 naar sectoren, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % industrie bouw groothandel detailhandel autosector horeca transport communicatie financiële en zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening overige marktsectoren -45,25-29,00-16,00-3,75-9,25-2,25-2,00-6,75-6,50-13,75-4,00-5,50-12,75-10,25-5,25-1,25-2,75-2,00 1,00 0,25 0,75 totale marktsector -10,75-4, bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. 8

9 3 Afname werkgelegenheid in 2012 en 2013 In 2009 is het bedrijfsleven geconfronteerd met de gevolgen van de kredietcrisis, waardoor de vraag naar arbeid sterk terugliep. De daling van de werkgelegenheid liep nog door in Het werkgelegenheidsverlies in het MKB is iets forser uitgevallen dan in het grootbedrijf. Door natuurlijk verloop en lage werkgelegenheidsdynamiek is de werkgelegenheid bij veel bedrijven teruggelopen. In 2011 is de werkgelegenheid in het MKB door de aantrekkende economie weer toegenomen. De economische krimp heeft weer voor een omslag gezorgd. In 2012 is de werkgelegenheid in het MKB weer gedaald met 0,75%. Onzekerheid over de toekomst en dalende winstmarges zullen bedrijven ertoe brengen om te besparen op personeelskosten. De verwachting dat de markt langduriger weinig groei zal laten zien, maakt dat bedrijven minder hun best zullen doen in het vasthouden van personeel. Met een verdere krimp in 2013 zal de werkgelegenheid in 2013 met 1,5% afnemen. Figuur 5 Werkgelegenheidsontwikkeling van het MKB en het grootbedrijf in de totale marktsector* , mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % 1,00 0,75 0,50 0,25-0,25-0,50-1,25-1,75-2,00-2,25 0,75 0, ,25-1,25-1,75-2,00 MKB Grootbedrijf bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. 9

10 Tabel 2 Werkgelegenheidsontwikkeling (aantal personen, arbeidsvolume) van het MKB en grootbedrijf in de totale marktsector* in , mutaties ten opzichte van voorgaand jaar in % omvang 2011 (x 1.000) MKB - aantal personen 4.173,9 0,50 - arbeidsvolume 3.392,6 0,25 grootbedrijf - aantal personen 1.824,8 0,75-0,25-1,25 - arbeidsvolume 1.408,1 0,50-0,50-1,25 totale marktsector - aantal personen 5.998,7 0,50-0,50-1,25 - arbeidsvolume 4.800,7 0,50-0,50 bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Tabel 3 Werkgelegenheidsontwikkeling (aantal personen) van het MKB en grootbedrijf in de totale marktsector* in niveau (x 1.000) mutaties t.o.v. voorafgaand jaar in personen x MKB 4.173,9-73,6 21,0-27,6-59,2 grootbedrijf 1.824,8-35,0 13,3-4,5-22,5 bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. In 2012 is de werkgelegenheid met bijna 30 duizend personen in het MKB op een breed front afgenomen. Zo is de bouw bezig met een aanpassingsproces in de richting van een structureel lager bouwproductieniveau. Hierbij past een vermindering van het personeelsbestand. Alleen de groothandel en detailhandel lieten in 2012 een stijging van de werkgelegenheid zien. In 2013 zal de werkgelegenheid in de meeste sectoren verder afnemen en voor het MKB uitkomen op een afname met bijna 60 duizend personen. De industrie ondervindt de internationale concurrentie in alle hevigheid en moet daarom uit kostenoverwegingen haar personeelsbestand naar verhouding flink aanpassen. 10

11 Figuur 6 Werkgelegenheidsontwikkeling (personen) in het MKB in de marktsector* in 2012 en 2013 naar sectoren, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % industrie bouw groothandel detailhandel autosector horeca transport communicatie financiële en zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening overige marktsectoren -2,25-2,75-2,75-0,50-1,25-0,50-1,75-0,25-0,50-1,75 0,25 1,00 totale marktsector bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Geen groei van het aantal zelfstandigen In de afgelopen jaren nam het aantal zelfstandigen voortdurend toe. In 2012 kwam deze groei tot stilstand. Een deel van de nieuwe zelfstandigen start, omdat het wordt geconfronteerd met ontslag of betrokken is bij een reorganisatie. Deze mensen zullen zoeken naar mogelijkheden om toch aan het werk te blijven, bijvoorbeeld als ondernemer. In toenemende mate zullen zelfstandigen stoppen door gebrek aan omzet. Bedrijven bezuinigen op inkoop van diensten. Ook op de inhuur van zelfstandigen wordt bespaard. Per saldo is de in- en uitstroom van zelfstandigen in 2012 licht afgenomen. Groei komt in de afgelopen jaren vooral voor rekening van de groep zelfstandigen zonder personeel (zzp), die primair zijn arbeid aanbiedt en werkt met weinig kapitaal. Dit is een groep werkenden die veelal ruime ervaring heeft als werknemer, maar vervolgens als zelfstandige aan het werk is gegaan. Een sterk stimulerend overheidsbeleid, met onder andere belangrijke fiscale voordelen, bevordert de groei van het aantal zzp'ers. Ook de toegenomen maatschappelijke waardering voor het ondernemerschap is een belangrijke stimulans. Het risico van het starten wordt door veel beginnende ondernemers beperkt door in deeltijd te starten of door een partner met een stabiel inkomen. In 2013 zal het aantal zelfstandigen eveneens licht afnemen. 11

