Innovatie in het MKB in Noord-Nederland

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Innovatie in het MKB in Noord-Nederland"

Transcriptie

1 Innovatie in het MKB in

2 C10978 Petra Gibcus en Yvonne Prince Zoetermeer, 16 juli 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with Panteia. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia. Panteia does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

3 Inhoudsopgave 1 Inleiding 5 2 Wat is de innovatiepiramide? 7 3 Innovatiepiramide voor 11 4 Indicatoren innovatiepiramide Research & Development Realisatie van innovatie Kennisuitwisseling en samenwerking 19 5 Conclusies en aanbevelingen 21 Bijlage 1 Tabellen 23 3

4

5 1 Inleiding Kennisinfrastructuur Noord - De afgelopen decennia heeft flink gewerkt aan de structurele versterking van de economie. Het bevorderen van kennis en innovatie was daarbij een zeer belangrijk speerpunt. heeft geïnvesteerd in het opbouwen van de kennisinfrastructuur op de terreinen healthy ageing, watertechnologie, agrifood, sensortechnologie en energie. Ook de komende jaren blijven maatschappelijke uitdagingen als de vergrijzing, gezondheid en duurzaamheid vragen om innovatieve oplossingen. Door de reeds opgebouwde kennisinfrastructuur heeft een fundament gelegd om bij te dragen aan deze innovatieve oplossingen. Het noordelijke bedrijfsleven, en in het bijzonder het MKB, speelt hierin een belangrijke rol, omdat zij deze innovatieve ideeën en kennis moeten omzetten in nieuwe producten, diensten of processen. De innovatiepiramide: innovatieve positie van het MKB SNN heeft Panteia gevraagd om de innovatieve positie van het se MKB in kaart te brengen. Dit doen we met de innovatiepiramide. Binnen de innovatiepiramide worden vijf segmenten van innovativiteit onderscheiden: bedrijven behoren tot de koplopers, ontwikkelaars, toepassers, volgers of niet-innovatieven. De innovatiepiramide en de onderliggende indicatoren geven inzicht in de mate van innovativiteit van het MKB, en derhalve in welke stappen nodig zijn om de innovaties te realiseren en innoveren structureel onderdeel te laten uitmaken van de bedrijfsvoering. Leeswijzer Hoofdstuk 2 gaat in op de afbakening van de innovatiepiramide en bespreekt welke indicatoren aan de samenstelling van de piramide ten grondslag liggen. Vervolgens laat hoofdstuk 3 de innovatiepiramide voor zien. In hoofdstuk 4 presenteren we de afzonderlijke innovatie-indicatoren op basis waarvan de innovatiepiramide is samengesteld. Hoofdstuk 5 sluit af met de conclusies en de aanbevelingen voor een innovatiever. 5

6

7 2 Wat is de innovatiepiramide? In dit hoofdstuk gaan we nader in op de afbakening en de samenstelling van de innovatiepiramide. Afbakening innovatiepiramide De innovatiepiramide, ontwikkeld door Panteia/EIM, is een segmentatie van bedrijven op grond van hun technologische innovatieve resultaten in de afgelopen drie jaar, hun R&D-inspanningen en mate van interactie met andere partijen 1. Aan de innovatiepiramide liggen daarmee drie criteria ten grondslag: Research & Development: bedrijven die geen R&D uitvoeren, bedrijven die incidenteel aan R&D doen, en bedrijven die systematisch aan R&D doen. Realisatie van innovaties: bedrijven die niet innoveren, bedrijven die innovaties van andere partijen adopteren, bedrijven die zelf innovaties ontwikkelen. Kennisuitwisseling en samenwerking: bedrijven die wel of niet met andere partijen (leveranciers, kennisinstellingen, adviseurs e.d.) kennis uitwisselen of samenwerken in het kader van innovatie. Op basis van de drie bovenstaande criteria zijn bedrijven in het MKB ingedeeld in de vijf segmenten, zoals beschreven in Tabel 2.1. Tabel 2.1 Segmenten van de innovatiepiramide Koplopers Ontwikkelaars Toepassers Volgers Niet-innovatieven Koplopers ontwikkelen zelf product- of procesinnovaties en doen expliciet en systematisch aan R&D. Gerealiseerde productinnovaties zijn nieuw voor hun markt of bedrijfstak. Ontwikkelaars ontwikkelen eveneens zelf product- of procesinnovaties. Ze hebben eigen capaciteit voor de ontwikkeling van innovatie, echter zonder dat innovatie expliciet is georganiseerd door middel van R&D. Toepassers realiseren product- of procesinnovaties, waarbij het zowel om eigen ontwikkelingen als adopties kan gaan. Zij innoveren door het combineren en toepassen van elders beproefde kennis en methoden. Dit komt tot uiting in externe innovatieve samenwerking en/of het gebruik van een extern kennisnetwerk. Volgers zijn bedrijven met bescheiden maar wel aanwezige innovatieve activiteiten. Volgers kunnen innovaties realiseren, of systematisch of incidenteel R&D uitvoeren, of interacteren met andere partijen, maar niet allemaal tegelijk. Niet-innovatieven zijn bedrijven die in de afgelopen drie jaar geen innovaties hebben gerealiseerd, geen R&D doen, en niet met andere partijen samenwerken of kennis uitwisselen om te innoveren Bron: Panteia, Zie P. Gibcus en J.P.J. de Jong (2008), Innovatiepiramide: Een segmentatie van het MKB, EIM, Zoetermeer. 7

