Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (

Transcriptie

1 Algemeen beeld van het MKB in 2015

2 ISBN : Rapportnummer : A Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap ( Panteia BV Panteia BV Bredewater 26 P.o. box CA Zoetermeer 2701 AA Zoetermeer The Netherlands Drs. K.L. Bangma Drs. D. Snel Zoetermeer, 9 februari 2015 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with Panteia. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia. Panteia does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

3 Inhoudsopgave 1 Algemeen beeld van het MKB in Werkgelegenheid 11 3

4

5 1 Algemeen beeld van het MKB in 2015 Verder herstel afzet MKB in 2015 In 2015 wordt in het MKB 1 een afzetgroei verwacht van 2,25%. Niet alleen uitvoergroei, maar vooral een aantrekkende groei van de binnenlandse bestedingen zijn de basis voor de verwachte groei in het MKB. Producenten, maar ook consumenten zijn aanmerkelijk positiever geworden. Hiermee zet het in 2014 voorzichtig ingezette herstel zich door. De afzet van het MKB in de Nederlandse marktsector is in 2014 gegroeid met 2%. Dit kwam voornamelijk voor rekening van een toenemende uitvoer door een aantrekkende wereldhandel. Dalende energieprijzen en een depreciatie van de euro hebben bijgedragen aan de groei van de Nederlandse uitvoer. De uitvoergroei vormt de basis van het voortgaande herstel van de Nederlandse economie. Sterk gedaalde energieprijzen en een forse devaluatie van de euro, zullen een belangrijke stimulans zijn voor een doorzettende uitvoergroei in Hoewel sprake is van een aantrekkende groei van de wereldeconomie, is de groei van de wereldeconomie nog steeds bescheiden. Ook de groei in het eurogebied is nog steeds relatief laag. Bovendien kunnen de politieke ontwikkelingen in Oekraïne en Rusland een negatief effect hebben op de uitvoerontwikkeling. Ten slotte is onduidelijk hoe de situatie in Griekenland zich verder zal ontwikkelen. Groei van de consumptieve bestedingen in 2015 vormt eveneens een belangrijke bijdrage aan de afzetgroei in het MKB. Voor het eerst in een aantal jaren zullen de bestedingen van consumenten weer toenemen. Mede geholpen door een zeer lage inflatie, neemt de koopkracht van huishoudens weer toe. Dit vertaalt zich in een toename van de reële bestedingen. De verbetering van de woningmarkt heeft een eveneens een gunstig effect op de consumptieve bestedingen. Het aantal woningverkopen neemt toe. Dit heeft een gunstig effect op consumentenverkopen die gerelateerd zijn aan verhuisbewegingen. Investeringen dragen in 2015 ook bij aan de groei van het Nederlandse MKB. De investeringsgroei zal echter nog weinig uitbundig zijn. Wel neemt de investeringsbereidheid van het Nederlandse bedrijfsleven toe door het verbeterende afzetperspectief. De groei in 2015 wordt niet alleen meer gedragen door de uitvoergroei, maar vooral door aantrekkende binnenlandse bestedingen. Dit is nadrukkelijk te zien in het sectorbeeld. Zowel export als binnenlands georiënteerde sectoren zullen in 2015 in afzet toenemen. De export georiënteerde sectoren zullen groeien zoals de metaalindustrie, de chemische, aardolie, farma en kunststofindustrie en de groothandel. Zo kan de afzet van de specialistische zakelijke diensten in 2015 eveneens flink toenemen. De uitzendsector kan profiteren van de aantrekkende arbeidsmarkt. Ook de detailhandel kan voor het eerst in een aantal jaren groei laten zien als gevolg van de aantrekkende consumptie. Eveneens zal de horeca in 2015 voordeel hebben van de aantrekkende consumptie. In de financiële sector valt in 2015 nog geen groei te verwachten. De productie van de delfstofsector (overigens geen mkb-sector) zal in 2015 afnemen als gevolg van productiebeperkende maatregelen van het kabinet. In verband met de bodemdaling 1 Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Alleen sectoren uit de marktsector worden tot het MKB gerekend. De marktsector beslaat het gehele Nederlandse bedrijfsleven, uitgezonderd de delfstoffenwinning, de verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. 5

