Monitor Bouwketen. Daan Holtackers

Transcriptie

1 Monitor Bouwketen Daan Holtackers Rapport in opdracht van BNA, Bouwend Nederland, NLingenieurs en UNETO-VNI Juli 2014

2 Inhoudsopgave Conclusies op hoofdlijnen 3 1 Bouwkolom Recente ontwikkelingen Orderportefeuilles Ontwikkeling omzet Ontwikkeling personeelsbestand Stand van de conjunctuur in de bouwkolom 11 2 Architectenbureaus 12 3 Ingenieursbureaus 14 4 Bouwbedrijven 15 5 Installatiebedrijven 16 Bijlage 1: Sectoren in de keten 17 Bijlage 2: De opbouw van de monitor 18 2

3 Conclusies op hoofdlijnen In het afgelopen half jaar lijkt de conjunctuur in de bouwketen zich te hebben gestabiliseerd. Enkele indicatoren wijzen in de richting van een voorzichtig herstel, maar van een robuust herstel is op dit moment nog geen sprake. De bouwproductie is voor het vierde opeenvolgende kwartaal toegenomen en het aantal faillissementen is gedaald. De vooruitzichten voor de omzet en de werkgelegenheid zijn ten opzichte van het afgelopen half jaar verbeterd. Per saldo lijkt volgens de verwachtingen van de bedrijven sprake van een stabilisatie van de omzet en nog een lichte daling van het personeelsbestand. Na een groei van 0,5% in het vierde kwartaal van 2013 is het Nederlandse bruto binnenlands product (bbp) in het eerste kwartaal van 2014 met 0,6% gedaald ten opzichte van het vorige kwartaal Deze daling was voor een groot deel het gevolg van het gunstig weer waardoor het energiegebruik lager was dan normaal. De bouwproductie is in het eerste kwartaal van 2014 voor het vierde achtereenvolgende kwartaal toegenomen. Het gunstige weer zorgde voor een hoger aantal werkbare uren dan gebruikelijk. De groei bedroeg 1,1% op kwartaalbasis en zou anders gecorrigeerd voor dit weereffect op een daling van 1½% zijn uitgekomen. Het aantal faillissementen in de bouw ligt momenteel ruim 20% lager dan een half jaar geleden. Nadat begin dit jaar het aantal personen in de uitvoerende bouw met een WW-uitkering een hoogtepunt bereikte is deze inmiddels weer afgenomen. In het eerste kwartaal daalde het aantal werknemers met ( 3½%), terwijl het aantal zelfstandigen met afnam. Figuur 1 Verwachte ontwikkeling per sector van omzet en personeelsbestand, mei 2014 omzet personeel Bron: EIB, MC, NLingenieurs, Panteia 3

4 Van de ondernemingen verwacht het merendeel dat de omzet niet verder zal dalen. Het aandeel bedrijven dat nog wel van een omzetdaling uitgaat is ten opzichte van een half jaar geleden afgenomen. Dit geldt het sterkst voor de bouwbedrijven in de bouwkolom. Opvallend is dat de ingenieursbureaus per saldo al weer een omzettoename verwachten. De bedrijven verwachten per saldo een krimp van het personeelsbestand. Het aandeel bedrijven dat een krimp verwacht is echter afgenomen. De orderportefeuille is met drie tiende maand toegenomen naar 5,3 maanden, waarmee de ontwikkeling van de werkvoorraad gestabiliseerd lijkt te zijn. In alle sectoren van de bouwketen is de orderportefeuille toegenomen. Stand van de conjunctuur per sector Hieronder volgen voor iedere sector de belangrijkste conclusies, waarbij de resultaten vergeleken worden met de uitkomsten van een half jaar geleden. Architectenbureaus In deze sector is de orderportefeuille met drie tiende maand gestegen. De bouwsom van nieuwe opdrachten aan architecten is in het eerste kwartaal van dit jaar gelijk aan die van een half jaar geleden. De opdrachten voor nieuwe utiliteitsgebouwen zijn met 20% afgenomen, terwijl de opdrachten voor woningen en bestaande utiliteitsgebouwen met ruim 15% zijn toegenomen. De architectenbureaus zijn dan ook positiever over de ontwikkeling van de omzet en de omvang van het personeelsbestand dan een half jaar geleden. Per saldo lijkt hier sprake van een stabilisatie van de omzet en een beperkte daling van het personeelsbestand. Ingenieursbureaus De orderportefeuille is met twee tiende maand toegenomen. De verwachtingen van de ingenieursbedrijven zijn in een half jaar tijd omgeslagen. De verwachtingen voor de omzet zijn nu per saldo positief en ook de verwachtingen voor de omvang van het personeelbestand wijzen op een stabilisatie. Bouwbedrijven De orderportefeuille is in deze sector met vier tiende maand gestegen. De verwachting van de omzet wijst op een stabilisatie. Het aandeel bedrijven dat geen verandering in de omzet verwacht is met twee derde gelijk gebleven, en van het overige deel gaat per saldo minder dan 5% uit van een omzetdaling. De werkgelegenheidsverwachting is verbeterd en wijst op een beperkte daling van het personeelsbestand. Installatiebedrijven In deze sector is de orderportefeuille met drie tiende maand toegenomen. Hoewel nog steeds bijna de helft van de bedrijven een omzetdaling verwacht is het aandeel bedrijven dat een stabilisatie of een omzetgroei verwacht sterk toegenomen en vormt nu de meerderheid. De werkgelegenheidsverwachting is vergelijkbaar met een half jaar geleden. Het beeld in deze sector is hiermee nog niet gunstig te noemen, maar is wel positiever dan een halfjaar geleden. 4