8 Samenstelling innovatiepiramide Om de innovatiepiramide in kaart te brengen, heeft Panteia de Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties 2 ingezet. Dit is een jaarlijkse telefonische enquête onder circa bedrijven in het MKB (1 tot 250 werkzame personen). Het doel van deze monitor is om de bedrijfsvoering van het MKB in kaart te brengen. Jaarlijks terugkerende onderwerpen zijn innovatie, perceptie van concurrentie, marketing, strategie en ondernemerschap. Voor het samenstellen van de innovatiepiramide gebruiken we uit de monitor tien indicatoren, die een zo goed mogelijke benadering geven van de drie criteria R&D, realiseren van innovaties, en kennisuitwisseling en samenwerking. Tabel 2.2 geeft een overzicht van de gebruikte indicatoren voor het samenstellen van de innovatiepiramide. Tabel 2.2 Gebruikte indicatoren voor het samenstellen van de innovatiepiramide op basis van de Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties Criteria en indicatoren Omschrijving Waarden Research & Development a15 Bedrijf doet zelf aan R&D 0=nee, 1=ja a14 Bedrijf heeft medewerkers die in hun dagelijks werk met innovatie bezig zijn 0=nee, 1=ja a16 Bedrijf heeft een budget voor vernieuwingsinspanningen 0=nee, 1=ja Realiseren van innovaties a01 Bedrijf heeft in de afgelopen 3 jaar nieuwe producten of diensten op de markt gebracht 0=nee, 1=ja a02 a03 a04 a05 Bedrijf heeft in de afgelopen 3 jaar nieuwe producten of diensten op de markt gebracht die nieuw zijn voor de bedrijfstak Bedrijf heeft in de afgelopen 3 jaar nieuwe producten of diensten op de markt gebracht die op eigen kracht zijn ontwikkeld Bedrijf heeft in de afgelopen 3 jaar verbeteringen of vernieuwingen in zijn productie- of leveringsmethoden doorgevoerd Bedrijf heeft in de afgelopen 3 jaar verbeteringen of vernieuwingen in zijn productie- of leveringsmethoden doorgevoerd die op eigen kracht zijn ontwikkeld 0=nee, 1=ja 0=nee, 1=ja 0=nee, 1=ja 0=nee, 1=ja Kennisuitwisseling en samenwerking a12 Bedrijf gebruikt externe netwerken om kennis uit te wisselen 0=nee, 1=ja a13 Bedrijf werkt samen met andere bedrijven of instellingen om vernieuwingsprojecten uit te voeren 0=nee, 1=ja Bron: Panteia, 2014 Om tot de segmenten van de innovatiepiramide te komen, hebben we per segment de indicatoren en de criteria gehanteerd zoals vermeld in tabel Voor gedetailleerde informatie over de Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties zie ook > Data > Datasets > Determinanten bedrijsprestaties. 8

9 Tabel 2.3 Segmenten van de innovatiepiramide en de gehanteerde criteria en indicatoren Koplopers R&D systematisch: a15=ja en a14=ja en a16=ja Realisatie innovaties nieuw voor de bedrijfstak en op eigen kracht: a02=ja en a03=ja òf a05=ja Ontwikkelaars Geen koploper R&D incidenteel: a15=ja of a14=ja of a16=ja Realisatie innovaties op eigen kracht: a03=ja of a05=ja Toepassers Geen koploper of ontwikkelaar Realisatie innovaties: a01=ja of a04=ja Kennisuitwisseling en samenwerking: a12=ja of a13=ja Volgers Geen koploper, ontwikkelaar of toepasser Ten minste op een indicator in tabel 2 is het antwoord ja Niet-innovatieven Op alle indicatoren in tabel 2 is het antwoord nee Bron: Panteia,