6 in de provincie Groningen was de gasproductie in 2014 al beperkt. In december 2014 heeft het kabinet besloten om het maximale productieplafond in 2015 verder te beperken. Afzetgroei MKB overtreft groei Grootbedrijf in 2015 Per saldo zal het MKB in 2015, met 2,25%, naar verwachting een iets sterkere afzetgroei realiseren dan het grootbedrijf (2%). Dit komt vooral omdat sectoren waar het MKB sterk in is (bouw, groothandel, dienstverlening), harder groeien dan de gemiddelde afzetgroei van de Nederlandse marktsector. Figuur 1 Economische ontwikkeling van het MKB en het grootbedrijf in de totale marktsector* , mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % 2,50 2,00 2,00 1,75 2,25 2,00 1,50 0, ,50-1,25 - MKB grootbedrijf delfstoffenwinning, de verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Groei in 2015 voor rekening van zowel binnenlandse als buitenlandse afzet De buitenlandse afzet van het MKB heeft in 2014 weer een groei laten zien van 3,25%. Vooral het (voorzichtige) herstel van de wereldhandel vormt de basis voor het aantrekken van de buitenlandse afzet. Hierbij heeft Nederland ook een voordeel van de relatief sterke groei van de Duitse economie. De Nederlandse uitvoer is nauw verweven met de economische ontwikkeling in Duitsland. Duitsland is voor het Nederlandse bedrijfsleven een belangrijke afzetmarkt. Duitsland kan door haar sterke industriële oriëntatie goed profiteren van de groei in Azië. Het Nederlandse bedrijfsleven profiteert hier ook indirect van. Hoewel sprake is van een aantrekkende groei van de wereldeconomie, is de groei van de wereldeconomie nog steeds bescheiden. Voor het MKB wordt daarom een uitvoergroei verwacht van 3,25%. Deze groei ligt in lijn met de groei in De depreciatie van de euro is vooral gunstig voor de uitvoer naar landen buiten Europa. Het MKB is echter vooral op eurolanden georiënteerd. Hiermee is het voordeel van een gedeprecieerde euro beperkt. De keerzijde van een gedeprecieerde euro is dat de kosten van importgoederen hoger worden. Dit heeft voor het MKB een kosten opdrijvend effect. Dit effect wordt deels gecompenseerd door lagere energiekosten. 6

7 Figuur 2 Binnenlandse en buitenlandse afzetontwikkeling van het MKB in de totale marktsector* in 2014 en 2015, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % afzet 2,00 2,25 waarvan: buitenlandse afzet 3,25 3,25 binnenlandse afzet 1,50 1,75 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3, delfstoffenwinning, de verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het aantrekken van de economie laat voor vrijwel alle sectoren een positieve ontwikkeling zien. In 2014 hebben vooral de sectoren met een export-oriëntatie kunnen groeien. Dit zijn dan onder andere de industrie en de groothandel. Binnen de industrie zijn het vooral de metaalindustrie en de voedings- en genotmiddelenindustrie die het sterkst kunnen profiteren van de aantrekkende wereldhandel. Doordat de metaalindustrie relatief veel investeringsgoederen maakt en veel basisproducten, staat deze sector vooraan in de rij om te kunnen profiteren van economisch herstel. De chemische industrie heeft veel last van de schaliegasrevolutie in de Verenigde Staten. Hierdoor liggen de energieprijzen in de Verenigde Staten op een structureel lager niveau dan in Nederland en Europa. Dit ontmoedigt chemische bedrijven om in Nederland te investeren en leidt tot een geleidelijke verschuiving van productie van Europa richting de Verenigde Staten. Voor de meeste andere sectoren was sprake zijn van een lichte groei. Zo heeft de bouwsector fractioneel kunnen groeien onder invloed van het aantrekken van de woningmarkt. Dit onder invloed van een toenemend aantal verkopen van woningen en een lage hypotheekrente. De zakelijke dienstverlening, met name uitzendbedrijven, profiteren van het aantrekken van de bedrijvigheid. De consumptieve bestedingen zitten ook weer in de lift en hebben er in 2014 toe geleid dat de uitgaven in de horeca flink zijn gestegen. Ook de uitgaven in de detailhandel zijn positiever uitgevallen dan aanvankelijk werd gedacht. In 2015 zal voor alle sectoren een verder herstel plaatsvinden. 7