5 1 Bouwkolom In deze paragraaf wordt de conjunctuur in de bouwketen beschreven aan de hand van een drietal punten. Ten eerste worden de recente ontwikkelingen beschreven aan de hand van onderwerpen als productie, faillissementen en werkgelegenheid. Vervolgens komen de huidige orderportefeuilles in de bouwketen aan bod. Tot slot wordt een beeld gegeven van de ontwikkelingen die de ondernemingen in de bouwketen verwachten ten aanzien van hun omzet en personeelsbestand in het vierde kwartaal. 1.1 Recente ontwikkelingen Na een groei van 0,5% in het vierde kwartaal van 2013 is het Nederlandse bruto binnenlands product (bbp) in het eerste kwartaal van 2014 met 0,6% gedaald ten opzichte van het vorige kwartaal (zie figuur 2). Oorzaak van de terugval is een krimp van de consumptie door huishoudens. Door de zachte winter was het verbruik van aardgas erg laag voor de tijd van het jaar. Maar ook aan motorbrandstoffen en voedings- en genotmiddelen werd minder uitgegeven dan een jaar eerder. Het was de delfstoffenwinning die aan de daling van het bbp bijdroeg. De overige sectoren lieten een bescheiden groei zien. Van een robuust herstel van de economie lijkt vooralsnog geen sprake. Uit figuur 2 blijkt verder dat in het eerste kwartaal van 2014 de toegevoegde waarde in de bouw voor het vierde achtereenvolgende kwartaal toenam. De groei bedroeg in het eerste kwartaal van ,1% ten opzichte van het voorafgaande kwartaal. Het zachte weer zorgde in de bouw in tegenstelling tot het energiegebruik voor een toename van het aantal werkbare uren en gaf daarmee een impuls aan de productie. De toegevoegde waarde in de bouw ontwikkelde zich hiermee positiever dan het bbp. Echter, gecorrigeerd voor het effect van de weersomstandigheden is de bouwproductie in het eerste kwartaal van 2014 gedaald met 1½% (kwartaal op kwartaal, seizoensgecorrigeerd). Figuur 2 Volumeontwikkeling van het bbp en de toegevoegde waarde in de bouw, kwartaal op kwartaal mutaties in procenten (2011 eerste kwartaal 2014 eerste kwartaal) Bron: CBS De sterke daling van het aantal faillissementen vanaf het tweede kwartaal van 2013 zette in het eerste kwartaal van 2014 niet door. In het eerste kwartaal van 2014 bleef het aantal faillissementen met 293 vrijwel (zie figuur 3) ongewijzigd. Het aantal faillissementen ligt nu ongeveer op hetzelfde niveau als gemiddeld in 2010 en Het aantal faillissementen ligt hiermee fors lager dan op het hoogtepunt in 5