10

11 3 Innovatiepiramide voor In Figuur 3.1 is de innovatiepiramide van het MKB voor afgezet tegen de innovatiepiramide van het se MKB als geheel. Hiermee kunnen we de innovatieve positie van afzetten tegen het landelijke beeld. Wat opvalt, is dat relatief minder koplopers, ontwikkelaars en toepassers heeft dan als geheel. Daarentegen kent relatief meer volgers en niet-innovatieven. In behoort 73% tot de volgers en nietinnovatieve bedrijven, terwijl dit in als geheel 59% is. Dit betekent dat het MKB in relatief weinig of helemaal geen innovatieve activiteiten ontplooit. Figuur 3.1 Innovatiepiramide van het MKB, % Koploper 5% 12% Ontwikkelaar 17% 13% Toepasser 19% 42% Volger 34% 31% Niet-innovatief 25% Bron: Panteia, 2014 op basis van Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties 2013 In Tabel 3.1 wordt de innovatiepiramide van vergeleken met de regio s Oost-, West- en Zuid-, en het landelijke gemiddelde. In het oog springt dat zich, in verhouding tot de andere regio s, kenmerkt door het relatief lage aandeel koplopers, ontwikkelaars en toepassers. Daarnaast kent relatief veel volgers ten opzichte van de andere regio s. Tabel 3.1 Innovatiepiramide van het MKB naar regio, 2013 Regio Noord Oost West Zuid Totaal Koplopers 2% 4% 5% 9% 5% Ontwikkelaars 12% 16% 17% 20% 17% Toepassers 13% 18% 21% 18% 19% Volgers 42% 35% 34% 29% 34% Niet-innovatieven 31% 27% 23% 24% 25% Totaal 100% 100% 100% 100% 100% Bron: Panteia, 2014 op basis van Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties

12

13 4 Indicatoren innovatiepiramide Het voorgaande hoofdstuk liet zien dat ten opzichte van de andere regio s relatief weinig koplopers, ontwikkelaars en toepassers heeft, maar relatief veel volgers. De grote hamvraag is hoe komt dit? Om hier inzicht in te krijgen, kijken we in dit hoofdstuk naar de tien afzonderlijke indicatoren waarop de innovatiepiramide is gestoeld. Telkens vergelijken we met als geheel. Voor een vergelijking met andere regio s is in tabel B.1 in Bijlage 1 opgenomen. 4.1 Research & Development Uitvoeren van R&D: systematisch, incidenteel of niet We onderscheiden voor de innovatiepiramide bedrijven die systematisch, incidenteel of niet aan R&D doen. Een bedrijf doet systematisch aan R&D als het zowel zelf R&D uitvoert, als medewerkers heeft die dagelijks bezig zijn met innovatie als ook budget heeft voor vernieuwingsinspanningen. Een bedrijf doet incidenteel aan R&D als het aan slechts een van de drie hiervoor vermelde criteria voldoet. Zoals Figuur 4.1 laat zien verricht relatief een kleiner deel van de MKB-bedrijven in systematisch of incidenteel R&D dan gemiddeld in. Systematische R&D komt voor bij 2% van de MKB-bedrijven in. Het achterblijven van dit aandeel is de reden voor het lagere aandeel koplopers. Immers, het systematisch verrichten van R&D is een noodzakelijke voorwaarde om aangemerkt te worden als koploper. Figuur 4.1 Percentage MKB-bedrijven dat systematisch, incidenteel of geen R&D verricht in en, % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 31% 67% 7% 38% 55% Systematisch R&D Incidenteel R&D Geen R&D Bron: Panteia, op basis van Monitor Determinanten van Bedrijfsprestaties Om te bepalen of R&D een structureel of incidenteel karakter heeft, wordt bepaald met drie indicatoren, namelijk het bedrijf 1. Verricht zelf R&D. 2. Heeft medewerkers die in hun dagelijkse werk met innovatie bezig zijn. 3. Heeft een budget voor vernieuwingsinspanningen of hiervoor specifieke middelen voor gereserveerd. In het resterende deel van deze paragraaf laten we zien hoe het se MKB presteert op deze indicatoren om te ontrafelen waardoor het structurele en incidentele karakter van R&D in lager is dan gemiddeld. 13

14 Bedrijf verricht zelf R&D In Figuur 4.2 is het percentage bedrijven opgenomen dat de afgelopen drie jaar zelf R&D heeft verricht. In verricht met 11% een relatief kleiner deel van de MKB-bedrijven zelf R&D dan gemiddeld in (20%). Figuur 4.2 Percentage MKB-bedrijven dat de afgelopen drie jaar zelf R&D heeft verricht in en, % 30% 20% 20% 10% 11% 0% Panteia, 2014 op basis van Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties 2013 Medewerkers dagelijks bezig met vernieuwingen In geeft bijna een op de drie van de ondervraagde MKB-bedrijven aan dat ze medewerkers in dienst hebben die zich structureel bezig houden met innovatie (zie Figuur 4.3). Op deze indicator blijft echter ook achter bij als geheel. Figuur 4.3 Percentage MKB-bedrijven dat medewerkers heeft, die in hun dagelijkse werk bezig zijn met vernieuwingsinspanningen, in en, % 30% 32% 39% 20% 10% 0% Panteia, 2014 op basis van Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties 2013 Budget voor vernieuwingsinspanningen Ook als het gaat om budget voor vernieuwingsinspanningen blijft achter bij als geheel (zie Figuur 4.4 ). Slechts 5% van het Noord- se MKB heeft hier specifiek budget voor. 14

