Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en Update september

Transcriptie

1 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 Update september drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Zoetermeer, september 2013

2 ISBN : Rapportnummer : A Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap ( Panteia BV Panteia BV Bredewater 26 P.o. box CA Zoetermeer 2701 AA Zoetermeer The Netherlands Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia/EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia/EIM. Panteia/EIM aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. 2 The responsibility for the contents of this report lies with Panteia/EIM. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia/EIM. Panteia/EIM does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

3 Voorzichtig herstel afzet MKB in 2014 Voor het Nederlandse MKB is 2013 een ongunstig jaar. De afzet neemt in 2013 af met 2,75%, nadat de afzet een jaar eerder al met 1,75% is afgenomen. Het MKB blijft hiermee sterk achter bij het grootbedrijf. Dankzij de sterke exportoriëntatie van het grootbedrijf, blijft de afzetdaling in het grootschalige Nederlandse bedrijfsleven in 2013 beperkt tot 1,75%. Het MKB heeft vooral veel last van de achterblijvende binnenlandse bestedingen. Een sterke daling van het reëel beschikbaar inkomen, noopt consumenten om hun uitgaven te beperken. Het jaar 2014 zal in het teken staan van voorzichtig herstel. Dit herstel zal vooral gedragen worden door een aantrekkende Europese economie, waardoor de export van het Nederlandse bedrijfsleven kan aantrekken. Het MKB kan hierdoor in 2014 een beperkte afzetafzetgroei realiseren van 0,75%. Het internationaal georiënteerde bedrijfsleven, waaronder de industrie en groothandel, zal in 2014 afzetgroei kunnen realiseren. De bouwsector zal in de loop van 2014 een voorzichtig herstel kunnen laten zien. Het aantrekken van de woningmarkt is hiervoor de belangrijke aanjager. De verwachting dat de woningprijzen een bodem bereikt hebben en de lage hypotheekrente zijn belangrijke factoren achter het voorzichtig herstel van de woningmarkt. De bestedingen van consumenten zullen in 2014 nog steeds onder druk staan. De koopkracht neemt ook in 2014 af, na een sterke daling van het reëel beschikbaar inkomen van gezinnen in de voorgaande jaren. Een verdere daling van de particuliere consumptie in 2014 mag daarom verwacht worden. De detailhandel zal hiervan de gevolgen ondervinden met een verdere daling van de afzet. Het lichte herstel van de afzetgroei in het MKB in 2014 zal onvoldoende zijn om een einde te maken aan de krimp van werkgelegenheid. Verwacht wordt dat het aantal banen in het MKB van 20 duizend zal krimpen. 3

4 1 Algemeen beeld van de marktsector in 2013 en 2014 MKB blijft achter bij grootbedrijf In 2013 neemt de afzet van het MKB in de Nederlandse marktsector met 2,75% sterk af. De teruglopende investeringen en een stevige daling van de consumptie zijn hiervoor belangrijke redenen. De consument is in 2013 zeer terughoudend als gevolg van een sterke daling van het reëel beschikbaar inkomen van gezinnen. Deze daling is onder meer het gevolg van hogere BTW en accijns, toename van de werkloosheid en pensioenen die onder druk staan. Het MKB is sterk op de binnenlandse markt georiënteerd. Een terughoudende consument heeft hiermee relatief veel invloed op het MKB. In de detailhandel wordt aan woninginrichting en doe-het-zelfartikelen belangrijk minder uitgegeven. Ook kledinguitgaven staan onder druk. Daarnaast worden speciaalzaken geconfronteerd met fors lagere consumentenbestedingen. Uit prijs- en budgetoverwegingen wordt vaker uitgeweken naar de supermarkt. Detailhandelszaken die sterk zijn gericht op internetverkopen, maken daarentegen in 2013 een sterke groei door. De afzet van de autosector, horeca en persoonlijke diensten blijven belangrijk achter. Ook de bouw laat met name in de eerste helft van 2013 nog een sterke afzetterugval zien. Per saldo zal de afzet van het MKB in 2013 afnemen met 2,75%. Hiermee blijft het MKB achter bij het grootbedrijf dat door een sterkere exportoriëntatie met een lichte afzetdaling van 0,75% zal worden geconfronteerd. In 2014 zal er een licht herstel te zien zijn voor het MKB in de marktsector. Het aantrekken van de Europese economie is hiervoor een belangrijke reden. Bovendien laat de woningmarkt voorzichtig tekenen van herstel zien. De afzet zal met 0,75% toenemen. Het grootbedrijf zal, door een grotere internationale oriëntatie, sterker groeien. 4