6 het eerste kwartaal van 2013 ( 43%), maar het aantal faillissementen ligt nog wel beduidend hoger dan het niveau (160 faillissementen per kwartaal) van voor het uitbreken van de economische crisis in Het aantal faillissementen bij eenmanszaken ligt al op het niveau van vóór de crisis. Ook deze indicator wijst niet op een verdergaande verslechtering van de conjunctuur in de bouw. Figuur 3 Ontwikkeling van het aantal faillissementen in Nederland (2008 eerste kwartaal 2014 eerste kwartaal) in de bouwsector (CBS-bedrijfsindeling SBI 41-43) Bron: CBS In het eerste kwartaal van 2014 bedroeg de werkgelegenheid in de bouwsector in totaal werkenden (zie figuur 4). Bij de werknemers daalde de werkgelegenheid met personen ( 3½%) ten opzichte van het voorgaande kwartaal. Het aantal werkende zelfstandigen daalde tegelijkertijd met personen. Volgens cijfers van het UWV is het aantal personen met een WW-uitkering in de uitvoerende bouw (UWV) in het eerste kwartaal van dit jaar met (13%) afgenomen nadat het aan het eind van vorig jaar een hoogtepunt bereikte (zie figuur 5). Door seizoensinvloeden is de werkloosheid aan het eind van het jaar altijd hoog. Het aantal personen met een WW-uitkering lag in april nog steeds hoger dan een jaar geleden. De totale Nederlandse werkloosheid is volgens cijfers van het CBS in het eerste kwartaal van 2014 met bijna 9% toegenomen tot Deze toename heeft vooral te maken met de sterk afgenomen werkgelegenheid in de zorg. 6

7 Figuur 4 Werkgelegenheid in de bouwsector, in personen (2010 eerste kwartaal 2014 eerste kwartaal) Bron: CBS Figuur 5 Aantal personen met een WW-uitkering in de uitvoerende bouw (januari 2008 april 2014) Bron: UWV 7

8 1.2 Orderportefeuilles De ontwikkeling van de orderportefeuilles binnen de bouwketen is in figuur 6 weergegeven. De orderportefeuille is over de gehele bouw toegenomen met gemiddeld drie tiende maand (zie figuur 6). Voor het eerst sinds de crisis is er nu over de gehele linie sprake van een stijging van de orderportefeuilles. Bij de ingenieursbureaus is de toename van de werkvoorraad met twee tiende maand iets lager uitgevallen dan de gemiddelde toename, terwijl die bij de bouwbedrijven met vier tiende maand iets hoger is. Bij de architectenbureaus en de installatiebedrijven is de stijging in lijn met de gemiddelde toename. Bij de ingenieursbureaus en de installatiebedrijven is de werkvoorraad door de toename op (bijna) hetzelfde niveau gekomen als een jaar eerder, terwijl deze bij de architectenbureaus en de bouwbedrijven hoger is dan een jaar eerder. Figuur 6 Orderportefeuilles in aantal maanden, per sector Bron: EIB, MC, NLingenieurs, Panteia 8

9 1.3 Ontwikkeling omzet Figuur 7 toont hoe de bedrijven en bureaus in de verschillende sectoren van de bouwketen verwachten dat hun omzet in het vierde kwartaal zich zal ontwikkelen. Het aandeel bedrijven dat een omzetdaling verwacht is over de gehele linie sterk gedaald. Het aandeel bedrijven dat een omzetstijging verwacht is licht gestegen. In vergelijking met een halfjaar geleden zijn er relatief meer bedrijven die verwachten dat hun omzet vrijwel gelijk blijft. Het merendeel van de bouwbedrijven blijft nog steeds uit gaan van stabilisatie. In de andere sectoren zijn de verwachtingen van de bedrijven over de omzetontwikkeling per saldo positiever geworden. De ingenieursbedrijven, die vooraan in het bouwproces zitten zijn positiever, terwijl installatiebedrijven per saldo een daling van de omzet verwachten. Al met al lijken de verwachtingen van de bedrijven te wijzen richting een stabilisatie van de omzet in de bouwkolom. Figuur 7 Omzetverwachting per sector mei 2014 november 2013 Bron: EIB, MC, NLingenieurs, Panteia 9