15 Figuur 4.4 Percentage MKB-bedrijven dat een budget heeft voor vernieuwingsinspanningen of hiervoor specifieke middelen heeft gereserveerd in en, % 30% 20% 14% 10% 5% 0% Panteia, 2014 op basis van Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties 2013 Kortom, heeft relatief minder MKB-bedrijven die zelf aan R&D doen, die medewerkers hebben die zich dagelijks bezighouden met innovatie en die budget of middelen vrijmaken voor innovatie. 4.2 Realisatie van innovatie Voor de segmentatie van de bedrijven in de innovatiepiramide is het realiseren van innovatie een van de drie criteria. Daarbij onderscheiden we bedrijven die innovaties zelf ontwikkelen, die innovaties van andere partijen adopteren of die niet innoveren. In Figuur 4.5 wordt dit onderscheid gemaakt voor MKB-bedrijven in en als geheel. Figuur 4.5 Percentage MKB-bedrijven dat innovaties zelf ontwikkelt, innovaties adopteert of niet innoveert in en, % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 14% 26% 59% 28% 23% 48% Zelf innovaties ontwikkelen Innovaties adopteren Geen innovaties Panteia, 2014 op basis van Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties 2013 Het aandeel MKB-bedrijven dat zelf innovaties ontwikkelt, blijft in behoorlijk achter bij het totale se MKB. Hetgeen, naast relatief minder structurele en incidentele R&D, een extra verklaring is waarom het aandeel koplopers en ontwikkelaars in lager ligt dan in de rest van. Noord- kenmerkt zich door relatief iets meer innovaties te adopteren dan gemiddeld. Het zijn de toepassers en volgers die innovaties adopteren. 15

16 Om te bepalen of en op welke manier innovaties worden gerealiseerd, zijn vijf indicatoren ingezet. Het betreft het percentage MKB-bedrijven dat in de afgelopen drie jaar: 1. Nieuwe producten of diensten op de markt heeft gebracht. 2. Nieuwe producten of diensten op de markt heeft gebracht, die nieuw zijn voor de bedrijfstak. 3. Nieuwe producten of diensten op de markt heeft gebracht, die op eigen kracht zijn ontwikkeld. 4. Verbeteringen of vernieuwingen heeft doorgevoerd in zijn productie- of leveringsmethoden. 5. verbeteringen of vernieuwingen heeft doorgevoerd in zijn productie- of leveringsmethoden, die nieuw zijn voor de bedrijfstak. Het resterende deel van deze paragraaf bespreekt het aandeel MKB-bedrijven in dat innovaties realiseert aan de hand van de vijf bovengenoemde indicatoren. Nieuwe producten of diensten op de markt gebracht In is het aandeel MKB-bedrijven dat nieuwe producten of diensten op de markt heeft gebracht lager dan het landelijke aandeel. Figuur 4.6 laat dit zien. Figuur 4.6 Percentage MKB-bedrijven dat in de afgelopen 3 jaar nieuwe producten of diensten op de markt heeft gebracht in en, % 30% 26% 20% 16% 10% 0% Panteia, 2014 op basis van Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties 2013 waarvan nieuw voor de bedrijfstak Een beperkt deel van de gerealiseerde innovaties in producten of diensten in het MKB is nieuw voor de bedrijfstak. In is dit aandeel 5% (zie Figuur 4.7) en daarmee lager dan het aandeel van als geheel (13%). 16

17 Figuur 4.7 Percentage MKB-bedrijven dat in de afgelopen 3 jaar nieuwe producten of diensten op de markt heeft gebracht die nieuw zijn voor de bedrijfstak in en, % 30% 20% 13% 10% 5% 0% Panteia, 2014 op basis van Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties 2013 waarvan op eigen kracht ontwikkeld Een op de tien MKB-bedrijven in heeft nieuwe producten of diensten op de markt gebracht die op eigen kracht zijn ontwikkeld (zie Figuur 4.8), dat betekent dat het geen producten of diensten betreft die van een leverancier zijn overgenomen. Uit Figuur 4.6 blijkt dat 16% nieuwe producten of diensten heeft geïntroduceerd. Van de gerealiseerde product- of diensteninnovaties is bijna twee derde op eigen kracht ontwikkeld, namelijk 10% van de 16%. Dit betekent dat een derde van de product- of diensteninnovaties is geadopteerd. Het landelijke gemiddelde ligt met 30% net iets hoger. In verhouding adopteert net iets meer product- en diensten-innovaties. Figuur 4.8 Percentage MKB-bedrijven dat in de afgelopen 3 jaar nieuwe producten of diensten op de markt heeft gebracht die op eigen kracht ontwikkeld zijn in en, % 30% 20% 18% 10% 10% 0% Panteia, 2014 op basis van Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties 2013 Verbeteringen of vernieuwingen in productie - of leveringsmethoden Bij de procesinnovaties, verbeteringen of vernieuwingen in de productie- of leveringsmethoden, blijft achter bij het landelijke beeld (zie Figuur 4.9). Het verschil tussen en als geheel is bij de procesinnovaties minder groot dan bij de productinnovaties. 17

