Sectorale veranderingen in de. Nederlandse economie. W a t is er ve randerd sinds 1988? Ro Braaksma Lia Smit

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Sectorale veranderingen in de. Nederlandse economie. W a t is er ve randerd sinds 1988? Ro Braaksma Lia Smit"

Transcriptie

1 Sectorale veranderingen in de Nederlandse economie W a t is er ve randerd sinds 1988? Ro Braaksma Lia Smit Zoetermeer, september

2 ISBN : Rapportnummer : A Dit onderzoek is mede gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap ( Panteia BV Panteia BV Bredewater 26 P.o. box CA Zoetermeer 2701 AA Zoetermeer The Netherlands Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia/EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia/EIM. Panteia/EIM aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with Panteia/EIM. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia/EIM. Panteia/EIM does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections. 2

3 Inhoudsopgave 1 Inleiding 5 2 Afzet, export en toegevoegde waarde Ontwikkeling afzet Ontwikkeling afzet binnenland Ontwikkeling afzet buitenland Ontwikkeling toegevoegde waarde 19 3 Arbeid: volume, kosten, productiviteit Ontwikkeling arbeidsvolume Arbeidsinkomensquote Ontwikkeling arbeidsproductiviteit Ontwikkeling aantal ondernemingen Ontwikkeling aandeel zelfstandigen 36 4 De uitkomsten in het kort 41 BIJLAGE 1 Onderzoeksverantwoording 43 3

4 4

5 1 Inleiding Verandering is een constante De Nederlandse economie is elke dag onderhevig aan verandering. De structuur qua sectoren en branches is een dynamische, maar daar staat de gemiddelde burger niet elke dag bij stil. Die dagelijkse veranderingen vallen ook niet op: het verschil met gisteren of vorige week is veel te klein. Op de langere termijn zijn de veranderingen beter waarneembaar, en van dat gegeven maken we in deze rapportage gebruik. Waarom 1988? Als er 25 jaar wordt opgeteld bij 1988 belanden we vanzelf in Vanuit dit jaar kijken we in dit rapport 25 jaar terug. Niet alleen om te laten zien wat de grote veranderingen zijn die hebben plaatsgevonden, maar ook om voorzichtige voorspellingen te doen over de ontwikkelingen in de komende paar jaar. Voorzichtig omdat Nederland op dit moment al jarenlang in een economische crisis verkeert, die overigens ook woedt in andere Europese landen. Een crisis die ingrijpend is en zijn weerslag niet mist op de wereldhandel. Wachten tot het beter wordt Burgers, ondernemingen, overheden: iedereen wacht op het lichtpuntje aan het eind van de tunnel. Elk houvast wordt in de media gemeld. Maar soms lijkt het alsof er niets meer zeker is. Dit beïnvloedt het consumentenvertrouwen en helpt niet om het geld te laten rollen, een noodzakelijke voorwaarde om de crisis achter ons te laten. Waar staan we en waar gaan we heen? Alle reden om eens te kijken hoe onze Nederlandse economie qua sectoren op dit moment in elkaar zit. Wat zijn de stijgers en de dalers? Waar liggen vooral kansen op de arbeidsmarkt? En nog interessanter: welke springplank bieden de ontwikkelingen van de afgelopen 25 jaar voor de toekomst? Wij nemen u in deze rapportage mee naar een kijkje in onze economische structuur: hoe waren afzet, export, werkgelegenheid etc. vijfentwintig jaar geleden verdeeld over sectoren? Hoe ziet die verdeling er nú uit, en waar is er groei en waar is er krimp? Tijdens het lezen van deze rapportage hopen wij u meer houvast te bieden bij economische beslissingen. 5

6 6

7 2 Afzet, export en toegevoegde waarde Dit hoofdstuk behandelt de ontwikkeling van de afzet van het Nederlandse bedrijfsleven, met onderscheid tussen binnenlandse en buitenlandse afzet, en de ontwikkeling van de toegevoegde waarde. Daarbij wordt allereerst het globale beeld gepresenteerd van de hoofdsectoren agro, industrie, bouw, handel, diensten, vervoer en communicatie. Dat wordt daarna verder uitgesplitst in deelsectoren. Alle hierna geschetste ontwikkelingen hebben betrekking op de ontwikkeling van het volume, dus prijsontwikkelingen niet meegerekend. 2.1 Ontwikkeling afzet Afzet heeft betrekking op het volume aan verkochte producten. Alles groeit, maar in een sterk verschillend tempo Het afzetvolume van het Nederlandse bedrijfsleven is sinds 1988 in alle sectoren gegroeid, maar bijvoorbeeld in de bouw ligt de productie anno 2010 maar 20% hoger dan in 1988, om na 2010 nog wat in te zakken. Uiteindelijk komt er met een vooruitblik naar 2017 een magere gemiddelde jaarlijkse groei uit de bus van 0,5%. Zie figuur 1 voor het totaaloverzicht (hoofdsectoren). Figuur 1 afzet totaal, hoofdsectoren 300 ontwikkeling totale afzet , indexcijfers 1988 = (tussen haakjes de gemiddelde jaarlijkse mutatie) 2 252,1 trp en com 260,8 (+3,4%) ,5 189,3 217,0 handel hor 241,1 (+3,1%) 205,5 diensten 209,3 (+2,6%) 1 181,5 145,6 131,4 151,7 135,0 industrie 167,1 (+1,8%) agro 141,2 (+1,2%) 122,1 120,2 bouw 114,0 (+0,5%) agrarische sector industrie bouw handel en horeca transport en communicatie diensten In de periode vanaf 2011 is aanvankelijk stagnatie of krimp zichtbaar, met name in de bouw. Daarna volgt licht herstel, met de kanttekening dat het gaat om een best guess op basis van wat medio 2013 bekend is en waarschijnlijk lijkt voor de ontwikkeling van de Nederlandse economie. Binnen de hoofdsectoren zijn er enkele accenten te zien. In de industrie is de chemische industrie koploper, op vrij korte afstand gevolgd door de metaal- en elektrotechnische industrie. Beide deelsectoren groeien met ruim 2% per jaar. 7

8 De vooruitblik naar 2016 is voor de overige industrie wat minder gunstig dan die voor de andere industriesectoren: zie figuur 2. Figuur 2 afzet totaal, industrie ontwikkeling afzet industrie (indexcijfers 1988 = ; tussen haakjes de gemiddelde jaarlijkse mutatie) 165,8 146,5 135,6 130,2 che 186,4 (+2,2%) met 180,6 (+2,1%) food 149,0 (+1,4%) ov 125,3 (+0,8%) food metalektro chemie ov. industrie Ook in de sector handel en horeca zijn er duidelijke snelheidsverschillen als het gaat om ontwikkeling van de afzet. Hier is de afzet van de groothandel bijna verdriedubbeld in de onderzochte periode, en is de jaarlijkse groei gemiddeld 4,1% over de hele periode. De deelsector horeca en recreatie groeit vanaf 1988 gemiddeld slechts met 1,1% per jaar. De prognose geeft aan dat de groothandel weer groeit na een periode van relatieve pas op de plaats. Zie figuur 3. Figuur 3 afzet totaal, handel en horeca ontwikkeling afzet handel en horeca (indexcijfers 1988 = ; tussen haakjes de gemiddelde jaarlijkse mutatie) 3 grh 322,2 (+4,1%) ,1 172,5 auto 173,1 (+1,9%) 1 160,2 deth 157,4 (+1,6%) 144,1 hor 137,2 (+1,1%) autosector groothandel detailhandel horeca 8