8 Tabel 1 Niveau en volumeontwikkeling van de afzet in , naar grootteklasse niveau (x mld. euro) mutaties t.o.v. voorafgaand jaar in % MKB 553-1,25 2,00 2,25 - kleinbedrijf (<50) 351-1,25 2,00 2,00 waarvan < ,25 1,75 2,00 - middenbedrijf (50-249) 202-1,25 2,00 2,25 grootbedrijf ( 250) 402-1,75 2,00 totale marktsector* 954-1,25 1,75 2,25 delfstoffenwinning, de verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Figuur 3 Afzetontwikkeling van het MKB in de marktsector* in 2014 en 2015 naar sectoren, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % industrie bouw groothandel detailhandel autosector horeca transport communicatie financiële diensten zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening overige marktsectoren -2,50-1,50-1,25 1,50 1,75 0,75 0,75 1,75 2,25 2,25 2,50 3,00 3,25 4,00 3,00 3,00 2,75 3,00 5,25 totale marktsector 2,00 2,25-4,0-2,0 0,0 2,0 4,0 6, delfstoffenwinning, de verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Licht herstel van de bouw in 2015 De bouwsector heeft in 2014 de bodem bereikt. De productie is in 2014 met 1,25% toegenomen en zal in 2015 met 2,5% verder toenemen. Groei zal met name plaatsvinden in de woningbouw. De woningmarkt toont al enige tijd een duidelijk herstel. Er is een voortdurende stijging van het aantal woningtransacties. Er is in 2014 een toename van het aantal afgegeven bouwvergunningen, ook bij de architecten is een sterke toename in de orderportefeuille te zien. Dit zal in 2015 leiden tot een belangrijke stijging van de woningnieuwbouwproductie. Met een voorzichtig inzettend economisch herstel nemen de bedrijfsinvesteringen weer toe. Hiervan profiteert de utiliteitsbouw. De orderportefeuilles raken steeds 8

9 beter gevuld. Vooral de investeringen in herstel en verbouw zullen aanvankelijk groeien, gevolgd door nieuwbouw. De gww-sector zal niet verder groeien en mogelijk zelfs krimpen. De GWW-sector heeft in eerdere jaren kunnen profiteren van het naar voren halen van investeringen in infrastructuur. Vanaf 2015 zal deze sector geconfronteerd worden met de keerzijde van deze medaille. Per saldo wordt voor de bouw in 2015 een groei van 2,5% voorzien. De op de zakelijke markt georiënteerde sector zakelijke dienstverlening is in hoge mate afhankelijk van de ontwikkelingen in andere sectoren. Onder deze sector vallen sectoren zoals specialistische zakelijke dienstverlening, uitzendbureaus en arbeidsbemiddeling, schoonmaakbedrijven en verhuur en overige zakelijke dienstverlening. In veel gevallen gaat het om uitbestede diensten. Lange tijd is bespaard op deze diensten. Nu de economie weer aantrekt zal er weer meer gebruik gemaakt worden van deze diensten. Bedrijven blijven echter hun behoefte van zakelijke diensten kritisch tegen het licht houden. De uitzendbureaus en arbeidsbemiddeling profiteren als eerste van het aantrekken van de economie. In de andere sectoren zal de groei nog beperkt zijn. De groei is in 2014 ingezet met een afzetstijging van 2,75%. Met het verder aantrekken van de economie in 2015 zal de groei in de andere sectoren ook steviger zijn, zodat de groei van de zakelijke dienstverlening op 3% uitkomt. Consumentenvertrouwen verder omhoog De inflatie is zeer laag. Mede hierdoor zal de koopkracht van consumenten licht stijgen. Het beschikbaar inkomen neemt onder andere toe door een verlaging van de pensioenpremie. Gunstig voor de consumentenbestedingen is het aantrekken van de woningmarkt. Hierdoor zullen de woninggerelateerde bestedingen kunnen toenemen. Vooral de internetverkopen zullen in 2015 met 8% krachtig kunnen groeien. Dit gaat wel ten koste van de bestedingen in de winkelverkopen (nonfood). Eveneens zullen de verkopen in supermarkten kunnen toenemen. Dit zal ten koste gaan van het marktaandeel van de gespecialiseerde detailhandel. Per saldo zijn de (volume)bestedingen in de detailhandel in 2014 al licht gestegen met 0,5%. In 2015 zullen deze bestedingen met 1% verder groeien. In de horeca zal sprake zijn van een bescheiden groei van de afzet. Deze sector heeft zich goed kunnen aanpassen aan veranderende wensen van consumenten. Zo heeft deze sector sterk op de kosten gelet en haar prijzen herschikt. Dit heeft de sector relatief aantrekkelijker gemaakt voor consumenten. Bovendien kan het hotelwezen dat zich richt op de internationale zakenreiziger of consument, profiteren van het aantrekken van de (internationale) economie. Het restaurantwezen blijft zich eveneens gunstig ontwikkelen. De consument heeft zich het eten buiten de deur als pleziertje niet willen laten ontnemen. Het café-wezen zal in 2015 verder krimpen onder invloed van veranderende voorkeuren van consumenten. 9