18 Figuur 4.9 Percentage MKB-bedrijven dat in de afgelopen 3 jaar verbeteringen of vernieuwingen in zijn productie- of leveringsmethoden heeft doorgevoerd in en, % 40% 35% 42% 30% 20% 10% 0% Panteia, 2014 op basis van Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties 2013 waarvan op eigen kracht ontwikkeld In heeft 9% van de MKB-bedrijven procesinnovaties op eigen kracht doorgevoerd (zie Figuur 4.10). Dit betekent dat van de gerealiseerde procesinnovaties ongeveer een kwart op eigen kracht wordt ontwikkeld (9% van de 35%). In als geheel is dit 45% (19% van 42%). Dit betekent dat relatief veel procesinnovaties adopteert. Figuur 4.10 Percentage MKB-bedrijven dat in de afgelopen 3 jaar verbeteringen of vernieuwingen in zijn productie- of leveringsmethoden heeft doorgevoerd die op eigen kracht ontwikkeld zijn in Noord- en, % 30% 20% 19% 10% 9% 0% Panteia, 2014 op basis van Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties 2013 Kortom, realiseert relatief minder product- en procesinnovaties dan landelijk het geval is en het MKB in de noordelijke provincies adopteert vaker innovaties dan dat zij deze innovaties op eigen kracht ontwikkelt. 18

19 4.3 Kennisuitwisseling en samenwerking Het derde criterium binnen de innovatiepiramide is kennisuitwisseling en samenwerking. Dit criterium is gemeten aan de hand van twee indicatoren, namelijk het percentage bedrijven dat: 1. Gebruik maakt van een extern netwerk om kennis uit te wisselen. 2. Samenwerkt met andere bedrijven of instellingen om vernieuwingstrajecten uit te voeren. Gebruik van extern netwerk om kennis uit te wisselen In Figuur 4.11 is het percentage bedrijven dat gebruik maakt van een extern netwerk om kennis uit te wisselen voor en als geheel weergegeven. De figuur laat zien dat bijna de helft van de MKB-bedrijven gebruik maakt van externe netwerken voor de kennisuitwisseling. Op deze indicator ligt zo goed als op het gemiddelde. Het verschil met als geheel is minimaal. Figuur 4.11 Percentage MKB-bedrijven dat gebruik maakt van een extern netwerk om kennis uit te wisselen in en, % 48% 49% 40% 30% 20% 10% 0% Panteia, 2014 op basis van Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties 2013 Samenwerking met andere bedrijven of instellingen De samenwerking met andere bedrijven of instellingen om vernieuwingsprojecten uit te voeren ligt onder het se MKB relatief lager dan onder het totale se MKB. Figuur 4.12 laat zien dat dit verschil 15%-punt is. 19

20 Figuur 4.12 Percentage bedrijven dat samenwerkt met andere bedrijven of instellingen om vernieuwingsprojecten uit te voeren in en, % 34% 30% 20% 19% 10% 0% Panteia, 2014 op basis van Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties 2013 Kortom, ligt voor wat betreft het gebruiken van externe netwerken voor de kennisuitwisseling in lijn met het landelijke gemiddelde. Op het gebied van samenwerking bij vernieuwing blijft achter. 20