12 Figuur 7 Ontwikkeling werkgelegenheid naar werknemers en zelfstandigen (personen) in het MKB in de marktsector* in 2012 en 2013, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % aantal werkenden werknemers -1,75 zelfstandigen -0,25-0,25-2,0-1,5-1,0-0,5 0, bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. In een aantal sectoren neemt het aantal zelfstandigen af. Dit geldt vooral voor de bouw, de autosector en de horeca. Dit zijn sectoren die worden gekenmerkt door verzadigde markten. Kostenbeheersing en schaalvergroting staan in deze sectoren centraal, waardoor er voor kleinere bedrijven en voor zelfstandigen minder plaats is. Zo wordt de autosector steeds meer gedomineerd door grote dealerbedrijven. De huidige conjunctuur versterkt deze trend naar schaalvergroting, waarbij de zelfstandigen en kleine bedrijven in een versneld tempo de markt verlaten. 12

13 Figuur 8 Ontwikkeling van het aantal zelfstandigen in het MKB in de marktsector* in 2012 en 2013 naar sectoren, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % industrie bouw groothandel detailhandel autosector horeca transport communicatie financiële en zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening overige marktsectoren -2,00-2,00-2,00-0,50 1,00 0,50 1,00 1,00 1,50 1,25 0,50 0,25 0,75 1,00 totale marktsector -0,25-0, bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. 13

14 Samenvattende tabel Tabel 4 Ontwikkeling afzet, werkgelegenheid en winst van het MKB in de marktsector*, niveau (mld. euro) volumemutatie in % afzet industrie 128,6-2,25 0,25 bouw 64,0-8,25-2,50 groothandel 57,9 0,50 detailhandel 17,5-2,75-2,50 autosector 14,4-3,00-3,00 horeca 14,8-0,50-1,75 transport en communicatie 53,2-0,25 financiële en zakelijke diensten 94,2-1,25-1,25 persoonlijke diensten 19,4-1,25 overige marktsectoren 33,8-0,50 0,75 totaal marktsector 497,8-2,50 werkgelegenheid (aantal personen) niveau (1.000 personen) industrie 568,3-2,25 bouw 409,3-2,75-2,75 groothandel 427,9 1,00-0,50 detailhandel 496,6 0,25-1,25 autosector 124,4 horeca 290,4 transport en communicatie 371,1-0,25-0,25 financiële en zakelijke diensten 977,7-1,75 persoonlijke diensten 294,0-0,25-0,50 overige marktsectoren 214,2-1,75 totaal marktsector 4.173,9 winst (nominaal) niveau (mld. euro) industrie 7,3-16,00-3,75 bouw 4,2-45,25-29,00 groothandel 15,9-9,25-2,25 detailhandel 1,2-2,00-6,75 autosector 1,7-6,50-13,75 horeca 1,8 1,00 0,25 transport en communicatie 3,6-8,75-8,00 financiële en zakelijke diensten 10,7-5,25-1,25 persoonlijke diensten 2,1-2,75 overige marktsectoren 4,7-2,00 0,75 totaal marktsector 53,2-10,75-4,00 delfstoffenwinning, de verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. 14

15 De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: Recente Publieksrapportages A Samen starten A Inkomen, vermogen en dynamiek van zelfstandigen zonder personeel A Financieringsmonitor topsectoren 2012 A Ondernemen zonder personeel A Meer innovatie door buitenlanders?! A Meerwaarde van studentbedrijven A Duurzaam ondernemen in het MKB A Global Entrepreneurship Monitor 2011 The Netherlands A Gebruikers en communities A Wagenpark MKB en Grootbedrijf 2010 A Nieuwe financieringsvormen voor het MKB A Monitor Inkomens Ondernemers A Een typologie van ondernemers met lage inkomens A Kleinschalig Ondernemen 2012 A Hoe ondernemend zijn zzp'ers? A Duurzaam ondernemen in het kantoorhoudende MKB A Vergrijzing en ondernemerschap A Hoe werken bedrijven samen in projecten? A Ondernemen in de Sectoren 2011 A Zelfbewust een Zelfstandige Positie A Kerngegevens MKB 2011 A Financieringsmonitor 2011 A Arbeidsproductiviteitstrends in klein-, midden- en grootbedrijf A Global Entrepreneurship Monitor 2010 The Netherlands A Ondernemen voor de toekomst A Trendstudie MKB en Ondernemerschap: Synthese A Uitvinders in Nederland A Kleinschalig Ondernemen 2010 A Trendstudie MKB en Ondernemerschap A Monitor vrouwelijk en etnisch ondernemerschap 2010 A Startende ondernemers A Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid A Global Entrepreneurship Monitor 2009 The Netherlands A Ondernemen in de sectoren brochures A De arbeidsmarkt van Midden-Nederland A Monitor Inkomens Ondernemers A Stand van Zaken Zonder Personeel A Internationale benchmark ondernemerschap 2010 A Bedrijfsbeëindigingen in het kleinbedrijf A april 2010 Octrooien in Nederland A Ondernemen voor anderen! A Een kwestie van ondernemen 15