10

11 2 Werkgelegenheid Werkgelegenheid neemt in MKB sterker toe dan in het Grootbedrijf De werkgelegenheid in het MKB neemt in 2015 sterker toe dan in het grootbedrijf het geval zal zijn. Er wordt een groei in het MKB verwacht van 1%, terwijl de groei in het grootbedrijf uit zal komen op 0,5%. De groei in het grootbedrijf pakt iets lager uit omdat het grootbedrijf sterker georiënteerd is op hoogproductieve arbeid zoals in bijvoorbeeld de industrie het geval is. Bovendien is de afzetgroei in het grootbedrijf in 2015 iets zwakker dan het MKB In 2014 was er nog slechts een beperkte werkgelegenheidsgroei van 0,25%. Dit kwam neer op iets minder dan 15 duizend werkenden en bestond vooral uit zelfstandigen. Bedrijven hebben in 2014 de opgaande conjunctuur aangegrepen om allereerst de bestaande productiecapaciteit beter te benutten en daarmee hun winstgevendheid te verbeteren. In 2015 zal de verdere afzetgroei en het optimisme onder ondernemers ertoe leiden dat de werkgelegenheidsgroei belangrijk kan versnellen. Het aantrekken van de afzetgroei zal de vraag naar diensten van zelfstandigen doen toenemen. Dit zal vooral in de zakelijke dienstverlening het geval zijn. Figuur 5 Werkgelegenheidsontwikkeling van het MKB en het grootbedrijf in de totale marktsector* , mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % 1,50 0,25 0, , ,50-2,00-1,25-1,50 MKB Grootbedrijf delfstoffenwinning, de verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. 11

12 Tabel 2 Werkgelegenheidsontwikkeling (aantal personen, arbeidsvolume) van het MKB en grootbedrijf in de totale marktsector* in , mutaties ten opzichte van voorgaand jaar in % omvang 2013 (x 1.000) MKB - aantal personen 4.394,8-1,25 0,25 - arbeidsvolume 3.625,3-1,50 0,25 grootbedrijf - aantal personen 1.773,7-1,50-0,25 - arbeidsvolume 1.343,1-2,00 - totale marktsector - aantal personen 6.168,6-1,50 0,25 - arbeidsvolume 4.968,3-1,50 0,00 0,75 delfstoffenwinning, de verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Tabel 3 Werkgelegenheidsontwikkeling (aantal personen) van het MKB en grootbedrijf in de totale marktsector* in niveau (x 1.000) mutaties t.o.v. voorafgaand jaar in personen x MKB 4.394,8-56,9 13,8 44,2 grootbedrijf 1.773,7-29,2-3,5 10,6 delfstoffenwinning, de verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. In 2013 nam de werkgelegenheid in het MKB af met bijna 60 duizend personen. In vrijwel alle sectoren is de werkgelegenheid afgenomen. In 2014 is de werkgelegenheid weer iets toegenomen. In vele sectoren was het afzetherstel in 2014 nog onvoldoende om te zorgen voor een werkgelegenheidstoename. Alleen in de horeca, met een uitzonderlijk goed jaar, en de zakelijke diensten is de werkgelegenheid toegenomen. Met name de stijging van het aantal uitzendkrachten zorgt voor een stijging van de werkgelegenheid in de zakelijke dienstverlening (uitzendsector). Voor 2015 wordt een groei van het aantal werkzame personen in het MKB in de marktsector met 1% voorzien. Dit komt overeen met een toename met bijna 45 duizend personen. 12