10 1.4 Ontwikkeling personeelsbestand De verwachte ontwikkelingen van het personeelsbestand worden beïnvloed door de verwachtingen rond de eigen bedrijvigheid. Figuur 8 toont hoe de bedrijven in de verschillende sectoren de ontwikkeling van hun personeelsbestand inschatten. Het algemene beeld is positiever dan een halfjaar geleden. Over de gehele linie is het aandeel bedrijven dat een stabilisatie van het personeelsbestand verwacht toegenomen. Over het algemeen verwachten twee van de drie bedrijven dat het personeelsbestand niet in omvang zal veranderen. Bijna een kwart van de bedrijven verwacht een krimp van het personeelsbestand, terwijl een op de tien bedrijven een groei verwacht. Per saldo is het aandeel bedrijven dat een krimp verwacht kleiner dan een halfjaar geleden. Bij de ingenieursbureaus is het aandeel dat een groei van het personeelsbestand verwacht groter dan het aandeel dat een afname verwacht. In deze sector zijn de verwachtingen al langere tijd positiever aan het worden. Bij de andere sectoren is het aandeel dat een groei verwacht kleiner dan het aandeel dat een krimp verwacht. Bij de architectenbureaus en de bouwbedrijven zijn de verwachtingen per saldo positiever dan een halfjaar geleden. Bij de installatiebedrijven zijn de verwachtingen ten opzichte van een half jaar geleden nauwelijks veranderd. Figuur 8 Verwachte ontwikkeling per sector van het personeelsbestand mei 2014 november 2013 Bron: EIB, MC, NLingenieurs, Panteia 10

11 1.5 Stand van de conjunctuur in de bouwkolom De ontwikkelingen van de conjunctuurindicatoren laten zich als volgt samenvatten. Tabel 1 Verwachtingen over de conjunctuur, per schakel in de bouwketen Orderportefeuille Omzet Personeel Architectenbureaus toename stabilisatie afname Ingenieursbureaus toename toename stabilisatie Bouwbedrijven toename stabilisatie afname Installatiebedrijven toename afname afname Bron: EIB, MC, NLingenieurs, Panteia De conjunctuurindicatoren laten voor het tweede kwartaal een voorzichtig positief beeld zien. De orderportefeuille zijn in alle sectoren toegenomen. Zowel de architectenbureaus als de bouwbedrijven gaan uit van een stabilisatie van de omzet. De ingenieursbureaus, die relatief eerder in het bouwproces actief zijn, verwachten al een toename van de omzet, terwijl de installatiebedrijven uitgaan van een afname van de omzet. De ontwikkeling van het personeelsbestand volgt met enige vertraging op die van de omzet. De meerderheid van de bedrijven gaat nog steeds uit van een verdere afname van het personeelsbestand. Wel is dit aantal het afgelopen half jaar afgenomen. De ingenieursbureaus verwachten zelfs een stabilisatie van het personeelsbestand. Uit deze verwachtingen blijkt nog geen robuust herstel van de conjunctuur in de bouwketen, maar de verschillende positieve ontwikkelingen wijzen erop dat de verslechtering van de conjunctuur niet langer meer doorzet en op onderdelen zelfs sprake is van enig licht herstel. 11

12 2 Architectenbureaus Uit paragraaf 1 is gebleken dat de orderportefeuille van de architectenbureaus met drie tiende maand is gestegen naar 3,6 maanden en de omzet- en werkgelegenheidsverwachting ten opzichte van de vorige meting per saldo positiever is geworden. De omzetverwachting is per saldo vrijwel stabiel; de personeelsverwachting is per saldo negatief. Tabel 2 toont de resultaten voor een aantal andere conjunctuurgerelateerde indicatoren. Het belang neemt naar verwachting in de meeste marktsectoren per saldo toe. Tabel 2 Ontwikkeling van het belang van architectenbureaus in deelsectoren van de markt; indexcijfers bouwsom nieuwe opdrachten % toename versus % afname belang in omzet architecten nov mei 2014 Orderportefeuille (aantal maanden) 3,3 3,6 Belang* per marktsector % % + % % + - Woningen 44% Kantoren 9% Winkels 4% Onderwijs 7% Gezondheidszorg 12% Stedenbouw 2% Gemengde projecten 6% Overig 10% Honorarium Bouwsom nieuwe opdrachten (index 2010 = 100) 2013-kw kw1 Totaal gebouwen Woningen Totaal Nieuwbouw Niet nieuwbouw Utiliteits- Totaal gebouwen Nieuwbouw Niet nieuwbouw * Hier worden alleen bureaus die actief zijn in de betreffende sectoren beschouwd Bron: Panteia, CBS In alle marktsectoren zijn de verwachtingen per saldo positiever dan een halfjaar geleden. Het duidelijkst is het verschil in de woningsector: per saldo verwacht bijna 30% van de architecten een toenemend marktbelang, terwijl ze een halfjaar eerder nog (licht) negatief gestemd waren. De bouwsom van nieuwe opdrachten is in het eerste kwartaal van 2014 ten opzichte van een half jaar eerder nauwelijks toegenomen. Wel is er sprake van een verschuiving in opdrachten tussen woningen en utiliteitsgebouwen. De opdrachten voor nieuwe en bestaande woningen zijn met respectievelijk 15% en 20% toegenomen. Ten opzichte van een jaar geleden zijn de opdrachten van nieuwe en 12