9 Ook in de dienstensector is de afzet sterk gegroeid, met name die van financiële en (andere) zakelijke dienstverleners: financiële dienstverleners halen een groeicijfer van 3,2%, (andere) zakelijke dienstverleners 2,7%. De prognose geeft een lichte groei voor de zakelijke en financiële diensten, terwijl onroerend goed en overige diensten pas op de plaats maken. Zie figuur 4. Figuur 4 afzet totaal, dienstensector 300 ontwikkeling afzet diensten (indexcijfers 1988 = ) ,5 186,7 161,6 149,6 fin 244,9 (+3,1%) zak 216,8 (+2,7%) ovrig 179,8 (+2,0%) onr 168,5 (+1,8%) De afzet in de sector transport en communicatie neemt in de onderzochte periode jaarlijks toe met 3,3%. Die groei komt voornamelijk voor rekening van de sector communicatie, en dan met name van de in de jaren negentig exploderende ICT-branche. Zie verder figuur 5. Figuur 5 afzet totaal, overige sectoren ontwikkeling afzet overige sectoren (indexcijfers 1988 = : tussen haakjes de gemiddelde jaarlijkse mutatie) 304,9 com 381,9 (+4,7%) ,6 138,3 118,5 trp 186,3 (+2,2%) nuts 163,4 (+1,7%) delf 136,7 (+1,1%) delfstofwinning nutsbedrijven transport communicatie 9

10 Verschuiving van maken naar handel en diensten Per saldo neemt het aandeel van de maaksectoren (agrarische sector, industrie en bouw) in de afzet van het Nederlandse bedrijfsleven 1 af van 52% in 1988 naar 42% in 2011, een krimp met 10%-punt: zie Figuur 6. Uit dezelfde figuur is af te lezen dat die 10% terecht is gekomen bij diensten, handel (met name groothandel) en transport en communicatie (met name de ICT-sector). Overigens is de prognose voor de periode tot 2017 dat het industrieaandeel in de Nederlandse verkopen weer wat gaat groeien: zie de verhoudingen in 2008, 2012 en 2016, zoals weergegeven in figuur 6. Figuur 6 sectoraandeel afzet als percentage van de totale afzet ontwikkeling afzetaandeel per hoofdsector (% afzet NL bedrijfsleven) % diensten 23,3% 24,5% 25,4% 25,8% 25,9% 26,5% 26,3% 25,8% 75% % transport en communicatie 9,5% handel en horeca 15,2% bouw 10,0% 9,9% 10,3% 16,1% 16,4% 9,1% 8,4% 12,4% 13,3% 13,4% 13,3% 13,1% 17,5% 17,7% 18,1% 18,6% 19,1% 8,0% 7,3% 7,6% 6,3% 6,0% 25% industrie 36,6% 35,2% 34,8% 32,4% 31,8% 30,4% 31,5% 32,0% 0% agrarische sector 5,4% 5,3% 4,8% 4,0% 4,0% 3,8% 4,0% 4,1% Ontwikkeling afzet binnenland De afzet van bedrijven op de Nederlandse thuismarkt geeft een beeld te zien dat lijkt op dat van de totale afzet (paragraaf 2.1), maar dat geldt niet voor alle (deel)sectoren. Bouw, detailhandel, horeca, en de autosector zijn sectoren die hun producten en diensten grotendeels op de binnenlandse markt afzetten, evenals overige diensten : verhuur en exploitatie van onroerend goed, schoonmaak, kappers, beveiliging en dergelijke. Dat geldt niet voor de industrie, de agrarische sector, de groothandel en een deel van de financiële en zakelijke dienstverlening. De binnenlandse afzet van deze (deel)sectoren groeit daarom minder dan hun totale afzet: zij brengen een groter deel van hun productie over de grens, en bovendien een toenemend deel. Waar de totale afzet van de industrie met 1,8% per jaar groeit (figuur 8), is dat bij de binnenlandse afzet maar 1% (figuur 7). Voor de agrarische sector is dat 1,2% (totale afzet) tegenover 0,7% (binnenlandse afzet). Figuur 7 maakt ook de terugval na het intreden van de kredietcrisis zichtbaar: de binnenlandse afzet neemt vanaf 2009 over de hele linie af, waarbij de bouw het meest inlevert. 1 In constante prijzen. 10

11 Figuur 7 afzet binnenland, hoofdsectoren ontwikkeling binnenlandse afzet , indexcijfers 1988 = (tusen haakjes de gemiddelde jaarlijkse mutatie) ,8 trp en com 253,6 (+3,2%) ,5 197,0 diensten 194,9 (+2,3%) 1 168,6 166,3 126,4 122,3 108,9 168,2 132,8 131,5 112,8 handel hor 165,7 (+1,8%) industrie 134,5 (+1,0%) agro 121,4 (+0,7%) bouw 111,3 (+0,4%) agrarische sector industrie bouw handel en horeca transport en communicatie diensten Figuur 8 afzet binnenland, industrie ontwikkeling binnenlandse afzet handel en horeca (indexcijfers 1988 =, tussen haakjes de gemiddelde jaarlijkse mutatie) ,1 134,2 128,3 110,4 met 164,3 (+1,8%) chem 137,2 (+1,1%) ovrig 124,4 (+0,7%) food 115,4 (+0,5%) food metalektro chemie ov. industrie 11

12 Figuur 9 afzet binnenland, handel en horeca ontwikkeling binnenlandse afzet handel en horeca (indexcijfers 1988 =, tussen haakjes de gemiddelde jaarlijkse mutatie) ,8 grh 272,2 (+3,5%) ,4 hor 135,1 (+1,0%) 124,8 auto 102,8 (+0,1%) 76,5 deth 81,2 (-0,7%) autosector groothandel detailhandel horeca Figuur 10 afzet binnenland, dienstensector ontwikkeling binnenlandse afzet diensten (indexcijfers 1988 =, tussen haakjes de gemiddelde jaarlijkse mutatie) financ 214,4 (+1,8%) 203,5 zak 204,1 (+1,1%) 174,8 160,6 149,5 overig 179,0 (+0,7%) onr 167,4 (+1,8%) financiële diensten onroerend goed zakelijke diensten overige diensten 12

13 Figuur 11 afzet binnenland, overige sectoren ontwikkeling binnenlandse afzet overige sectoren (indexcijfers 1988 =, tussen haakjes de gemiddelde jaarlijkse mutatie) 3 comm 357,8 (+4,5%) 297, ,1 137,1 108,8 transp 162,0 (+1,7%) nuts 158,2 (+1,6%) delf 102,7 (+0,1%) delfstofwinning nutsbedrijven transport communicatie Figuur 12 sectoraandeel binnenlandse afzet als % van de totale binnenlandse afzet % ontwikkeling binnenlandse afzet per hoofdsector (% binnenlandse afzet NL bedrijfsleven) diensten 23,3% 31,1% 32,8% 33,1% 33,8% 34,1% 34,8% 34,9% 75% % transport en communicatie 9,5% handel en horeca 15,2% bouw 10,0% 9,5% 17,0% 12,6% 9,9% 17,3% 11,6% 12,7% 13,9% 14,1% 14,3% 14,3% 18,1% 17,1% 16,7% 16,5% 16,4% 11,2% 10,5% 11,0% 9,4% 9,2% 25% industrie 36,6% 24,8% 23,9% 21,3% 21,1% 20,6% 21,1% 21,2% 0% agrarische sector 5,4% 5,0% 4,4% 3,7% 3,5% 3,5% 3,9% 4,0%

14 2.3 Ontwikkeling afzet buitenland De buitenlandse afzet is vanaf Figuur 13 in beeld gebracht als percentage van de totale afzet. Steeds meer afzet in het buitenland De globalisering en europeïsering van de Nederlandse economie heeft sinds 1988 verder doorgezet: Nederland was altijd al een open economie, en is met een nog steeds groeiende export nog opener geworden. Figuur 13 laat zien dat alle sectoren een groter deel van hun producten en diensten in het buitenland afzetten, met uitzondering van de sector transport en communicatie. De export van de agrarische sector is de laatste paar jaar wat afgenomen na groei in de voorafgaande periode. Chemie, voedingsmiddelen en zakelijke diensten zijn de koplopers Bij het gemiddelde groeipercentage van de buitenlandse afzet (tussen haakjes in Figuur 14 tot en met figuur 17) doet zich de wet van de remmende voorsprong gelden: daar waar het merendeel van de afzet al naar het buitenland gaat, is er minder ruimte voor hoge groeicijfers van de export. Dat speelt een rol bij de industrie, de groothandel en de delfstofwinning. Figuur 13 afzet buitenland, hoofdsectoren 80% ontwikkeling aandeel buitenlandse afzet 60% industrie 49% 54% 55% industrie 58% 40% 20% transport en communicatie 29% agrarische sector 28% handel en horeca 26% diensten 12% 37% 29% 19% 11% 38% 33% 29% 13% handel horeca 40% agrarische sector 38% transport en comm 31% diensten 15% 3% bouw 3% 3% bouw 1% 0% agrarische sector industrie bouw handel en horeca transport en communicatie diensten 14