5 Figuur 1 Economische ontwikkeling van het MKB en het grootbedrijf in de totale marktsector* , mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % 2,00 1,50 1,00 0,75 1, , ,75-2,00-2,50-1,75-1,75-3,00-2,75 MKB grootbedrijf MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Bescheiden krimp van de buitenlandse afzet in 2013 De buitenlandse afzet van het MKB in 2013 zal een fractionele krimp laten zien van 0,25%. Dit komt vooral door een tegenvallende uitvoerontwikkeling in de eerste helft van Vooral de uitvoer van investeringsgoederen viel sterk tegen. Herstel van de buitenlandse afzetgroei wordt in de tweede helft van 2013 verwacht. Het herstel zal zich in 2014 verder voortzetten, waardoor de buitenlandse afzet met 2,5% zal groeien. Deze plus is mede een gevolg van de groei in belangrijke afzetmarkten zoals Groot-Brittannië en Duitsland. Duitsland is voor het Nederlandse bedrijfsleven een belangrijke afzetmarkt. Duitsland kan door haar sterke industriële oriëntatie goed profiteren van de groei in Azië. Het Nederlandse bedrijfsleven kan indirect hiervan profiteren door haar sterke verwevenheid met de Duitse economie. De tegenvallende groei als gevolg van sterke overheidsbezuinigingen in veel EU-landen heeft een sterk drukkend effect op de buitenlandse afzetontwikkeling van het Nederlandse MKB. 5

6 Figuur 2 Binnenlandse en buitenlandse afzetontwikkeling van het MKB in de totale marktsector* in 2013 en 2014, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % afzet -2,75 0,75 waarvan: buitenlandse afzet 2,50 binnenlandse afzet -3,75 0,25-5,0-4,0-3,0-2,0-1,0 0,0 1,0 2,0 3, MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Door de combinatie van een sterke daling van de binnenlandse afzet en een weinig positieve ontwikkeling van de buitenlandse afzet, zijn er maar weinig sectoren die zich aan de economische krimp in 2013 kunnen onttrekken. Bij het aantrekken van de economie in 2014 zal dit beeld veranderen. Dan zullen vooral de sectoren met een exportoriëntatie kunnen groeien. Dit zijn dan onder andere de industrie en groothandel. Ook de transportsector kan weer groeien. De belangrijke krimper in afzet zal in 2014 de detailhandel zijn. Dit is het gevolg van een verder dalende particuliere consumptie onder invloed van een dalende koopkracht onder consumenten. Voor veel andere sectoren zal sprake zijn van een stabilisatie of een zeer kleine groei. Zo kan de bouwsector mogelijk fractioneel groeien onder invloed van een kleine verbetering van de woningmarkt. Dit onder invloed van een voorzichtig toenemend aantal verkopen van woningen en een lage hypotheekrente. Ook de verwachting dat de huizenprijzen op een relatief laag niveau zijn aangeland, kan consumenten helpen om de stap te nemen een woning aan te schaffen. 6

7 Tabel 1 Niveau en volumeontwikkeling van de afzet in , naar grootteklasse niveau (x mld. euro) mutaties t.o.v. voorafgaand jaar in % MKB 508-1,75-2,75 0,75 - kleinbedrijf (<50) 311-2,00-2,75 0,75 waarvan < ,00-2,75 - middenbedrijf (50-249) 197-2,50 1,00 grootbedrijf ( 250) 423-0,75-1,75 1,50 totale marktsector* 931-2,25 1,00 delfstoffenwinning, de verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Figuur 3 Afzetontwikkeling van het MKB in de marktsector* in 2013 en 2014 naar sectoren, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % industrie bouw groothandel detailhandel autosector horeca transport communicatie financiële diensten zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening overige marktsectoren -11,50-3,00-5,75-4,50-2,00-2,25-0,75-2,75-2,00-2,75-1,25-1,50 2,50 0,75 1,00 totale marktsector -2,75 0,75-14,0-12,0-10,0-8,0-6,0-4,0-2,0 0,0 2,0 4, MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Crisis in de bouw houdt aan De eurocrisis en de daaruit volgende recessie hebben grote gevolgen voor de bouwsector in Na een flinke daling met 8,5% in 2012, wordt de bouwsector in 2013 opnieuw met een forse productiedaling geconfronteerd (5,75%). Vooral de nieuwbouw, zowel woningbouw als kantorenbouw, ondervindt de gevolgen van de economische recessie. De kantorenmarkt kampt met een forse leegstand. De woningmarkt heeft last van een laag consumentenvertrouwen en sterk aangetrokken financieringsnormen van banken. De investeringen in wegen- en waterbouw liggen op een relatief hoog peil. 7