13 bestaande woningen met circa 75% toegenomen. De utiliteitsbouw laat in het laatste half jaar een daling van de nieuwe opdrachten zien. Deze is geheel toe te schrijven aan minder opdrachten voor de nieuwbouw van utiliteitsgebouwen. De opdrachten voor bestaande utiliteitsgebouwen laten ook een stijging zien van 15%. 13

14 3 Ingenieursbureaus De indicatoren uit paragraaf 1 schetsen een voorzichtig positief beeld voor de ingenieursbureaus. De orderportefeuille is met twee tiende maand toegenomen naar 4,5 maanden en de omzet- en werkgelegenheidsverwachting zijn per saldo (licht) positief. Tabel 3 laat de uitkomsten zien voor een aantal andere conjunctuurgerelateerde indicatoren. Tabel 3 Diverse conjunctuurgerelateerde indicatoren, voor de gehele branche nov mei 2014 Orderportefeuille (aantal maanden) 4,3 4,5 Totale orderontvangst (%) - toename afgelopen drie maanden - gelijk afname Totale orderontvangst (%) - toename komende drie maanden - gelijk afname Winstgevendheid (%) - toename gelijk afname Verwachting - toename 2 7 ontwikkeling tarieven (%) - gelijk afname 18 4 Bron: NLingenieurs De tabel bevestigt het hiervoor geschetste beeld dat de conjunctuur in deze sector verder stabiliseert. De totale orderontvangst is per saldo toegenomen en ook de verwachtingen voor de orderontvangst in de komende periode zijn verbeterd, waarbij de verwachte orderontvangst per saldo positief is. De winstgevendheid is vrijwel gelijk gebleven, terwijl de verwachte ontwikkeling van de tarieven positiever is geworden. 14

15 4 Bouwbedrijven De conjunctuur is voor de bouwbedrijven redelijk gestabiliseerd. De orderportefeuille is met vier tiende maand gestegen naar 5,9 maanden. De omzetverwachting is nauwelijks veranderd ten opzichte van een halfjaar geleden en de werkgelegenheidsverwachting is per saldo (licht) negatief, maar minder negatief dan bij de vorige meting. Tabel 4 toont de resultaten voor een aantal andere conjunctuurgerelateerde indicatoren. Tabel 4 Diverse conjunctuurgerelateerde indicatoren, voor bouwbedrijven (totaal en naar de deelsectoren B&U en GWW) nov mei 2014 Orderportefeuille (aantal maanden) 5,5 5,9 Geen stagnatie in Bouw onderhanden werk B&U (%) GWW Stagnatie vanwege Bouw onvoldoende orders B&U (%) GWW Orderportefeuille Bouw 5,5 5,9 (mnd.) B&U 5,3 5,9 GWW 6,0 5,9 Beoordeling orderpositie (%) - groot normaal klein Verwachte prijsontwikkeling (%) - toename gelijk afname 9 5 Bron: EIB Uit de tabel blijken er verder geen grote verschillen te zijn met een halfjaar geleden. Het aandeel bouwbedrijven dat aangeeft geen stagnatie te ondervinden in onderhanden werk is ongeveer gelijk gebleven. Het aandeel gww-bedrijven dat geen stagnatie ondervindt is wel beduidend afgenomen; de voornaamste oorzaak hiervoor is een gebrek aan orders. De bouwbedrijven beoordelen hun orderpositie per saldo positiever dan een halfjaar geleden. Het grote merendeel van de bedrijven beoordeelt hun orderpositie als normaal. De stijging van de orderportefeuille is het gevolg van een stijging van de orderportefeuille bij de b&u-bedrijven. Bij de gww-bedrijven is de werkvoorraad ongeveer gelijk gebleven. Al met al is het beeld in deze sector dat de conjunctuur verder gestabiliseerd is, waarbij er enkele signalen van voorzichtig herstel te zien zijn. 15