13 Figuur 6 Werkgelegenheidsontwikkeling (personen) in het MKB in de marktsector* in 2014 en 2015 naar sectoren, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % industrie bouw -3,75 groothandel detailhandel autosector horeca transport communicatie financiële diensten -4,25-3,00 zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening overige marktsectoren -0,75-0, ,50 0,00 0,75 0,75 0,75 1,25 2,25 2,25 3,00 3,75 totale marktsector 0,25-5,0-4,0-3,0-2,0-1,0 0,0 1,0 2,0 3,0 4, delfstoffenwinning, de verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Groei van het aantal zelfstandigen Het aantal zelfstandigen is in de afgelopen jaren voortdurend toegenomen is hierop geen uitzondering geweest. Veel personen beginnen als zelfstandige omdat er voor hen weinig perspectieven als werknemer zijn. Zij worden geconfronteerd met ontslag of zijn betrokken bij een reorganisatie. Deze mensen zullen zoeken naar mogelijkheden om toch aan het werk te blijven, bijvoorbeeld als ondernemer. Groei is in de afgelopen jaren vooral voor rekening gekomen van de groep zelfstandigen zonder personeel (zzp), die primair zijn arbeid aanbiedt en werkt met weinig kapitaal. Dit is een groep werkenden die veelal ruime ervaring heeft als werknemer, maar vervolgens als zelfstandige aan het werk is gegaan. In de afgelopen jaren is een stimulerend overheidsbeleid, met onder andere belangrijke fiscale voordelen, een stimulans geweest voor de groei van het aantal zzp'ers. Daarnaast is de toegenomen maatschappelijke waardering voor het ondernemerschap een belangrijke stimulans geweest. Ook in 2015 wordt een groei van het aantal zelfstandigen voorzien. Een sterke groei van het aantal zelfstandigen zal onder meer plaatsvinden in de informatie en communicatiesector en de zakelijke dienstverlening. Dit zijn sectoren waar relatief eenvoudig gestart kan worden met een eigen bedrijf en bovendien een gunstig afzetperspectief kennen. 13

14 Figuur 7 Ontwikkeling werkgelegenheid naar werknemers en zelfstandigen (personen) in het MKB in de marktsector* in 2014 en 2015, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % aantal werkenden 0,25 werknemers 0,00 0,75 zelfstandigen 1,25 1,50 0,0 1,0 2, delfstoffenwinning, de verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Figuur 8 Ontwikkeling van het aantal zelfstandigen in het MKB in de marktsector* in 2014 en 2015 naar sectoren, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % industrie bouw groothandel detailhandel autosector horeca transport communicatie financiële diensten zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening overige marktsectoren -0,25-0, ,00 0,00 2,00 0,00 0,00 0,00 0,25 0,25 2,75 2,50 0,00 2,50 1,25 8,75 totale marktsector 1,25 1,50-5,0-3,0-1,0 1,0 3,0 5,0 7,0 9,0 11, delfstoffenwinning, de verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. 14

15 Samenvattende tabel Tabel 4 Ontwikkeling afzet en werkgelegenheid van het MKB in de marktsector*, niveau (mld. euro) volumemutatie in % afzet industrie 123,6 2,25 2,25 bouw 60,5 1,25 2,50 groothandel 60,7 3,00 3,25 detailhandel 18,5 autosector 16,3-1,50 horeca 16,7 4,00 1,50 transport 36,4 1,75 (informatie en) communicatie 33,1 3,00 3,00 financiële dienstverlening 35,4-2,50 - zakelijke dienstverlening 99,7 2,75 3,00 financiële en zakelijke diensten 135,2 1,50 2,25 persoonlijke diensten 18,4 0,75 0,75 overige marktsectoren 33,5 5,25 1,75 totaal marktsector 552,9 2,00 2,25 werkgelegenheid (aantal personen) niveau (1.000 personen) industrie 459,1-0,75-0,75 bouw 397,2-3,75 groothandel 402,8 0,00 0,75 detailhandel 439,9 - autosector 118,5 - - horeca 318,0 2,25 0,75 transport 211,0 0,00 0,75 (informatie en) communicatie 194,6 - financiële dienstverlening 115,5-4,25-3,00 zakelijke dienstverlening 1.236,8 2,25 3,00 financiële en zakelijke diensten 1.352,3 1,75 2,50 persoonlijke diensten 306,3 - overige marktsectoren 195,2 3,75-1,50 totaal marktsector 4.394,8 0,25 delfstoffenwinning, de verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. 15