21 5 Conclusies en aanbevelingen Conclusie: innovatie is te weinig een structureel onderdeel van het se MKB Voor een groot deel van het MKB in maakt innovatie geen structureel onderdeel uit van de bedrijfsvoering. De innovatiepiramide laat zien dat Noord- relatief minder koplopers, ontwikkelaars en toepassers heeft dan gemiddeld. Vooral het aandeel toepassers is lager in vergelijking met de landsdelen Oost-, West- en Zuid-. Het aandeel volgers is juist relatief hoger. Hiervoor zijn een aantal redenen aan te wijzen: Bij het MKB in is R&D minder vaak structureel dan wel incidenteel ingebed. De bedrijven doen minder vaak zelf aan R&D, hebben in verhouding minder vaak medewerkers die in hun dagelijkse werk bezig zijn met innovaties en reserveren minder vaak budget voor innovaties. De MKB-bedrijven in de noordelijke provincies realiseren minder innovaties. En vervolgens kenmerkt zich bij het realiseren van innovaties meer door het adopteren van innovaties dan het op eigen kracht ontwikkelen van de innovaties. Het se MKB werkt relatief minder vaak samen bij innovaties dan het totale se MKB. Het MKB in gaat gelijk op met landelijke gemiddelde bij het inschakelen van externe netwerken om kennis uit te wisselen. De kennisuitwisseling in de netwerken van het se MKB worden echter minder omgezet in daadwerkelijke innovatietrajecten. Sectorstructuur in ogenschouw nemen kan nog flinke stappen maken op het gebied van innovatie. De vraag is dan op welke groepen zich dan zou moeten richten? Om deze vraag te beantwoorden is het belangrijk om de sectorstructuur van onder de aandacht te brengen. De sectorstructuur van kenmerkt zich door relatief veel kleinschalige bedrijven in de landbouw, de bouw, de handel en de zakelijke dienstverlening. Dit zijn sectoren waarvan het grootste deel van de bedrijven minder dan 10 werkzame personen in dienst heeft. Zij zijn in staat om te innoveren, maar systematische R&D is doorgaans een brug te ver. Daarnaast is het aandeel grotere industriële bedrijven in beperkt. De industriële bedrijven zijn doorgaans verantwoordelijk voor R&D. Koplopers zijn vaak relatief grotere bedrijven binnen het MKB, die eigen R&Dafdelingen en hiervoor ook (ruime) budgetten hebben. Gezien de se sectorstructuur zal het lastig zijn om het aandeel koplopers te vergroten. 3 Daarnaast leert de ervaring dat het moeilijk is om niet-innovatieve bedrijven in beweging te krijgen. Doorgaans komen zij alleen in beweging als klatnen specifiek om innovaties vragen. Eigen initiatief tot innoveren zal deze groep nauwelijks nemen. Het is dan ook weinig zinvol om zwaar in te zetten op deze groep. Aanbeveling: zet in op meer toepassers en ontwikkelaars door meer samenwerking kan zich het beste inzetten op het vergroten van het aandeel toepassers, en in mindere mate ook op het aandeel ontwikkelaars. De volgers in het MKB voeren enige innovatie-activiteiten uit, maar zij zijn hier nog zeker niet 3 Hierbij moet dan eerder gedacht worden aan het aantrekken van innovatieve bedrijven die zich in Noord- willen vestigen. 21

22 structureel mee bezig. Vaak hebben zij voldoende ideeën en staan zij ook open voor innovaties. Het ontbreekt hen doorgaans aan tijd, financiële middelen of mankracht om de innovaties daadwerkelijk te realiseren. Door volgers te prikkelen om hun ideeën om te zetten in innovaties en deze ook te realiseren, kunnen zij in de innovatiepiramide toepassers worden. De MKB-bedrijven in zouden meer gestimuleerd kunnen worden om op nieuwe producten of diensten op de markt te zetten. Een andere prikkel kan worden gegeven door bedrijven meer procesinnovaties te laten doorvoeren. Zowel de product-, diensten als procesinnovaties hoeven niet noodzakelijk op eigen kracht te zijn ontwikkeld of nieuw te zijn voor de bedrijfstak. Het kunnen ook adopties betekenen van innovaties die door anderen, zoals leveranciers, klanten of kennisinstellingen, zijn ontwikkeld. Van belang is om de bedrijven er voortdurend op te wijzen om met hun ideeën aan de slag te gaan en te voorkomen dat plannen op de plank blijven liggen. Op hun beurt kunnen toepassers ook een trede hoger komen op de innovatiepiramide. Toepassers realiseren wel innovaties, maar doen dit nog niet op eigen kracht. Door toepassers te stimuleren om op eigen kracht te innoveren, kunnen zij zich ontpoppen tot ontwikkelaars. Samenwerking kan een belangrijk rol spelen bij het innovatiever maken van de Noord- se MKB-bedrijven. Door MKB-bedrijven met elkaar in contact te laten komen, kunnen ze kennis uitwisselen, elkaar inspireren, maar vooral ook van elkaar leren. Door de handen ineen te slaan kan doorgaans veel meer of sneller iets worden bereikt. Om de ideeën om te zetten in concrete innovaties, speelt het menselijk kapitaal binnen een bedrijf een belangrijke rol. Het succes van innovaties is afhankelijk van de talenten van medewerkers. Immers, de medewerkers zetten het innovatieve idee om in praktische oplossingen en toepassingen. Medewerkers zetten hun talenten alleen optimaal in als zij worden gemotiveerd en geënthousiasmeerd. Het is belangrijk om de medewerkers op een positieve manier te stimuleren het maximale uit zichzelf te halen. Bedrijven kunnen dit bijvoorbeeld bewerkstellingen door kenniswerkers in dienst te nemen. Kenniswerkers zijn als geen ander in staat om kennis en informatie tot zich te nemen, problemen te signaleren en met oplossingen of alternatieven te komen. Het zijn doorgaans de kenniswerkers binnen de bedrijven die met innovatieve ideeën en oplossingen komen. 22