8 Onder invloed van een licht herstellende woningmarkt, kan de bouwsector in de loop van 2014 een zeer voorzichtig herstel laten zien. De stijging van de verkoop van bestaande woningen, kan zich in 2014 verder doorzetten. De huizenprijzen hebben inmiddels een aantrekkelijk niveau bereikt. Bovendien is de hypotheekrente relatief laag. Dit samen heeft de betaalbaarheid van woningen sterk verbeterd. Wel heeft de invoering van de verhuurderheffing voor woningbouwverenigingen een belangrijk negatief effect op de investeringsbereidheid van deze verenigingen. De tijdelijke btw-verlaging op renovatie, herstel en tuinonderhoud van woningen, een maatregel uit het woonakkoord, zal tot extra bouwactiviteiten leiden. Ook de afzet van de zakelijke dienstverlening zal zich in 2014 stabiliseren. Alle deelsectoren in de zakelijke dienstverlening ondervinden de gevolgen van de economische crisis. Bedrijven zijn uiterst kritisch op de inkoop van zakelijke diensten. Architecten- en ingenieursbureaus zijn sterk afhankelijk van de ontwikkelingen in de bouwsector en de investeringsbereidheid van overheid en bedrijfsleven. Mogelijk dat zij kunnen profiteren van een voorzichtig herstel in de bouwsector. Veel bedrijven blijven hun behoefte aan zakelijke diensten, ook bij het aantrekken van de economie, kritisch tegen het licht houden. Consumentenbestedingen nemen af in 2013 en 2014 De consumptieve bestedingen nemen in 2013 af. De vaste lasten nemen toe (hogere uitgaven aan energie en hogere zorgpremies). Daarnaast hebben de verhoging van accijnzen en BTW de bestedingen van consumenten sterk beperkt. Gecorrigeerd voor de vaste lasten is er sprake van een sterke afname van de consumentenbestedingen. Onzekerheid over de nabije economische situatie speelt een belangrijke rol bij de terughoudende opstelling van consumenten. De koopkracht staat onder druk en de werkgelegenheid neemt af. Dit maakt dat de consument voorzichtig is met het doen van luxe of duurzame bestedingen. Ook de afgenomen vermogens, door onder andere gedaalde huizenprijzen, maken dat de consumentenbestedingen weinig uitbundig zullen zijn. Ook in 2014 zullen consumentenbestedingen onder druk blijven staan, maar zal de daling duidelijk beperkter zijn dan in Onder invloed van een licht aantrekkende economie is er iets meer loonruimte voor werknemers beschikbaar. De inflatie zal in 2014 lager zijn dan in Bovendien zal de huizenmarkt voorzichtig kunnen aantrekken. Ook aan de daling van de werkgelegenheid zwakt af. De daling van de consumentenbestedingen zal vooral in de detailhandel zijn weerslag hebben in een verdere afname van de afzet. In de horeca zal sprake zijn van een stabilisatie van de omzet. Deze sector heeft zich goed kunnen aanpassen aan veranderende wensen van consumenten. Zo heeft deze sector sterk op de kosten gelet en haar prijzen herschikt. Zo is de prijsontwikkeling in de horeca achter gebleven bij de inflatie. Dit heeft de sector relatief aantrekkelijker gemaakt voor consumenten. Bovendien kan het hotelwezen dat zich richt op de internationale zakenreiziger of consument, profiteren van het aantrekken van de (internationale) economie. Ook de autosector kan in 2014 iets meer verkopen, nadat de verkoop in 2013 op een extreem laag niveau is aangeland. Bestedingen aan woninginrichting en doe-het-zelf kunnen in 2014 mogelijk weer een kleine plus laten zien, na diverse jaren van krimp. Dit hangt samen met een verwacht licht aantrekken van de woningmarkt, waardoor het aantal verhuisbewegingen weer iets gaat toenemen. 8