16 16

17 De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: Recente Publieksrapportages A Topsectoren: beeld en ontwikkeling A Export- en Importindex MKB - Ontwikkelingen A MKB regionaal bekeken 2014 A Topsectoren in beeld - Ontwikkelingen van de innovativiteit van de topsectoren A Een innovatieve blik op de toekomst - Verwachtingen van het innovatieve mkb A Succesvolle studentbedrijven. Met "kennis" en "kunde" naar "kassa" A Innovatie in het MKB A Business Angels in Nederland: alive and kicking! A MKB-ondernemers en arbeidsbeperkten A Stemming onder ondernemers in het MKB A Kennisstromen in het MKB. Inzicht op basis van een MKBkennis-input/outputmodel A Bedrijfsfinanciering, zo kan het ook - Update 2014 A MKB: Een belangrijke speler in internationale waardeketens A Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2014 en 2015 A De financiële positie van het MKB in 2014 en 2015 A Beelden van bedrijfscriminaliteit. Empirisch onderzoek op basis van 37 cases A Entrepreneurship in the Netherlands, The top sectors A Omvang en prestaties van het MKB in de topsectoren A Monitor Inkomens Ondernemers Editie 2013 A Financieringsproblemen in de binnenvaart A Arbeidsongeschiktheidsverzekeringen van zzp'ers, Resultaten zzp-panel meting II 2013 A Innovatie in de agrarische sector. De verschillende innovatievormen in beeld A Bedrijfsoverdrachten in een periode van recessie en vergrijzing A Ondernemendheid in de culturele sector A Topsectoren in beeld Beleving van het ondernemingsklimaat - meting voorjaar A Monitor vrouwelijk en etnisch ondernemerschap 2013 A Inkomens Zelfstandigen 2013 A Samenwerken bij vernieuwing in de topsectoren A Lokale lasten voor bedrijven A De effecten van de topsectoren op de bredere economie A Wat drijft MKB ondernemers A Gebruikersinnovatie in het MKB A Topsectoren in beeld. Ontwikkeling van de innovativiteit van de topsectoren in najaar 2012-voorjaar

18 A MKB Rating: Smaakt naar meer, onderzoek naar bekendheid en gebruik van ratings door MKB-bedrijven A Vertrouwen in eigen bedrijf keldert: ondernemersvertrouwen door de jaren heen A Aankomende en opkomende challengers in de topsectoren A Samenwerkingskenmerken van challengers in de topsectoren A Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 A Ondernemen in de horecasector 2013 A Ondernemen in de groothandelsector 2013 A Ondernemen in de overige dienstverlening 2013 A Ondernemen in de bouwsector 2013 A Ondernemen in de transportsector 2013 A Ondernemen in de autosector 2013 A Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het MKB A Ondernemen in de zakelijke dienstverlening 2013 A Ondernemen in de metaalelektro 2013 A Ondernemen in de voedings- en genotmiddelenindustrie 2013 A Ondernemen in de detailhandel 2013 A De grijze ondernemer. Internationale vergelijking van de grijze ondernemer A Nulmeting studentbedrijven A Toekomst van de maakindustrie. Knowledge based capital! A Opleiding en scholing van zzp ers Resultaten zzp-panel meting I van 2013 A Internationale benchmark ondernemerschap Tabellenboek A Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update oktober 2013 A Technologische en sociale innovatie in een concurrerende markt A Innovatie en internationalisering in het MKB A Innovatie in het MKB, ontwikkelingen in de periode A Fulfilment van online verkoop A De overheid als klant van het MKB A Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 A De innovativiteit van het MKB in 2013 A Monitor buitenlandse investeringen MKB A Sectorale veranderingen in de Nederlandse economie A Geen vertrouwen ondernemers in het economische beleid - Najaar 2013 A Verschillen tussen uitzendondernemingen A Economische effecten verlaging van de administratieve lasten voor het bedrijfsleven A Exportindex MKB. Ontwikkelingen A Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update augustus 2013 A Bedrijfsfinanciering: zó kan het ook! 18

19 19