23 Bijlage 1 Tabellen Tabel B.1 Indicatoren innovatie naar regio, 2013 Regio % bedrijven dat Noord Oost West Zuid Totaal Research & Development de afgelopen 3 jaar zelf R&D heeft verricht 11% 16% 20% 27% 20% medewerkers heeft die in hun dagelijkse werk bezig zijn met vernieuwingsinspanningen een budget heeft voor venieuwingsinspanningen of hiervoor specifiek middelen heeft gereserveerd 32% 38% 39% 43% 39% 5% 12% 15% 16% 14% Realisatie van innovatie: nieuwe producten of diensten in de afgelopen 3 jaar nieuwe producten of diensten op de markt heeft gebracht 16% 22% 30% 27% 26% en die nieuw zijn voor de bedrijfstak 5% 13% 13% 14% 13% en die op eigen kracht zijn ontwikkeld 10% 14% 20% 19% 18% Realisatie van innovatie: procesvernieuwingen in de afgelopen 3 jaar verbeteringen of vernieuwingen in zijn productie- of leveringsmethoden heeft doorgevoerd 35% 39% 42% 45% 42% en die op eigen kracht zijn ontwikkeld 9% 17% 20% 25% 19% Kennisuitwisseling en samenwerking gebruik maakt van een extern netwerk om kennis uit te wisselen 48% 44% 50% 53% 49% samenwerkt met andere bedrijven of instellingen om vernieuwingsprojecten uit te voeren 19% 33% 36% 39% 34% Bron: Panteia, 2014 op basis van Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties

24 Tabel B.2 Het MKB binnen het bedrijfsleven naar regio, 2013 Regio Noord Oost West Zuid Totaal Verdeling aantal MKB-bedrijven over de vier regio's MKB volgens de NLse definitie: bedrijven tot 100 werkzame personen, 2013* MKB volgens de EU definitie: bedrijven tot 250 werkzame personen, 2013* 9,6% 18,5% 47,7% 24,1% 100% 9,6% 18,5% 47,7% 24,1% 100% Verdeling van de werkgelegenheid in het MKB over de vier regio's MKB volgens de NLse definitie: bedrijven tot 100 werkzame personen, 2012** MKB volgens de EU definitie: bedrijven tot 250 werkzame personen, 2012** 9,3% 18,8% 48,1% 23,7% 100% 9,4% 18,8% 48,2% 23,6% 100% Aandeel MKB qua aantal bedrijven MKB volgens de NLse definitie: bedrijven tot 100 werkzame personen, 2013* MKB volgens de EU definitie: bedrijven tot 250 werkzame personen, 2013* 99,71% 99,60% 99,65% 99,63% 99,64% 99,93% 99,91% 99,89% 99,90% 99,90% Aandeel MKB qua werkgelegenheid MKB volgens de NLse definitie: bedrijven tot 100 werkzame personen, 2012** MKB volgens de EU definitie: bedrijven tot 250 werkzame personen, 2012** 62,0% 61,8% 58,2% 60,6% 59,8% 77,8% 77,1% 72,7% 75,3% 74,6% * Kamer van Koophandel, Handelsregister, 7 augustus 2013 ** Berekeningen obv Panteia/EIM Dataset Regionale kerncijfers MKB *** Berekeningen obv Panteia/EIM Dataset Regionale Bedrijvendynamiek 24

MKB-index april 2017

MKB-index april 2017 MKB-index april 2017 Zoetermeer, 4 mei 2017 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Zuid-Holland

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Zuid-Holland Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Fryslân

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Fryslân Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Zeeland

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Zeeland Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Gelderland

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Gelderland Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Drenthe

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Drenthe Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Noord-Holland

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Noord-Holland Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, oktober 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Limburg

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Limburg Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Flevoland

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Flevoland Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het MKB. drs. A. Bruins T. Span MSc drs. P. Gibcus

Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het MKB. drs. A. Bruins T. Span MSc drs. P. Gibcus Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het MKB drs. A. Bruins T. Span MSc drs. P. Gibcus Zoetermeer, december 2013 ISBN : 978-90-371-1096-8 Rapportnummer : A201363 Dit onderzoek is gefinancierd

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Heliomare

Tevredenheidsonderzoek Heliomare Tevredenheidsonderzoek Heliomare Naar Werk Meetjaar 2017/2018 Zoetermeer, 4-5-2018 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2011. Dienst inburgeren Universiteit van Amsterdam, INTT

Tevredenheidsonderzoek 2011. Dienst inburgeren Universiteit van Amsterdam, INTT Tevredenheidsonderzoek 2011 Dienst inburgeren Universiteit van Amsterdam, INTT Zoetermeer, zaterdag 4 februari 2012 In opdracht van Universiteit van Amsterdam, INTT De verantwoordelijkheid voor de inhoud

Nadere informatie

Ergernissen van ondernemers in het MKB Minirapportage

Ergernissen van ondernemers in het MKB Minirapportage Ergernissen van ondernemers in het MKB Minirapportage drs. C.M. Wiggers Zoetermeer, augustus 2003 Nummer: M200304 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2011. Dienst inburgeren Studiecentrum Talen Eindhoven bv