9 2 Winstdaling Winstdaling in 2013 In alle sectoren neemt in 2013 de winst af. Dit is een direct gevolg van de daling van de afzet. Bovendien staan de tarieven en prijzen die ondernemers in rekening kunnen brengen sterk onder druk. De winstdalingen zullen bedrijven ertoe nopen om sterk te gaan letten op beheersing van hun kosten. Zo wordt het personeelsbestand kritisch onder de loep genomen. Voor het MKB in de marktsector neemt de winst in 2013 af met gemiddeld 7%. De aantrekkende economie biedt in 2014 ruimte voor een bescheiden winsttoename in het MKB van 2,5%. Figuur 4 Nominale winstontwikkeling in het MKB in de totale marktsector* in 2013 en 2014 naar sectoren, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % industrie bouw groothandel detailhandel autosector -88,25 horeca transport communicatie financiële diensten zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening overige marktsectoren -11,75-13,25-1,75-15,00-12,50-3,25-4,50-4, , ,25 3,50 3,00 4,25 1,00 4,25 3,75 1,50 74,50 totale marktsector -7,00 2, MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. 9

10 3 Werkgelegenheid afname aantal banen werknemers blijft in 2014 beperkt Nadat de werkgelegenheid in het MKB in 2012 al iets afnam, neemt de werkgelegenheid in 2013 met 1,5% zeer sterk af. Onzekerheid over de toekomst en dalende winstmarges brengen bedrijven ertoe om te besparen op personeelskosten. De verwachting dat de markt langduriger weinig groei zal laten zien, maakt dat bedrijven minder hun best zullen doen in het vasthouden van personeel. Door een voorzichtig economisch herstel vanaf de tweede helft van 2013, kan een verdere daling van het personeelsbestand beperkt blijven. Het economisch herstel is nog onvoldoende om de daling van de werkgelegenheid in het MKB in 2014 volledig tot staan te brengen. Figuur 5 Werkgelegenheidsontwikkeling van het MKB en het grootbedrijf in de totale marktsector* , mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % 1,00 0,75 0,25 0, ,75-1, ,75-1,25-1,75 MKB Grootbedrijf MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. 10

11 Tabel 2 Werkgelegenheidsontwikkeling (aantal personen, arbeidsvolume) van het MKB en grootbedrijf in de totale marktsector* in , mutaties ten opzichte van voorgaand jaar in % omvang 2012 (x 1.000) MKB - aantal personen 4.162,9 - - arbeidsvolume 3.453,7 - -1,75 - Grootbedrijf - aantal personen 1.810,6-0, arbeidsvolume 1.329,7 - -1,25 - totale marktsector - aantal personen 5.973, arbeidsvolume 4.783,4 - - MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Tabel 3 Werkgelegenheidsontwikkeling (aantal personen) van het MKB en grootbedrijf in de totale marktsector* in niveau (x 1.000) mutaties t.o.v. voorafgaand jaar in personen x MKB 4.162,9 22,8-15,6-65,1-20,3 grootbedrijf 1.810,6 15,6-15,3-25,9-7,8 MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. In 2013 neemt de werkgelegenheid in het MKB af met ruim 65 duizend personen. In alle sectoren staat de werkgelegenheid onder druk. Zo is de bouw bezig met een aanpassingsproces in de richting van een structureel lager bouwproductieniveau. Hierbij past een vermindering van het personeelsbestand. Ook in de financiële dienstverlening verdwijnt door reorganisaties een groot aantal banen. In 2014 zal de werkgelegenheid met 20 duizend personen verder afnemen. 11