15 Figuur 14 maakt duidelijk dat binnen de industrie vooral de export van de chemie en de voedingsmiddelenindustrie is gegroeid. Figuur 14 afzet buitenland, industrie ontwikkeling buitenlandse afzet industrie (% totale afzet; tussen haakjes de gemiddelde jaarlijkse mutatie) metalektro 63,0 chemie 47,5 food 42,6 ov. industrie 35,6 66,1 54,0 51,3 39,1 66,4 (+0,2%) 61,3 (+0,9%) 55,5 (+0,9%) 36,0 (+0,1%) Opvallend is de sterke groei van de export in de sector handel en horeca in het a f- gelopen decennium. Die komt, niet zo verrassend, helemaal voor rekening van de groothandel: zie figuur 15. De sterke groei van de groothandelsexport is vooral een gevolg van de gestegen doorvoer van producten naar buitenlandse markten elders: import wordt na herverpakken en/of combineren van producten weer export. Daarnaast brengt de exportgroothandel ook binnenlands industrieel fabricaat van met name het MKB in de industrie naar het buitenland. Zie verder: figuur 18. Figuur 15 afzet buitenland, handel en horeca ontwikkeling buitenlandse afzet handel en horeca (% totale afzet; tussen haakjes de gemiddelde jaarlijkse mutatie) 75 groothandel 39,5 48,9 (+0,7%) ,1 horeca 7,9 10,5 12,1 (+2,7%) autosector 5,6 9,5 9,3 (+0,6%) detailhandel 5,1 4,3 4,2 (-0,7%) autosector groothandel detailhandel horeca 15

16 Binnen de dienstensector is het aandeel buitenlandse afzet het hoogst in de f i- nanciële, en daarna in de zakelijke dienstverlening: ingenieursbureaus, accountants, juridische dienstverleners, reclamebureaus en dergelijke. De overige dienstverlening met een sterk accent op persoonlijke diensten, schoonmaak, b e- veiliging en dergelijke doet juist weinig over de landsgrenzen en daar komt geen verandering in. Zie figuur 16. Figuur 16 afzet buitenland, dienstensector ontwikkeling buitenlandse afzet dienstensector (% totale afzet; tussen haakjes de gemiddelde jaarlijkse mutatie) 25 0 financiële diensten 12,3 zakelijke diensten 11,2 overige diensten 5,7 onroerend goed 1,1 17,9 12,5 21,5 15,2 6,3 6,2 1,2 1, ,2 (+2,2%) 16,3 (+1,3%) 6,2 (+0,3%) 1,7 (+1,5%) De buitenlandse afzet van nutsbedrijven en, in mindere mate, van de deelsector communicatie is een vrij gering deel van de totale afzet, maar dat aandeel is wél sterker gegroeid dan in de beide andere deelsectoren. Zie figuur

17 Figuur 17 afzet buitenland, overige sectoren ontwikkeling buitenlandse afzet ov. sectoren (% totale afzet; tussen haakjes de gemiddelde jaarlijkse mutatie) ,4 (+1,1%) delfstofwinning 41,9 46,7 54,1 47,1 (+0,7%) transport 39,2 45,4 45,6 communicatie 11,0 13,3 16,2 16,6 (+1,4%) nutsbedrijven 2,6 3,5 5,2 5,8 (+2,7%)

18 Exportaandeel handel en diensten neemt toe, dat van de ind ustrie af De industrie heeft anno 2013 nog steeds het grootste deel van de Nederlandse export voor zijn rekening. Maar ten opzichte van 1988 is het aandeel van de industrie duidelijk gekrompen, en wel van 65% naar 54% van de totale export van het Nederlandse bedrijfsleven: zie Figuur 18. De export van de industrie groeit nog steeds, maar die van andere sectoren groeit harder, en daardoor neemt toch het aandeel af. De sterkste groeier is de groothandel. Een relativering van het dalende industrieaandeel is in dit verband wel op zijn plaats: naarmate (een deel van) de Nederlandse industrie overschakelt op specialties en nicheproducten die naar een groot aantal landen verkocht worden, wordt zelf bewerken van al die exportmarkten lastiger en duurder. Inschakelen van een intermediair zoals een exportgroothandel die de weg weet is dan een bruikbaar alternatief. In dat geval gaan nog steeds dezelfde producten de grens over, maar krijgen ze een ander label in de exportstatistiek: groothandel in plaats van industrie. Zie figuur 18. Verwachting voor de komende paar jaar: lichte toename In de periode na 2011 zal de buitenlandse afzet naar verwachting verder toenemen, maar niet over de hele linie: in de (groot)handel neemt het aandeel buitenlandse afzet het sterkst toe, in de agrarische sector en de bouw blijft dat aandeel gelijk. Figuur 18 sectoraandeel afzet buitenland als percentage van de totale afzet buitenland ontwikkeling aandeel hoofdsectoren in de totale buitenlandse afzet % 75% % diensten; 7,0 transport en communicatie 10,1 handel en horeca 12,2 bouw; 0,2 8,5 8,5 9,8 9,6 11,2 10,7 10,7 11,2 11,6 12,5 12,8 12,7 12,1 11,7 10,2 10,0 0,5 10,2 0,7 13,8 0,8 16,2 17,4 18,8 0,7 0,7 0,5 0,5 industrie 64,9 63,3 63,3 61,6 57,7 54,4 54,6 53,9 25% 0% agrarische sector 5,5 6,2 5,9 5,1 5,3 4,8 4,6 4,

19 2.4 Ontwikkeling toegevoegde waarde Onder toegevoegde waarde wordt hier verstaan: de bruto toegevoegde waarde, zijnde de bruto productie minus het totale verbruik. Toegevoegde waarde groeit in arbeidsintensieve sectoren Het volume van de toegevoegde waarde is sinds 1988 sterk gestegen in arbeidsintensieve sectoren, zoals communicatie, handel en diensten, en veel minder in de maaksectoren : industrie, agrarische sector en bouw. In de bouw is de toegevoegde waarde in het geheel niet toegenomen. Zie figuur 19. Aandeel maaksectoren in toegevoegde waarde neemt af Per saldo loopt het aandeel van de maaksectoren (agrarisch, industrie, bouw) terug van 37% in 1988 naar 28% in 2017, blijft het aandeel van de dienstensector op peil, en breiden transport, communicatie en handel (vooral groothandel) hun aandeel in de totale toegevoegde waarde van het Nederlandse bedrijfsleven uit van 33% in 1988 naar 43% in 2017: zie figuur 24. Figuur 19 toegevoegde waarde, hoofdsectoren 300 ontwikkeling toegevoegde waarde , indexcijfers 1988 = handel hor 273,1 (+3,7%) 2 transpt com 262,9 (+3,5%) ,1 194,5 166,6 141,9 139,2 diensten 193,4 (+2,4%) industrie 170,1 (+1,9%) agrosector 168,8 (+1,9%) 112,4 bouw 95,0 (-0,2%) agrarische sector industrie bouw handel en horeca transport en communicatie diensten Toegevoegde waarde industrie neemt toe door offshoring Binnen de industrie is de toegevoegde waarde het meest toegenomen in de metaal- en elektrotechnische industrie, gevolgd door de chemische industrie. Verplaatsing naar elders van bulk- en massaproductie met een relatief geringe toegevoegde waarde (offshoring) speelt hierbij een grote rol: meer kennisintensieve productie met meer toegevoegde waarde blijft over en krijgt een groter aandeel. In de overige industrie is de toename het minst. De prognose voor de komende paar jaar is dat binnen de sector industrie de toegevoegde waarde van de overige industrie afneemt. Zie verder figuur