16 5 Installatiebedrijven Uit paragraaf 1 is voor de installatiesector geen eenduidig beeld naar voren gekomen. De orderportefeuille van de installatiebedrijven is met drie tiende maand gestegen naar 5,1 maanden. De werkgelegenheidsverwachting is vrijwel gelijk gebleven aan een halfjaar geleden. De omzetverwachting is per saldo negatief, maar het aandeel bedrijven dat een omzetdaling verwacht is afgenomen. Tabel 5 toont de resultaten voor een aantal andere conjunctuurgerelateerde indicatoren. Tabel 5 Diverse conjunctuurgerelateerde indicatoren (in percentages), voor de installatiebedrijven (met minimaal 25 werknemers) nov mei 2014 Orderportefeuille (aantal maanden) 4,8 5,1 Resultaatverwachting (%) - toename gelijk afname Verwachting ontwikkeling - toename 6 7 prijsniveau (%) - gelijk afname Aantal offerteaanvragen (%) - toename gelijk afname Bron: MC Van de installatiebedrijven verwacht de helft geen verandering in het toekomstig resultaat, terwijl drie van de tien bedrijven een afname verwacht. Per saldo hebben de installatiebedrijven een negatievere verwachting van het toekomstig resultaat dan een halfjaar geleden. Over het verwachte prijsniveau zijn de installatiebedrijven per saldo wel positiever geworden, vooral omdat het aandeel bedrijven dat een lager prijsniveau verwacht is afgenomen. Het aantal offerteaanvragen is per saldo weinig veranderd. Al met al is het beeld in de installatiesector nog niet gunstig te noemen, maar het is wel positiever dan een halfjaar geleden. 16

17 Bijlage 1: Sectoren in de keten Sinds 2011 heeft het EIB al eerder in zes rapportages de conjunctuur in de bouwketen beschreven. De bij dit project betrokken organisaties zijn de BNA, Bouwend Nederland, NLingenieurs en UNETO-VNI. De huidige rapportage is de zevende in de reeks. De rapportage behandelt de bouwketen in het eerste hoofdstuk als geheel. In de volgende hoofdstukken wordt ingegaan op de afzonderlijke sectoren, die vertegenwoordigd worden door de hierboven genoemde organisaties. De indeling van de rapportage is gebaseerd op het onderstaande schema (zie figuur 9), dat de bouwketen summier weergeeft. In de praktijk is de samenwerking tussen de hier vermelde sectoren veelal complexer. Zo krijgen installatiebedrijven opdrachten waarbij ze als hoofdaannemer optreden en een bouwbedrijf als onderaannemer inschakelen. De installatiebedrijven ontvangen opdrachten voor het uitvoeren van onderhoud rechtstreeks van particulieren. Figuur 9 Indeling rapportage / schematische weergave van de bouwketen Bron: EIB 17

18 Bijlage 2: De opbouw van de monitor In deze rapportage wordt de stand van de conjunctuur in de bouwketen in de eerste helft van 2014 geanalyseerd, op basis van de meest recente conjunctuuronderzoeken van de betrokken brancheorganisaties. Tabel 6 laat zien welke partijen deze onderzoeken uitgevoerd hebben. Wat betreft de respons op de verschillende onderzoeken geldt dat deze in relatie tot de onderzochte populaties bevredigend tot goed zijn. Bij het bepalen van de uitkomsten voor de totale bouwkolom wordt de personeelsomvang per sector gebruikt voor de weging van de sectorgegevens. Tabel 6 Bronvermelding en overzicht van respons per sector, in aantal en als percentage van het aantal geënquêteerde bedrijven Branche Onderzoek door Aantal Percentage nov Percentage mei 2014 Architectenbureaus Panteia % 26% Ingenieursbureaus NLingenieurs 46 35% 37% Bouwbedrijven EIB % 41% Installatiebedrijven MC % 29% Bron: EIB, MC, NLingenieurs, Panteia De in deze monitor vermelde verwachtingen hebben per partij betrekking op een andere verslagperiode. In onderstaande tabel is dit samengevat. Tabel 7 Periode waarop de verwachtingen betrekking hebben Branche Meting van november 2013 Meting van mei 2014 Architectenbureaus derde kwartaal eerste kwartaal Ingenieursbureaus vierde kwartaal tweede kwartaal Bouwbedrijven vierde kwartaal tweede kwartaal Installatiebedrijven vierde kwartaal tweede kwartaal Bron: EIB, MC, NLingenieurs, Panteia 18