12 Figuur 6 Werkgelegenheidsontwikkeling (personen) in het MKB in de marktsector* in 2013 en 2014 naar sectoren, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % industrie bouw -3,50 groothandel detailhandel autosector horeca transport communicatie financiële diensten zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening overige marktsectoren -2,75-1, , , ,00-1,75-1,25-2,75-2,25-1,25-2,25 totale marktsector - -4,0-3,0-2,0-1,0 0,0 1,0 2, MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Groei van het aantal zelfstandigen Het aantal zelfstandigen is in de afgelopen jaren voortdurend toegenomen. De jaren 2013 en 2014 zullen hier geen uitzondering op zijn. In 2013 zullen relatief veel personen als zelfstandige beginnen, omdat er voor hen geen perspectieven als werknemer zijn. Zij worden geconfronteerd met ontslag of zijn betrokken bij een reorganisatie. Deze mensen zullen zoeken naar mogelijkheden om toch aan het werk te blijven, bijvoorbeeld als ondernemer. In 2013 zal per saldo de in- en uitstroom van zelfstandigen met 2% toenemen. Groei komt in de afgelopen jaren vooral voor rekening van de groep zelfstandigen zonder personeel (zzp), die primair zijn arbeid aanbiedt en werkt met weinig kapitaal. Dit is een groep werkenden die veelal ruime ervaring heeft als werknemer, maar vervolgens als zelfstandige aan het werk is gegaan. Een stimulerend overheidsbeleid, met onder andere belangrijke fiscale voordelen, is een stimulans geweest voor de groei van het aantal zzp-'ers. De toegenomen maatschappelijke waardering voor het ondernemerschap is een belangrijke stimulans geweest. Het aantal zelfstandigen zal ook in 2014 iets toenemen. De moeilijke arbeidsmarkt voor werknemers, maakt dat in toenemende mate gekozen wordt voor het zelfstandig ondernemerschap. 12

13 Figuur 7 Ontwikkeling werkgelegenheid naar werknemers en zelfstandigen (personen) in het MKB in de marktsector* in 2013 en 2014, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % aantal werkenden - werknemers -2,50-1,00 zelfstandigen 1,50 2,00-3,0-2,5-2,0-1,5-1,0-0,5 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2, MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. De sterkste groei van het aantal zelfstandigen vindt plaats in de zakelijke en persoonlijke dienstverlening. Dit zijn sectoren waar relatief eenvoudig gestart kan worden met een eigen bedrijf. Ook in de bouw is nog een behoorlijke stijging van het aantal zelfstandigen. In deze sector beginnen relatief veel voormalig werknemers noodgedwongen als zelfstandig ondernemer. 13

14 Figuur 8 Ontwikkeling van het aantal zelfstandigen in het MKB in de marktsector* in 2013 en 2014 naar sectoren, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % industrie bouw groothandel detailhandel autosector horeca transport communicatie financiële diensten zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening overige marktsectoren -3,00-1,00-0,75-2,00 0,25 1,00 0,25 1,50 2,50 3,00 4,00 4,00 4,00 5,00 5,00 totale marktsector 2,00 1,50-4,0-3,0-2,0-1,0 0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6, MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. 14

15 Samenvattende tabel Tabel 4 Ontwikkeling afzet, werkgelegenheid en winst van het MKB in de marktsector*, niveau (mld. euro) volumemutatie in % Afzet Industrie 124,9-3,00 1,50 Bouw 59,2-5,75 Groothandel 55,2 2,50 Detailhandel 18,0-4,50-2,00 Autosector 13,4-11,50 Horeca 15,3-2,25 transport en communicatie 60,2-1,75 0,25 financiële en zakelijke diensten 105,7-2,50 0,25 persoonlijke diensten 21,4-1,25 - overige marktsectoren 34,9 1,00 totaal marktsector 508,2-2,75 0,75 werkgelegenheid (aantal personen) niveau (1.000 personen) Industrie 514,5-2,75-1,75 Bouw 389,5-3,50 - Groothandel 426,8 Detailhandel 463,7-2,00 - Autosector 121,7-1,00 - Horeca 290,2-1,00 transport en communicatie 402,9-0,75 - financiële en zakelijke diensten 1.025,3-1,75 persoonlijke diensten 321,3 overige marktsectoren 207,0-1,25-2,25 totaal marktsector 4.162,9 - winst (nominaal) niveau (mld. euro) Industrie 8,3-11,75 9,25 Bouw 5,1-13,25 Groothandel 11,6-1,75 3,50 Detailhandel 1,9-15,00-12,50 Autosector 0,6-88,25 74,50 Horeca 2,1-3,25 3,00 transport en communicatie 3,9-4,75-5,00 financiële en zakelijke diensten 13,1-4,50 4,00 persoonlijke diensten 2,0-3,25 1,50 overige marktsectoren 0,6 24,50-31,25 totaal marktsector 49,2-7,00 2,50 MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. 15