20 Figuur 20 toegevoegde waarde, industrie 200 ontwikkeling toegevoegde waarde industrie (indexcijfers 1988 = ; tussen haakjes de gemiddelde jaarlijkse mutatie) met 199,7 (+2,5%) 1 153,7 141,6 139,2 128,6 chem 177,8 (+2,1%) food 159,3 (+1,7%) ovrig 122,9 (+0,7%) food metalektro chemie ov. industrie Sterke groei in de groothandel Binnen de hoofdsectoren zijn de verschillen deels groot. In de horeca is de toegevoegde waarde slechts weinig toegenomen. In de groothandel is hij juist sterk gegroeid. De verwachting voor de komende paar jaar is dat alleen bij de groothandel de toegevoegde waarde toeneemt. Zie verder figuur 21. Figuur 21 toegevoegde waarde, handel en horeca 3 ontwikkeling toegevoegde waarde handel en horeca (indexcijfers 1988 = ; tussen haakjes de gemiddelde jaarlijkse mutatie) grh 370,3 (+4,8%) 2 243,5 auto 213,0 (+2,7%) 1 159,1 154,8 134,5 deth 145,5 (+1,4%) hor 125,4 (+0,8%) autosector groothandel detailhandel horeca 20

21 Relatief sterke toename bij financiële en zakelijke dienstverleners In de dienstensector is de toegevoegde waarde vooral toegenomen bij financiële en (andere) zakelijke dienstverleners. Dat overige diensten hier de rij sluiten, is niet verrassend: het gaat voor een belangrijk deel om activiteiten met een hoge toegevoegde waarde die niet of nauwelijks verder te verhogen valt: schoonmaak, beveiliging, persoonlijke en reparatiediensten en dergelijke. De prognose voor de komende paar jaar is een lichte krimp bij de overige dienstverlening. Zie figuur 22 voor de ontwikkeling binnen de dienstensector. Figuur 22 toegevoegde waarde, dienstensector 2 ontwikkeling toegevoegde waarde diensten (indexcijfers 1988 = ; tussen haakjes de gemiddelde jaarlijkse mutatie) ,8 fin 213,6 (+2,7%) zak 212,7 (+2,7%) 1 153,5 1,8 136,5 onr 167,5 (+1,9%) ovrig 144,4 (+1,3%) financiële diensten onroerend goed zakelijke diensten overige diensten Sterkste groei toegevoegde waarde in de communicatiesector Bij de overige sectoren springt de communicatiesector (ICT) eruit, met de sterkste groei van de toegevoegde waarde van alle sectoren. In de transportsector is er ook nog flinke groei. Zie verder figuur

22 Figuur 23 toegevoegde waarde, overige sectoren 4 ontwikkeling toegevoegde waarde overige sectoren (indexcijfers 1988 = ; tussen haakjes de gemiddelde jaarlijkse mutatie) com 404,4 (+5,1%) 3 297,5 2 1 trp 189,3 (+2,3%) 159,2 nuts 145,1 (+1,3%) 107,5 107,0 delf 111,5 (+0,4%) delfstofwinning nutsbedrijven transport communicatie De eerder geschetste ontwikkeling van de toegevoegde waarde resulteert per saldo in een stijgend aandeel van de toegevoegde waarde bij handel, logistiek en ICT, bij de handel voornamelijk door toedoen van de groothandel. Het aandeel van de dienstensector blijft ongeveer gelijk, dat van de maaksectoren daalt. Zie figuur 24. Hierbij dezelfde kanttekening als bij de ontwikkeling van de buitenlandse afzet: de groothandel verzorgt als intermediair een deel van de industr i- ele export door Nederlands fabricaat naar het buitenland te brengen. Figuur 24 toegevoegde waarde per sector, als percentage van de totale toegevoegde waarde (private sector Nederland) % ontwikkeling aandeel toegevoegde waarde per hoofdsector diensten 30,2% 31,0% 32,4% 30,5% 30,2% 30,0% 29,6% 29,0% 75% transport en communicatie 11,6% 12,0% 12,1% 14,3% 15,2% 15,4% 15,2% 15,0% % handel en horeca 21,1% 21,9% 22,5% 24,9% 25,3% 26,6% 27,3% 28,0% 25% bouw 8,1% 7,0% 5,9% 5,5% 4,8% 4,8% 4,0% 3,8% industrie 23,6% 22,4% 21,8% 20,3% 20,0% 19,1% 19,6% 19,8% 0% agrarische sector 5,4% 5,7% 5,2% 4,6% 4,5% 4,1% 4,4% 4,5%

23 3 Arbeid: volume, kosten, productiviteit 3.1 Ontwikkeling arbeidsvolume Groei bij diensten, krimp in de industrie Het ene product vraagt meer inzet van arbeid dan het andere. Daarbij verandert de arbeidsproductiviteit: de hoeveelheid product die met een uur arbeid gemaakt kan worden. De arbeidsproductiviteit bij alles wat machinaal in grote hoeveelheden gemaakt kan worden ligt een stuk hoger dan bij handwerk en diensten. En dat verschil neemt nog steeds toe, zoals ook de sectorale ontwikkeling van de Nederlandse economie in de afgelopen 25 jaar laat zien. Waar relatief weinig ruimte is voor verbetering van de productiviteit groeit het arbeidsvolume. Waar die ruimte er wél is neemt het arbeidsvolume af. Arbeidsintensief betekent in de praktijk ook duur. Arbeidsintensieve producten en diensten worden dan ook waar dat mogelijk is ge-offshored naar waar arbeid goedkoper is. In de industrie en de agrarische sector vindt krimp plaats, met ongeveer 1% gemiddeld per jaar. In de bouw is sprake van lichte groei van het arbeidsvolume: gemiddeld 0,5% per jaar. In handel en horeca, transport en communicatie is een gemiddelde werkgelegenheidsgroei van 1,3% te zien. In 2008 zet over de hele linie een daling in. Zie figuur 25 voor de ontwikkeling tussen 1988 en Deze figuur laat duidelijk zien in welke sectoren dezelfde of een hogere output kan worden gerealiseerd met minder mensen, en in welke sectoren besparing op arbeid minder goed mogelijk is. Het eerste is het geval in de industrie en de agrarische sector, het laatste in handel en dienstverlening, met de kanttekening dat een dienstensector als de zorg hierbij nog niet eens is meegenomen. Figuur 25 arbeidsvolume, hoofdsectoren ontwikkeling arbeidsvolume , indexcijfers 1988 = 200,0 164,6 diensten 175,5 1,0,0 140,2 135,4 118,6 95,7 95,2 transport en communicatie 136,0 handel en horeca 135,2 bouw 113,2 industrie 80,7 agrarische sector 77,4, agrarische sector industrie bouw handel en horeca transport en communicatie diensten Binnen de industrie is er weinig verschil en doet de krimp zich voor in alle vier deelsectoren die zijn onderscheiden: zie figuur

