Exportontwikkeling van het industriële MKB

Transcriptie

1 Exportontwikkeling van het industriële MKB Ro Braaksma Zoetermeer, 3 september 2003

2 Bestelnummer: M De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van EIM. EIM aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with EIM. Quoting of numbers and/or text as an explanation or support in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of EIM. EIM does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections. 2

3 Inhoudsopgave 1 Superieure exportprestatie van het midden- en kleinbedrijf 5 2 Voortgaande internationalisering Een open economie Toenemende wereldhandel en internationale specialisatie Ook het (industriële) MKB internationaliseert 7 3 De directe export van de Nederlandse industrie Het industriële middenbedrijf zet een flink deel van zijn producten buiten Nederland af 9 4 Ontwikkeling van de export vanaf De exportgroei bij het MKB overtreft die van het grootbedrijf maar bij hoogconjunctuur doet het grootbedrijf het beter Exportgroei van het MKB vooral dankzij nieuwe exporteurs Chemie groeit het snelst, de voedingsmiddelenindustrie het minst De hogere exportgroei van het MKB nader verklaard 12 3

4

5 1 Superieure exportprestatie van het midden- en kleinbedrijf De export van het midden- en kleinbedrijf (MKB) is tussen 1994 en 2002 harder gegroeid dan die van het grootbedrijf. Dat is te danken aan betere exportprestaties van het MKB in de opgaande fase van de conjunctuur ( ), en minder slechte in de neergaande fase ( ). Tijdens de hoogconjunctuur in de tussenliggende periode ( ) groeide juist de export van het grootbedrijf harder. De betere exportprestaties van het MKB in de fase voorafgaand aan én volgend op de hoogconjunctuur blijken voor een belangrijk deel te danken aan de groei van het aantal exporterende bedrijven in deze fase. Dit wijst op het bestaan van een flexibele of opportunistische marktstrategie bij een flinke categorie MKB-bedrijven: export is voor hen geen vast gegeven, maar afhankelijk van ondernemersbeslissingen die worden ingegeven door de marktverhoudingen van het moment. Bij hoogconjunctuur hebben zij bijvoorbeeld vaak hun handen vol aan het beleveren van de vaste klanten in eigen land, en dat gaat ten koste van de export. Aldus enkele belangrijke uitkomsten van een door EIM verrichte analyse van exportgegevens naar grootteklasse over de periode Hierna wordt nader ingegaan op de resultaten van de analyse. 5

6

7 2 Voortgaande internationalisering 2.1 Een open economie Nederland heeft een zeer open economie. Een groot deel van de productie gaat de grens over, en een groot deel van wat er hier geconsumeerd en verbruikt wordt is afkomstig uit het buitenland. Dus bepaalt de mate waarin Nederlandse bedrijven erin slagen om buitenlandse afnemers voor hun producten te vinden voor een flink stuk de ontwikkeling van de nationale welvaart. 2.2 Toenemende wereldhandel en internationale specialisatie De groei van de wereldhandel overtreft al decennia de groei van de internationale productie, en die ontwikkeling gaat nog steeds door: een toenemend aantal producten wordt verkocht over steeds grotere afstand. Daarbij speelt een combinatie van factoren een rol: verschillen in factorkosten tussen landen en regio s, lagere vervoerskosten, opsplitsing van complexe producten in uiteenlopende deelproducties en toenemende internationale specialisatie. 2.3 Ook het (industriële) MKB internationaliseert De internationaliseringstrend geldt in toenemende mate ook voor het midden- en kleinbedrijf. Kleinere bedrijven krijgen meer buitenlandse concurrentie op de thuismarkt, en oriënteren zich ook meer op buitenlandse afnemers. Door specialisatie en continue stijging van de arbeidsproductiviteit in de industrie (waardoor kleinere bedrijven nu hoeveelheden produceren die voorheen aan grote waren voorbehouden) dijt de geografische markt van kleinere bedrijven uit, voor een toenemend deel voorbij de landsgrenzen. De integratie binnen de Europese Unie, en de nieuwe uitbreiding die voor de deur staat, versterkt die trend. Hoe werkt de internationaliseringstrend uit voor het Nederlandse MKB? Hoe heeft de export zich ontwikkeld in de afgelopen tijd? Welke verschillen zijn er wat dat betreft tussen MKB en grootbedrijf en tussen bedrijfstakken? Wat verklaart die verschillen? Op deze vragen wordt hieronder een antwoord gegeven, waarbij eerst ingegaan wordt op de directe export van de Nederlandse industrie in 2002 en daarna op de ontwikkeling van de export vanaf In deze rapportage wordt onder export verstaan: directe verkoop door Nederlandse bedrijven aan buitenlandse afnemers van zelf vervaardigde producten. 1 Wederexport van in Nederland geïmporteerde producten blijft dus buiten beschouwing, evenals export van binnenlands fabrikaat via de groothandel en andere intermediairs. De directe verkoop aan buitenlandse afnemers is goed voor 83% van de totale export door de industrie. 1 Naast de directe export, die in deze studie wordt gehanteerd, wordt in de economische analyse ook een andere definitie gebruikt: de totale export. Onder totale export wordt verstaan dat deel van de afzet dat het buitenland als bestemming heeft, ongeacht het bedrijf dat de export verzorgt. Bij deze definitie wordt de productiewaarde van de door de groothandel verzorgde export ook bij de industrie geteld. Bij de groothandel wordt alleen de marge geboekt. Analyses van het CBS en het CPB betreffen vrijwel altijd de totale export. 7