16 De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: Recente Publieksrapportages A Monitor buitenlandse investeringen MKB A Exportindex MKB. Ontwikkelingen A Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update juli 2013 A Bedrijfsfinanciering: zó kan het ook! A Marina Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid A Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 Update juni A Topsectoren in beeld. Internationale oriëntatie topsectoren A Topsectorenpanel. Methodologische verantwoording A Calimero creativiteit: De innovatieve netwerken van zzp ers A Hoe goed ligt de gemeente bij MKB? A Monitor Inkomens Ondernemers A Het wenkend perspectief van consumenteninnovatie A Innoveren achter de schermen A De financiële positie van het MKB in 2013 en 2014 A Minirapportage biomaterialen A Ontwerp krapte-indicator belangrijke beroepen topsectoren A Kleinschalig ondernemen 2013 A Topsectoren in beeld - Bekendheid met het topsectorenbeleid en beleving van het ondernemingsklimaat A Administratieve lasten MKB A Ambities en vermogensopbouw van zzp'ers A Topsectoren: beeld en ontwikkeling A Diaspora links van migrantenondernemers in Nederland A Intellectueel eigendom topsectoren A MKB verdeeld over kabinetsbeleid A Topsectoren in beeld A Concurrentie in het MKB A Alles flex, is dat een mismatch? A Challengers: hun kenmerken en succesfactoren A Wie wordt werkgever? A Oudedagsvoorziening in het MKB A Benchmark klanten Qredits A De waarde van sociaal ondernemerschap A Grondstofschaarste? A Gezocht: werklocatie 3.0 A Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2012 en Update december A Financiering van innovatie in het MKB A Samen starten A Inkomen, vermogen en dynamiek van zelfstandigen zonder personeel A Financieringsmonitor topsectoren 2012 A Ondernemen zonder personeel 16

17 A Meer innovatie door buitenlanders?! A Meerwaarde van studentbedrijven A Duurzaam ondernemen in het MKB A Global Entrepreneurship Monitor 2011 The Netherlands A Gebruikers en communities A Wagenpark MKB en Grootbedrijf 2010 A Nieuwe financieringsvormen voor het MKB A Monitor Inkomens Ondernemers A Een typologie van ondernemers met lage inkomens A Kleinschalig Ondernemen 2012 A Hoe ondernemend zijn zzp'ers? A Duurzaam ondernemen in het kantoorhoudende MKB A Vergrijzing en ondernemerschap A Hoe werken bedrijven samen in projecten? A Ondernemen in de Sectoren 2011 A Zelfbewust een Zelfstandige Positie A Kerngegevens MKB 2011 A Financieringsmonitor 2011 A Arbeidsproductiviteitstrends in klein-, midden- en grootbedrijf A Global Entrepreneurship Monitor 2010 The Netherlands A Ondernemen voor de toekomst A Trendstudie MKB en Ondernemerschap: Synthese A Uitvinders in Nederland A Kleinschalig Ondernemen 2010 A Trendstudie MKB en Ondernemerschap A Monitor vrouwelijk en etnisch ondernemerschap 2010 A Startende ondernemers A Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid A Global Entrepreneurship Monitor 2009 The Netherlands A Ondernemen in de sectoren brochures A De arbeidsmarkt van Midden-Nederland A Monitor Inkomens Ondernemers A Stand van Zaken Zonder Personeel A Internationale benchmark ondernemerschap 2010 A Bedrijfsbeëindigingen in het kleinbedrijf A april 2010 Octrooien in Nederland A Ondernemen voor anderen! A Een kwestie van ondernemen A Innovatief ondernemerschap in detailhandel, horeca en ambacht A Slim en gezond afslanken A Ondernemen in de Sectoren A Springen over de Grens A Criminaliteitspreventie door kleine bedrijven A Global Entrepreneurship Monitor 2008 The Netherlands A Internationale benchmark ondernemerschap 2009 A Kleinschalig Ondernemen 2009 A Kopstaartbedrijven A Ondernemerschap in de wijk 17