24 Figuur 26 arbeidsvolume, industrie 1 ontwikkeling arbeidsvolume industrie (indexcijfers 1988 = ; tussen haakjes de gemiddelde jaarlijkse mutatie) 98,1 94,7 94,7 90,8 overig 84,5 (-0,8%) metaal 80,0 (-1,0%) chem 79,9 (-1,0%) food 75,7 (-1,3%) Handel en horeca: pas op de plaats vanaf 2000 Binnen de sector handel en horeca is het arbeidsvolume in de horeca het sterkst g e- groeid (gemiddeld 1,9% per jaar) en in de autosector het minst (0,7%). Hier groeit het arbeidsvolume echter uitsluitend in de periode tot 2000: daarna wordt er pas op de plaats gemaakt, en neemt het arbeidsvolume zelfs iets af: zie figuur 27. Figuur 27 arbeidsvolume, handel en horeca 200 ontwikkeling arbeidsvolume handel en horeca (indexcijfers 1988 = ; tussen haakjes de gemiddelde jaarlijkse mutatie) 1 154,6 hor 153,1 (+2,0%) 137,5 grh137,2 (+1,5%) 130,5 121,8 deth 131,8 (+1,3%) aut 117,8 (+0,7%) autosector groothandel detailhandel horeca Arbeidsvolume zak elijke dienstverlening verdubbeld Het arbeidsvolume uitgedrukt in aantal voltijdbanen (fte) is verreweg het sterkst gestegen in de dienstensector, en wel met gemiddeld 2,5% per jaar in de onderzochte periode. Binnen de dienstensector is het arbeidsvolume van de zakelijke dienstverlening meer dan verdubbeld, met een gemiddelde jaarlijkse groei van 3,3%. Daarentegen is de werkgelegenheid in de financiële dienstverlening slechts betrekkelijk weinig toegenomen: gemiddeld met 0,6% per jaar, maar met 24

25 een duidelijke krimp sinds De arbeidsinzet van sommige diensten wordt verminderd door automatisering en minder maatwerk. Zo is het kantorennetwerk van banken sterk uitgedund, en zijn veel functies van met name lager en middelbaar geschoolden verdwenen. Zie verder figuur 28. Figuur 28 arbeidsvolume, dienstensector 2 ontwikkeling arbeidsvolume dienstensector (indexcijfers 1988 = ; tussen haakjes de gemiddelde jaarlijkse mutatie) ,2 151,4 140,0 126,7 zak 205,3 (+3,3%) onr 173,0 (+2,5%) overig 164,6 (+2,3%) fin 114,1 (+0,6%) financiële diensten onroerend goed zakelijke diensten overige diensten Arbeidsvolume communicatiesector verdubbeld Binnen de overige sectoren is een krimp te zien met gemiddeld 1,5% per jaar van het arbeidsvolume bij delfstofwinning en nutsbedrijven, een lichte groei bij transport (0,4%), en meer dan een verdubbeling bij communicatie (gemiddeld 3,5% op jaarbasis). Zie figuur 29. Figuur 29 arbeidsvolume, overige sectoren 2 ontwikkeling arbeidsvolume overige sectoren (indexcijfers 1988 = ; tussen haakjes de gemiddelde jaarlijkse mutatie) 212,8 com 212,8 (+3,5%) ,8 trp 109,0 (+0,4%) 90,0 nuts 73,2 (-1,4%) 78,0 delf 70,0 (-1,6%) delfstofwinning nutsbedrijven transport communicatie 25

Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het MKB. drs. A. Bruins T. Span MSc drs. P. Gibcus

Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het MKB. drs. A. Bruins T. Span MSc drs. P. Gibcus Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het MKB drs. A. Bruins T. Span MSc drs. P. Gibcus Zoetermeer, december 2013 ISBN : 978-90-371-1096-8 Rapportnummer : A201363 Dit onderzoek is gefinancierd

Nadere informatie

MKB Rating: smaakt naar meer Onderzoek naar bekendheid en gebruik van ratings door MKB-bedrijven

MKB Rating: smaakt naar meer Onderzoek naar bekendheid en gebruik van ratings door MKB-bedrijven MKB Rating: smaakt naar meer Onderzoek naar bekendheid en gebruik van ratings door MKB-bedrijven Lia Smit, Ro Braaksma, Pieter Fris Zoetermeer, december 2013 ISBN : 978-90-371-1108-8 Rapportnummer : A201374

Nadere informatie

Vertrouwen in eigen bedrijf keldert Ondernemersvertrouwen door de jaren heen

Vertrouwen in eigen bedrijf keldert Ondernemersvertrouwen door de jaren heen Vertrouwen in eigen bedrijf keldert Ondernemersvertrouwen door de jaren heen Bram van der Linden Zoetermeer, december 2013 ISBN : 978-90-371-1107-1 Rapportnummer : A201373 Dit onderzoek is gefinancierd

Nadere informatie

Benchmark klanten Qredits

Benchmark klanten Qredits Benchmark klanten Qredits Lia Smit Zoetermeer, maart 2013 Rapportnummer: A201308 Dit onderzoek is mede gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl). Voor alle

Nadere informatie

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1998-2012

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1998-2012 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1998-2012 drs. K.L. Bangma drs. A. Bruins drs. D. Snel drs. N. Timmermans Zoetermeer, 5 juli 2013 Rapportnummer : A201337 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek

Nadere informatie

MKB-index april 2017

MKB-index april 2017 MKB-index april 2017 Zoetermeer, 4 mei 2017 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en

Nadere informatie

Stemming onder ondernemers in het MKB

Stemming onder ondernemers in het MKB Stemming onder ondernemers in het MKB ISBN : 978-90-371-1130-9 Rapportnummer : A201424 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Panteia

Nadere informatie

Financieringsproblemen in de binnenvaart

Financieringsproblemen in de binnenvaart Financieringsproblemen in de binnenvaart Drs. M.J. Overweel Drs. P.Th. van der Zeijden Zoetermeer, 26 maart 2014 ISBN : 978-90-371-1120-0 Rapportnummer : A201414 Dit onderzoek is gefinancierd door het

Nadere informatie

Exportontwikkeling van het industriële MKB

Exportontwikkeling van het industriële MKB Exportontwikkeling van het industriële MKB Ro Braaksma Zoetermeer, 3 september 2003 Bestelnummer: M200305 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als

Nadere informatie

Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en Update september

Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en Update september Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 Update september drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Zoetermeer, september 2013 ISBN : 978-90-371-1084-5 Rapportnummer : A201347 Dit onderzoek is

Nadere informatie

ISBN :

ISBN : MKB regionaal bekeken 2014 ISBN : 978-90-371-1137-8 Rapportnummer : A201432 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Panteia BV Panteia

Nadere informatie

De Watersector Exportindex (WEX)

De Watersector Exportindex (WEX) De Watersector Exportindex (WEX) Prognose 2005 drs. P. Gibcus drs. W.H.J. Verhoeven Zoetermeer, februari 2006 Dit onderzoek is gefinancierd door het programma Partners voor Water. De verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Innovatie in het MKB. Ontwikkelingen in de periode 2002-2013. A. Ruis

Innovatie in het MKB. Ontwikkelingen in de periode 2002-2013. A. Ruis Innovatie in het MKB Ontwikkelingen in de periode 2002-2013 A. Ruis Zoetermeer, oktober 2013 ISBN : 978-90-371-1086-9 Rapportnummer : A201350 / C10193 Dit onderzoek is mede gefinancierd door het programmaonderzoek

Nadere informatie

De Watersector Exportindex (WEX)

De Watersector Exportindex (WEX) De Watersector Exportindex (WEX) prognose 2006 drs. P. Gibcus drs. W.H.J. Verhoeven Zoetermeer, februari 2007 Dit onderzoek is gefinancierd door het programma Partners voor Water. De verantwoordelijkheid

Nadere informatie

BNA Conjunctuurmeting

BNA Conjunctuurmeting BNA Conjunctuurmeting September 2011 Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Jollemanhof 14 Postbus 19606 1000 GP Amsterdam T 020 555 36 66 F 020 555 36

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Fryslân

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Fryslân Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Zeeland

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Zeeland Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Gelderland

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Gelderland Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Drenthe

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Drenthe Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Zuid-Holland

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Zuid-Holland Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Limburg

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Limburg Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Flevoland

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Flevoland Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Noord-Holland

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Noord-Holland Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, oktober 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Wat drijft MKB-ondernemers?