8

9 3 De directe export van de Nederlandse industrie 3.1 Het industriële middenbedrijf zet een flink deel van zijn producten buiten Nederland af In 2002 verkocht de Nederlandse industrie voor een bedrag van 93,4 miljard euro direct aan afnemers in het buitenland: 46% van haar omzet. Figuur 1 laat zien dat ongeveer een vijfde van de ondernemingen in het kleinbedrijf, de helft van de ondernemingen in het middenbedrijf en het leeuwendeel van de ondernemingen in het grootbedrijf een deel van zijn producten direct exporteert (zie figuur 1 linkerzijde). Bij het kleinbedrijf gaat het om een gering deel van de totale omzet (13%); bij het grootbedrijf om een groot deel (55%) (zie figuur 1 rechterzijde). figuur 1 aandeel exporterende industriële bedrijven en aandeel export per grootteklasse, 2002 exporterende bedrijven per grootteklasse exportquote per grootteklasse % % 50 55% 25 19% 25 13% 28% 0 Kleinbedrijf (< 10 w.p.) Middenbedrijf (10-99 w.p.) Grootbedrijf (100 w.p. en meer) 0 Kleinbedrijf (< 10 w.p.) Middenbedrijf (10-99 w.p.) Grootbedrijf (100 w.p. en meer) Bron: EIM,

10

11 4 Ontwikkeling van de export vanaf De exportgroei bij het MKB overtreft die van het grootbedrijf... EIM heeft een analyse uitgevoerd op exportgegevens van het MKB en het grootbedrijf over de periode : een complete conjunctuurcyclus. Over deze gehele periode gerekend groeide het volume van de directe export van de Nederlandse industrie jaarlijks met 3,8%. Het groeicijfer van het midden- en kleinbedrijf ligt duidelijk bóven dat gemiddelde: 5,6%. Het grootbedrijf doet 3,4% maar bij hoogconjunctuur doet het grootbedrijf het beter Nadere analyse laat zien dat de export van het MKB niet de hele periode sneller toenam dan die van het grootbedrijf: tussen 1998 en 2000 zag juist het grootbedrijf zijn buitenlandse afzet harder groeien. Dit suggereert dat de fase van de conjunctuur een rol speelt: in deze periode schakelde de economische groei naar de hoogste versnelling. Zowel in de eerste fase van oplopende groei als in de neergaande fase presteert het midden- en kleinbedrijf juist beter in termen van exportgroei. In de periode neemt het Nederlandse exportvolume af, maar vooral door toedoen van het grootbedrijf. De export van het midden- en kleinbedrijf laat ook in deze jaren nog een kleine groei zien. 4.3 Exportgroei van het MKB vooral dankzij nieuwe exporteurs Een deel van de verklaring voor het zojuist geschetste verschil tussen MKB en grootbedrijf is de ontwikkeling van het aantal exporterende bedrijven: in de eerste en de laatste periode neemt dat aantal toe in het MKB, terwijl het aantal tussen 1998 en 2000 afneemt. Dit wijst op het bestaan van een categorie MKB-bedrijven waarvoor export geen vast gegeven is. Mogelijk laten zij het buitenland schieten en concentreren zij zich op hun binnenlandse afnemers op het moment dat de binnenlandse vraag naar hun producten sterk aantrekt. 4.4 Chemie groeit het snelst, de voedingsmiddelenindustrie het minst Analyse per bedrijfstak maakt duidelijk dat van de eerdergenoemde grote drie exporteurs (wat hun aandeel in de Nederlandse export betreft) het MKB in de chemische industrie zijn export het snelst heeft zien toenemen, terwijl de machine- en apparatenbouw nog altijd boven het gemiddelde groeitempo van het industriële MKB zit. De voedingsmiddelen- en drankenindustrie blijft echter duidelijk achter bij het industriegemiddelde. In figuur 2 zijn enkele exportgegevens opgenomen van de 10 bedrijfstakken met het grootste exportaandeel in de Nederlandse industrie in

12 figuur 2 MKB-exportaandeel in 2002 en jaarlijkse groei van de export (volume) bij de 10 bedrijfstakken die het meest exporteren industriële bedrijfstak aandeel totale MKB-export 2002 jaarlijkse exportgroei MKB (%) chemische producten voedingsmiddelen en dranken machines en apparaten producten van metaal producten van rubber, kunststof medische apparaten, etc. papier, karton, papierwaren textiel meubels en overige goederen uitgeverijen en drukkerijen 23% 18% 15% 7% 5% 4% 3% 3% 3% 3% 1,4 2,8 3 1,8 4,0 4,1 5,2 5,8 9,8 13, Bron: EIM, De hogere exportgroei van het MKB nader verklaard Hierboven is vastgesteld dat het MKB in de periode goed heeft gepresteerd op exportgebied. De gemiddelde jaarlijkse groei van de buitenlandse afzet over deze periode ligt bij het midden- en kleinbedrijf 1,8%-punt boven die van het grootbedrijf. Wat verklaart dit verschil? Nadere analyse laat zien dat het MKB wat sterker aanwezig is in industriële sectoren met een bovengemiddelde exportgroei, maar dat verklaart slechts een klein deel van het verschil met het grootbedrijf. Wanneer de exportontwikkeling per sector wordt bekeken, overtreft de exportgroei van het MKB die van het grootbedrijf in de meeste sectoren. Het MKB doet het op eigen kracht gewoon beter. Hierbij moet de kanttekening geplaatst worden dat bij het MKB ook meer ruimte is voor groei van de buitenlandse afzet dan bij het grootbedrijf. Met andere woorden, het grootbedrijf exporteert veel meer en heeft een groter deel van zijn exportpotentieel al gerealiseerd. 12