16 A Innovatief ondernemerschap in detailhandel, horeca en ambacht A Slim en gezond afslanken A Ondernemen in de Sectoren A Springen over de Grens A Criminaliteitspreventie door kleine bedrijven A Global Entrepreneurship Monitor 2008 The Netherlands A Internationale benchmark ondernemerschap 2009 A Kleinschalig Ondernemen 2009 A Kopstaartbedrijven A Ondernemerschap in de wijk A Van werknemer tot ondernemer A half juni 2009 Review: Internationalisering van het Nederlandse MKB A Monitor Inkomens Ondernemers A Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid A Afhankelijkheid in de metaalsector A Beter inzicht in multicultureel ondernemerschap A Ten years entrepreneurship policy: a global overview A Toekomst concurrentiepositie MKB A MKB in regionaal perspectief A Succes met samenwerking A Tijdelijke samenwerkingsverbanden in het Nederlandse MKB A Sociaal ondernemerschap A Ondernemen in de Sectoren A Ondernemerschap in de zorg A In- en uitstroom in de detailhandel A Internationale benchmark ondernemerschap A Nalevingskosten van wetgeving voor startende bedrijven A september 2008 Stimulering van ondernemerschap in middelgrote gemeenten A HRM-beleid in het MKB A Global Entrepreneurship Monitor 2007 The Netherlands A Kleinschalig Ondernemen 2008 A Ondernemerschap in de regio A Herstructurering van winkelgebieden A Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid A Technologiebedrijven in het MKB A MKB in regionaal perspectief A Voor het gewin of voor het gezin? A Van onbemind tot onmisbaar A Ondernemen in de Sectoren A Ondernemerschap in het primair en voortgezet onderwijs A Kleinschalig Ondernemen 2007 A Global Entrepreneurship Monitor 2006 Nederland A Een eigen bedrijf: loon naar werken? A Internationale benchmark ondernemerschap A Dat loont! A Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid A Flexibele arbeid in het MKB 16

17 A Entrepreneurship in the Netherlands; High growth enterprises; Running fast but still keeping control A Geef richting, geen regels! A januari 2007 Bedrijfsgroei in Nederland A Ondernemen in de Sectoren A Met ervaring aan de start A Global Entrepreneurship Monitor 2005 Nederland A Pensioen voor ondernemers A MKB regionaal bekeken A MKB in regionaal perspectief 2006 A De externe adviseur bij bedrijfsoverdrachten in het MKB A Kleinschalig Ondernemen 2006 A Internationale Benchmark 2005 A Bedrijfsopleidingen geen weggegooid geld A Een blik op MKB en Ondernemerschap in 2015 A Small Business Governance A Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid; Periode A Kritisch kopen in het MKB A Financiering van bedrijfsinvesteringen problematisch, of niet? A Entrepreneurship in the Netherlands, Business transfer A Internationale Benchmark Ondernemerschap 2004 A Transsectorale innovatie door diffusie van technologie A Creatieve bedrijvigheid in Nederland A Ondernemen in de Sectoren A Meer MKB-bedrijven in openbare aanbestedingen? A Het Nederlandse MKB en de uitbreiding van de EU A Entrepreneurship in the Netherlands; SMEs and International co-operation A Kleinschalig Ondernemen 2005 A Aandacht voor ondernemerschap in het HAVO- en VWOonderwijs A Nieuw ondernemerschap in herstel: Global Entrepreneurship Monitor 2004 A Spin-offs van grote bedrijven in Nederland A Voorbeeldig ondernemen bij bedrijfsoverdracht in het MKB A MKB-locaties A Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid A Internationalisering in het Nederlandse MKB A MKB in een periode van deflatie; risico's en strategieën A Ondernemen in de zorg A De bron van vernieuwing A Oudere versus jongere starters A De kracht van de organisatie A Succesvol op weg op de elektronische snelweg!! A Toetredingsbarrières in de praktijk: Veranderingen in de hoogte van toetredingsbarrières in het notariaat en de makelaardij A Ga direct naar een standaard reïntegratietraject, ga niet langs start 17

18 A Ondernemen in de Sectoren A Innovatief ondernemerschap en de rol van de brancheorganisaties: Een exploratieve toets A Starten in de recessie A Kleinschalig Ondernemen 2004 A Monitor Administratieve Lasten Bedrijven 2003 A Maatschappelijk verantwoord ondernemen in het middenen kleinbedrijf A Wordt de spoeling dun? A Entrepreneurial Attitudes Versus Entrepreneurial Activities (GEM) A Rechtsvormkeuze in het MKB A Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid - periode A Het Eureka-gevoel van ICT-gebruik A Ondernemen in het Ambacht 2004 A Ondernemen in de Industrie 2004 A Ondernemen in de Diensten 2004 A Onevenredig belast! Administratieve lasten in het kleinbedrijf 2002 A Ondernemen in de Detailhandel