Wat drijft MKB-ondernemers? Wat drijft MKB-ondernemers? Ontwikkeling doelstellingen 2004-2013 ISBN : 978-90-371-1109-5 Rapportnummer : A201403 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl)

Nadere informatie

Conjunctuurpeiling BNA Voorjaar 2015

Conjunctuurpeiling BNA Voorjaar 2015 Conjunctuurpeiling BNA Voorjaar René Vogels Zoetermeer, 10 april De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen,

Nadere informatie

Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2014 en 2015

Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2014 en 2015 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2014 en 2015 drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Zoetermeer, mei 2014 ISBN : 978-90-371-1126-2 Rapportnummer : A201420 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek

Nadere informatie

Belasting over de winst verdeeld naar sector en grootteklasse

Belasting over de winst verdeeld naar sector en grootteklasse Belasting over de winst verdeeld naar sector en grootteklasse Minirapportage ir. C.C. van de Graaff drs. W.H.J. Verhoeven drs. P. Vroonhof K. Bakker Zoetermeer, 18 september 2002 Dit onderzoek is uitgevoerd

Nadere informatie

Concurrentie in het MKB Hoe concurrentie het MKB scherp houdt

Concurrentie in het MKB Hoe concurrentie het MKB scherp houdt Concurrentie in het MKB Hoe concurrentie het MKB scherp houdt drs. W.V.M. van Rijt-Veltman drs. J. Snoei Zoetermeer, maart 2013 Rapportnummer: A201313 Dit onderzoek is mede gefinancierd door het programmaonderzoek

Nadere informatie

Ergernissen van ondernemers in het MKB Minirapportage

Ergernissen van ondernemers in het MKB Minirapportage Ergernissen van ondernemers in het MKB Minirapportage drs. C.M. Wiggers Zoetermeer, augustus 2003 Nummer: M200304 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten

Nadere informatie

Kostenontwikkeling binnenvaart 2015 en raming 2016

Kostenontwikkeling binnenvaart 2015 en raming 2016 Kostenontwikkeling binnenvaart 2015 en raming 2016 Uitgave januari 2016 Rapport uitgebracht aan: Centraal Bureau voor de Rijn- en Binnenvaart W. van der Geest C11540/2016/0188 Zoetermeer, 29 januari 2016

Nadere informatie

De oudere starter in Nederland Quick Service

De oudere starter in Nederland Quick Service De oudere starter in Nederland Quick Service Heleen Stigter Zoetermeer, januari 2003 Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat wordt gefinancierd door het Ministerie

Nadere informatie

Kunnen MKB-ondernemers de weg nog vinden? Veranderingen in de sociale zekerheid

Kunnen MKB-ondernemers de weg nog vinden? Veranderingen in de sociale zekerheid Kunnen MKB-ondernemers de weg nog vinden? Veranderingen in de sociale zekerheid Peter Brouwer Zoetermeer, april 2003 Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Heliomare

Tevredenheidsonderzoek Heliomare Tevredenheidsonderzoek Heliomare Naar Werk Meetjaar 2017/2018 Zoetermeer, 4-5-2018 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2011. Dienst inburgeren Universiteit van Amsterdam, INTT

Tevredenheidsonderzoek 2011. Dienst inburgeren Universiteit van Amsterdam, INTT Tevredenheidsonderzoek 2011 Dienst inburgeren Universiteit van Amsterdam, INTT Zoetermeer, zaterdag 4 februari 2012 In opdracht van Universiteit van Amsterdam, INTT De verantwoordelijkheid voor de inhoud

Nadere informatie

Topsectoren in beeld Ontwikkelingen van de innovativiteit van de topsectoren

Topsectoren in beeld Ontwikkelingen van de innovativiteit van de topsectoren Topsectoren in beeld Ontwikkelingen van de innovativiteit van de topsectoren 2012-2014 ISBN : 978-90-371-1135-4 Rapportnummer : A201430 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en

Nadere informatie

De stand van Mediation in Nederland

De stand van Mediation in Nederland De stand van Mediation in Nederland drs. R.J.M. Vogels Zoetermeer, 17 november 2011 In opdracht van het Nederlands Mediation Instituut (NMI). De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Stratus.

Nadere informatie

Kengetallen ondernemerschap

Kengetallen ondernemerschap Kengetallen ondernemerschap Tabellenboek drs. N.G.L. Timmermans R. in 't Hout K. Bakker drs. W. H.J. Verhoeven Zoetermeer, 14 augustus 2009 Dit onderzoek is gefinancierd door het Ministerie van Economische

Nadere informatie

Algemeen beeld van het MKB in 2015

Algemeen beeld van het MKB in 2015 Algemeen beeld van het MKB in 2015 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Drs. K.L. Bangma Drs. D. Snel Zoetermeer, 9 februari 2015 De

Nadere informatie

Ondernemen in de voedings- en genotmiddelenindustrie 2013

Ondernemen in de voedings- en genotmiddelenindustrie 2013 Ondernemen in de voedings- en genotmiddelenindustrie 2013 Ro Braaksma Zoetermeer, december 2013 ISBN : 978-90-371-1093-7 Rapportnummer : A201360 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek

Nadere informatie

Omvang en prestaties van het MKB in de topsectoren

Omvang en prestaties van het MKB in de topsectoren Omvang en prestaties van het MKB in de topsectoren drs. P. Fris Zoetermeer, april 2014 ISBN : 978-90-371-1122-4 Rapportnummer : A201416 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Dienst inburgeren Hogeschool Inholland Amsterdam/Diemen

Tevredenheidsonderzoek Dienst inburgeren Hogeschool Inholland Amsterdam/Diemen Tevredenheidsonderzoek 2011 Dienst inburgeren Hogeschool Inholland Amsterdam/Diemen Zoetermeer, zaterdag 4 februari 2012 In opdracht van Hogeschool Inholland Amsterdam/Diemen De verantwoordelijkheid voor

Nadere informatie

Aanscherpingen glijdende schaal. Geschatte resultaten van recente en voorgenomen aanscherpingen. Samenvatting

Aanscherpingen glijdende schaal. Geschatte resultaten van recente en voorgenomen aanscherpingen. Samenvatting Aanscherpingen glijdende schaal Geschatte resultaten van recente en voorgenomen aanscherpingen Samenvatting WODC, Ministerie van Veiligheid en Justitie 2014 Drs. Zosja Berdowski; Ir. Alexandra Vennekens

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2014 / Accessio Inburgering

Tevredenheidsonderzoek 2014 / Accessio Inburgering Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015 Accessio Inburgering Zoetermeer, woensdag 5 augustus 2015 In opdracht van Accessio Inburgering De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik

Nadere informatie

Uitgevoerd in opdracht van. Rapportage beoordelen en incidenteel belonen 2013 Provincies

Uitgevoerd in opdracht van. Rapportage beoordelen en incidenteel belonen 2013 Provincies Uitgevoerd in opdracht van Rapportage beoordelen en incidenteel belonen 2013 Provincies Zoetermeer, 17 september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers

Nadere informatie

Ondernemen in de metalektro 2013

Ondernemen in de metalektro 2013 Ondernemen in de metalektro 2013 Ro Braaksma Zoetermeer, december 2013 1 ISBN : 978-90-371-1094-4 Rapportnummer : A201361 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Onderneme rschap

Nadere informatie

Bouwers en hun gemeente

Bouwers en hun gemeente Bouwers en hun gemeente E e n pe iling in de aanloop naar de Gemeenteraadsverkiezinge n 2014 1 2 Bouwers en hun gemeente E e n pe iling in de aanloop naar de Gemeenteraadsverkiezinge n 2014 drs. Pim van

Nadere informatie

Conjunctuurpeiling BNA. Voorjaar René Vogels

Conjunctuurpeiling BNA. Voorjaar René Vogels Conjunctuurpeiling BNA Voorjaar 2014 René Vogels Zoetermeer, 22 april 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Gebruik van datasets programmaonderzoek in 2012

Gebruik van datasets programmaonderzoek in 2012 Gebruik van datasets programmaonderzoek in 2012 S.P. Meppelink Zoetermeer, april 2013 Rapportnummer: R201302 Dit onderzoek is mede gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl).

Nadere informatie

Algemeen beeld van het MKB in de. marktsector in 2013 en Update juni. drs. K.L. Bangma drs. D. Snel

Algemeen beeld van het MKB in de. marktsector in 2013 en Update juni. drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 Update juni drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Zoetermeer, juni 2013 Rapportnummer : A201335 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2011. Dienst inburgeren Studiecentrum Talen Eindhoven bv

Tevredenheidsonderzoek 2011. Dienst inburgeren Studiecentrum Talen Eindhoven bv Tevredenheidsonderzoek 2011 Dienst inburgeren Studiecentrum Talen Eindhoven bv Zoetermeer, zaterdag 4 februari 2012 In opdracht van Studiecentrum Talen Eindhoven bv De verantwoordelijkheid voor de inhoud

Nadere informatie

Brancheonderzoek BNA. Conjunctuurpeiling voorjaar Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten

Brancheonderzoek BNA. Conjunctuurpeiling voorjaar Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Brancheonderzoek BNA Conjunctuurpeiling voorjaar 2012 Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Jollemanhof 14 Postbus 19606 1000 GP Amsterdam T 020 555 36

Nadere informatie

Innovatie en internationalisering in het MKB

Innovatie en internationalisering in het MKB Innovatie en internationalisering in het MKB A. Ruis Zoetermeer, oktober 2013 ISBN : 978-90-371-1087-6 Rapportnummer : A201351 / C10449 Dit onderzoek is mede gefinancierd door het programmaonderzoek MKB

Nadere informatie

Export- en Importindex MKB

Export- en Importindex MKB Export- en Importindex MKB Ontwikkelingen 2008-2012 ISBN : 978-90-371-1139-2 Rapportnummer : A201434 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl)

Nadere informatie

Innovatie in het MKB Ontwikkelingen in de periode 2002-2014

Innovatie in het MKB Ontwikkelingen in de periode 2002-2014 Innovatie in het MKB Ontwikkelingen in de periode 2002-2014 ISBN : 978-90-371-1133-0 Rapportnummer : A201427 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl)

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Fox AOB

Tevredenheidsonderzoek Fox AOB Tevredenheidsonderzoek 2015 Fox AOB Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van Fox AOB De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Heliomare

Tevredenheidsonderzoek Heliomare Tevredenheidsonderzoek Heliomare Werkfit maken Meetjaar 207/208 Zoetermeer, 4-5-208 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid M201207 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1987-2010 drs. K.L. Bangma drs. A. Bruins Zoetermeer, mei 2012 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid In de periode 1987-2010 is het aantal bedrijven per saldo

Nadere informatie

Innovatie in het MKB in Noord-Nederland

Innovatie in het MKB in Noord-Nederland Innovatie in het MKB in C10978 Petra Gibcus en Yvonne Prince Zoetermeer, 16 juli 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Hogeschool van Amsterdam

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Hogeschool van Amsterdam Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 Hogeschool van Amsterdam Zoetermeer, woensdag 9 november 2016 In opdracht van Hogeschool van Amsterdam De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het

Nadere informatie

De innovativiteit van het MKB in 2013

De innovativiteit van het MKB in 2013 De innovativiteit van het MKB in 2013 S.T. Doove MSc, dr. Y.M. Prince Zoetermeer, september 2013 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl)

Nadere informatie

Economische effecten van verlaging. van de administratieve lasten voor. het bedrijfsleven. Ton Kwaak

Economische effecten van verlaging. van de administratieve lasten voor. het bedrijfsleven. Ton Kwaak Economische effecten van verlaging van de administratieve lasten voor het bedrijfsleven Ton Kwaak Zoetermeer, augustus 2013 ISBN : 978-90-371-1079-1 Rapportnummer : A201341 Dit onderzoek is gefinancierd

Nadere informatie

Middellangetermijn ontwikkeling MKB

Middellangetermijn ontwikkeling MKB M201108 Middellangetermijn ontwikkeling MKB Het MKB in de marktsector in de periode 2011-2015 drs. K. Bangma drs. A. Bruins drs. D. Snel Zoetermeer, april 2011 Middellangetermijn ontwikkeling MKB In de

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek. ROC Drenthe College meetperiode: 1 januari 2018 tot en met 31 december 2018 Definitief rapport

Tevredenheidsonderzoek. ROC Drenthe College meetperiode: 1 januari 2018 tot en met 31 december 2018 Definitief rapport Tevredenheidsonderzoek ROC Drenthe College meetperiode: 1 januari 2018 tot en met 31 december 2018 Definitief rapport In opdracht van ROC Drenthe College Zoetermeer, donderdag 22 maart 2018 De verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Zoetermeer, 28 februari 2018

Zoetermeer, 28 februari 2018 Cliëntenaudit BWRI Zoetermeer, 28 februari 2018 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties

Nadere informatie

Brancheonderzoek BNA. Conjunctuurmeting oktober 2012. Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten

Brancheonderzoek BNA. Conjunctuurmeting oktober 2012. Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Brancheonderzoek BNA Conjunctuurmeting oktober 2012 Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Jollemanhof 14 Postbus 19606 1000 GP Amsterdam T 020 555 36 66

Nadere informatie

Cliëntenaudit Bureau ABC

Cliëntenaudit Bureau ABC Cliëntenaudit Bureau ABC 2014 Zoetermeer 17 april 2015 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties

Nadere informatie

Een innovatieve blik op de toekomst. Verwachtingen van het innovatieve mkb

Een innovatieve blik op de toekomst. Verwachtingen van het innovatieve mkb Een innovatieve blik op de toekomst Verwachtingen van het innovatieve mkb ISBN : 978-90-371-2135-3 Rapportnummer : A201429 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015. Regionaal Autisme Centrum onderdeel Autismewerk.nl

Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015. Regionaal Autisme Centrum onderdeel Autismewerk.nl Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015 Regionaal Autisme Centrum onderdeel Autismewerk.nl Zoetermeer, vrijdag 13 november 2015 In opdracht van Regionaal Autisme Centrum onderdeel Autismewerk.nl De verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2012. Jobcoach organisatie Trace Daelzicht

Tevredenheidsonderzoek 2012. Jobcoach organisatie Trace Daelzicht Tevredenheidsonderzoek 2012 Jobcoach organisatie Trace Daelzicht Zoetermeer, maandag 4 februari 2013 In opdracht van Jobcoach organisatie Trace Daelzicht De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek De Opstap, Leerwerktraject van De Kapstok

Tevredenheidsonderzoek De Opstap, Leerwerktraject van De Kapstok Tevredenheidsonderzoek 2014-2015 De Opstap, Leerwerktraject van De Kapstok Zoetermeer, maandag 3 augustus 2015 In opdracht van De Opstap, Leerwerktraject van De Kapstok De verantwoordelijkheid voor de

Nadere informatie

VBO Woonindex. Tweede kwartaal drs. P. Rosenboom

VBO Woonindex. Tweede kwartaal drs. P. Rosenboom VBO Woonindex Tweede 2008 drs. P. Rosenboom Zoetermeer, 10 juli 2008 In opdracht van VBO Makelaars. De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Stratus. Het gebruik van cijfers en/of teksten als

Nadere informatie

Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (

Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap ( Algemeen beeld van het MKB in 2015 ISBN : 978-90-371-2143-8 Rapportnummer : A201437 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Panteia BV

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2014 / Fontys Hogescholen - Talencentrum

Tevredenheidsonderzoek 2014 / Fontys Hogescholen - Talencentrum Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015 Fontys Hogescholen - Talencentrum Zoetermeer, dinsdag 4 augustus 2015 In opdracht van Fontys Hogescholen - Talencentrum De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust

Nadere informatie

M200413 Beperkte groei werkgelegenheid in het MKB

M200413 Beperkte groei werkgelegenheid in het MKB M200413 Beperkte groei werkgelegenheid in het MKB A.M.J. te Peele Zoetermeer, 24 december 2004 Beperkte groei werkgelegenheid MKB in 1999-2002 De werkgelegenheid in het MKB is in 2002 met 3% toegenomen

Nadere informatie

MKB in regionaal perspectief 2006

MKB in regionaal perspectief 2006 MKB in regionaal perspectief 2006 Zoetermeer, juli 2006 ISBN: 90-371-0971-3 Bestelnummer: A200606 Prijs: 25,- Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat wordt gefinancierd

Nadere informatie

M Meer bedrijfsoverdrachten in hoogconjunctuur

M Meer bedrijfsoverdrachten in hoogconjunctuur M66 Meer bedrijfsoverdrachten in hoogconjunctuur J. Meijaard Zoetermeer, november 6 2 Patronen in Bedrijfsoverdrachten: Komt de golf eraan? Het aantal geslaagde bedrijfsoverdrachten van ondernemers van

Nadere informatie

Van goede naar betere dienstverlening. Tevredenheids- en behoefteonderzoek voor het Vervangingsfonds en Participatiefonds

Van goede naar betere dienstverlening. Tevredenheids- en behoefteonderzoek voor het Vervangingsfonds en Participatiefonds Van goede naar betere dienstverlening Tevredenheids- en behoefteonderzoek voor het Vervangingsfonds en Participatiefonds Inge van den Ende, Mandy Goes en Roxanne de Vreede Zoetermeer, 26 april 2018 De

Nadere informatie

Stijging van export en exportkansen in industrie, diensten en groothandel

Stijging van export en exportkansen in industrie, diensten en groothandel M200515 Stijging van export en exportkansen in industrie, diensten en groothandel Exportthermometer drs. S.C. Oudmaijer Zoetermeer, januari 2006 Exportprestaties en exportpotentieel van de industrie, de

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2014 / De Nieuwe Werkgever

Tevredenheidsonderzoek 2014 / De Nieuwe Werkgever Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015 De Nieuwe Werkgever Zoetermeer, dinsdag 4 augustus 2015 In opdracht van De Nieuwe Werkgever De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Wajong Talenten B.V.

Tevredenheidsonderzoek Wajong Talenten B.V. Tevredenheidsonderzoek 2015 Wajong Talenten B.V. Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van Wajong Talenten B.V. De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek ROC De Leijgraaf

Tevredenheidsonderzoek ROC De Leijgraaf Tevredenheidsonderzoek 2015 ROC De Leijgraaf Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van ROC De Leijgraaf De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of

Nadere informatie

Herstel in de industrie zet door. Samenvatting. Totale industrie. Omzet stijgt. Eerste kwartaal 2014

Herstel in de industrie zet door. Samenvatting. Totale industrie. Omzet stijgt. Eerste kwartaal 2014 Eerste kwartaal 214 Herstel in de industrie zet door Samenvatting Totale industrie Voedings- en genotmiddelenindustrie Aardolie-, chemische, rubber- en kunststofproductenindustrie Basismetaal- en metaalproductenindustrie

Nadere informatie

M201218. Meer snelgroeiende bedrijven en meer krimpende bedrijven in Nederland

M201218. Meer snelgroeiende bedrijven en meer krimpende bedrijven in Nederland M201218 Meer snelgroeiende bedrijven en meer krimpende bedrijven in Nederland drs. D. Snel drs. N. Timmermans Zoetermeer, november 2012 Relatief veel snelgroeiende bedrijven in Nederland In deze rapportage

Nadere informatie

HALFJAARLIJKS ONDERZOEK. Conjunctuurenquête voorjaar 2015

HALFJAARLIJKS ONDERZOEK. Conjunctuurenquête voorjaar 2015 HALFJAARLIJKS ONDERZOEK Conjunctuurenquête voorjaar 2015 Samenvatting Uit de FME Conjunctuurenquête voorjaar 2015 wordt duidelijk dat veel bedrijven een gezonde uitgangspositie hebben om de uitdagingen

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2012 / A&P Partners

Tevredenheidsonderzoek 2012 / A&P Partners Tevredenheidsonderzoek 2012 / 2013 A&P Partners Zoetermeer, zaterdag 3 augustus 2013 In opdracht van A&P Partners De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of

Nadere informatie

Effecten BTW-verandering op het. gedrag van consumenten in de. Schilders- en stukadoorsbranche. drs. K.L. Bangma drs. D. Snel

Effecten BTW-verandering op het. gedrag van consumenten in de. Schilders- en stukadoorsbranche. drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Effecten BTW-verandering op het gedrag van consumenten in de Schilders- en stukadoorsbranche drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Zoetermeer, 23 maart 2012 Dit onderzoek is gefinancierd door CNV Vakmensen, FNV

Nadere informatie

Diaspora-links van. migrantenondernemers in Nederland. Een verkenning. drs. A. Bruins

Diaspora-links van. migrantenondernemers in Nederland. Een verkenning. drs. A. Bruins Diaspora-links van migrantenondernemers in Nederland Een verkenning drs. A. Bruins Zoetermeer, april 2013 ISBN: 978-90-371-1062-3 Rapportnummer: A201317 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek

Nadere informatie

Effecten invoering dubbeltariefsysteem straattaxi

Effecten invoering dubbeltariefsysteem straattaxi Effecten invoering dubbeltariefsysteem straattaxi Dammis van 't Zelfde Zoetermeer, 16 september 2013 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als

Nadere informatie

Werkgelegenheidsonderzoek 2010

Werkgelegenheidsonderzoek 2010 2010 pr ov i nc i e g r oni ng e n Wer kgel egenhei dsonder zoek Eenanal ysevandeont wi kkel i ngen i ndewer kgel egenhei di nde pr ovi nci egr oni ngen Werkgelegenheidsonderzoek 2010 Werkgelegenheidsonderzoek

Nadere informatie

Starters zien door de wolken toch de zon

Starters zien door de wolken toch de zon M201206 Starters zien door de wolken toch de zon drs. A. Bruins Zoetermeer, mei 2012 Starters zien door de wolken toch de zon Enkele jaren nadat zij met een bedrijf zijn begonnen, en met enkele jaren financieel-economische

Nadere informatie

Global Entrepreneurship Monitor 2002

Global Entrepreneurship Monitor 2002 Global Entrepreneurship Monitor 2002 Niels Bosma Zoetermeer, 14 november 2002 Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat wordt gefinancierd door het Ministerie

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Jobcoach Company

Tevredenheidsonderzoek Jobcoach Company Tevredenheidsonderzoek 2014 Jobcoach Company Zoetermeer, vrijdag 13 februari 2015 In opdracht van Jobcoach Company De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015. AM Werk Reïntegratie BV

Tevredenheidsonderzoek 2015. AM Werk Reïntegratie BV Tevredenheidsonderzoek 2015 AM Werk Reïntegratie BV Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van AM Werk Reïntegratie BV De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van

Nadere informatie

M201012. Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2010 en 2011

M201012. Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2010 en 2011 M201012 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2010 en 2011 drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Zoetermeer, juli 2010 Economisch herstel MKB blijft achter bij grootbedrijf Ondanks het toegenomen optimisme

Nadere informatie

Exportprestaties van het industriële MKB in 2003

Exportprestaties van het industriële MKB in 2003 M200410 Exportprestaties van het industriële MKB in 2003 Exportthermometer Jolanda Hessels Kees Bakker Zoetermeer, november 2004 Exportprestaties van het industriële MKB in 2003 In 2003 laat de export

Nadere informatie

KvK-barometer provincie Utrecht

KvK-barometer provincie Utrecht KvK-barometer De economie in de blijft zwaar onder druk staan. Dit blijkt vooral uit het aantal bedrijven dat een verslechtering ziet van het economisch klimaat. Daarnaast verwachten meer ondernemers een

Nadere informatie

Vierde kwartaal 2012. Conjunctuurenquête Nederland. Provincie Zeeland

Vierde kwartaal 2012. Conjunctuurenquête Nederland. Provincie Zeeland Vierde kwartaal 2012 Conjunctuurenquête Nederland Inhoud rapport COEN in het kort Economisch klimaat Omzet Export Personeelssterkte Investeringen Winstgevendheid Toelichting De Conjunctuurenquête Nederland

Nadere informatie