Tevredenheidsonderzoek 2011. Dienst inburgeren Studiecentrum Talen Eindhoven bv Tevredenheidsonderzoek 2011 Dienst inburgeren Studiecentrum Talen Eindhoven bv Zoetermeer, zaterdag 4 februari 2012 In opdracht van Studiecentrum Talen Eindhoven bv De verantwoordelijkheid voor de inhoud

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Dienst inburgeren Hogeschool Inholland Amsterdam/Diemen

Tevredenheidsonderzoek Dienst inburgeren Hogeschool Inholland Amsterdam/Diemen Tevredenheidsonderzoek 2011 Dienst inburgeren Hogeschool Inholland Amsterdam/Diemen Zoetermeer, zaterdag 4 februari 2012 In opdracht van Hogeschool Inholland Amsterdam/Diemen De verantwoordelijkheid voor

Nadere informatie

BNA Conjunctuurmeting

BNA Conjunctuurmeting BNA Conjunctuurmeting September 2011 Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Jollemanhof 14 Postbus 19606 1000 GP Amsterdam T 020 555 36 66 F 020 555 36

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2014 / Accessio Inburgering

Tevredenheidsonderzoek 2014 / Accessio Inburgering Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015 Accessio Inburgering Zoetermeer, woensdag 5 augustus 2015 In opdracht van Accessio Inburgering De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik

Nadere informatie

De Watersector Exportindex (WEX)

De Watersector Exportindex (WEX) De Watersector Exportindex (WEX) Prognose 2005 drs. P. Gibcus drs. W.H.J. Verhoeven Zoetermeer, februari 2006 Dit onderzoek is gefinancierd door het programma Partners voor Water. De verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Aanscherpingen glijdende schaal. Geschatte resultaten van recente en voorgenomen aanscherpingen. Samenvatting

Aanscherpingen glijdende schaal. Geschatte resultaten van recente en voorgenomen aanscherpingen. Samenvatting Aanscherpingen glijdende schaal Geschatte resultaten van recente en voorgenomen aanscherpingen Samenvatting WODC, Ministerie van Veiligheid en Justitie 2014 Drs. Zosja Berdowski; Ir. Alexandra Vennekens

Nadere informatie

De stand van Mediation in Nederland

De stand van Mediation in Nederland De stand van Mediation in Nederland drs. R.J.M. Vogels Zoetermeer, 17 november 2011 In opdracht van het Nederlands Mediation Instituut (NMI). De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Stratus.

Nadere informatie

Bouwers en hun gemeente

Bouwers en hun gemeente Bouwers en hun gemeente E e n pe iling in de aanloop naar de Gemeenteraadsverkiezinge n 2014 1 2 Bouwers en hun gemeente E e n pe iling in de aanloop naar de Gemeenteraadsverkiezinge n 2014 drs. Pim van

Nadere informatie

De Watersector Exportindex (WEX)

De Watersector Exportindex (WEX) De Watersector Exportindex (WEX) prognose 2006 drs. P. Gibcus drs. W.H.J. Verhoeven Zoetermeer, februari 2007 Dit onderzoek is gefinancierd door het programma Partners voor Water. De verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Heliomare

Tevredenheidsonderzoek Heliomare Tevredenheidsonderzoek Heliomare Werkfit maken Meetjaar 207/208 Zoetermeer, 4-5-208 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Fox AOB

Tevredenheidsonderzoek Fox AOB Tevredenheidsonderzoek 2015 Fox AOB Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van Fox AOB De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting

Nadere informatie

Cliëntenaudit Bureau ABC

Cliëntenaudit Bureau ABC Cliëntenaudit Bureau ABC 2014 Zoetermeer 17 april 2015 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties

Nadere informatie

Zoetermeer, 28 februari 2018

Zoetermeer, 28 februari 2018 Cliëntenaudit BWRI Zoetermeer, 28 februari 2018 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties

Nadere informatie

Conjunctuurpeiling BNA Voorjaar 2015

Conjunctuurpeiling BNA Voorjaar 2015 Conjunctuurpeiling BNA Voorjaar René Vogels Zoetermeer, 10 april De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen,

Nadere informatie

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1998-2012

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1998-2012 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1998-2012 drs. K.L. Bangma drs. A. Bruins drs. D. Snel drs. N. Timmermans Zoetermeer, 5 juli 2013 Rapportnummer : A201337 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2012. Jobcoach organisatie Trace Daelzicht

Tevredenheidsonderzoek 2012. Jobcoach organisatie Trace Daelzicht Tevredenheidsonderzoek 2012 Jobcoach organisatie Trace Daelzicht Zoetermeer, maandag 4 februari 2013 In opdracht van Jobcoach organisatie Trace Daelzicht De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015. Regionaal Autisme Centrum onderdeel Autismewerk.nl

Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015. Regionaal Autisme Centrum onderdeel Autismewerk.nl Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015 Regionaal Autisme Centrum onderdeel Autismewerk.nl Zoetermeer, vrijdag 13 november 2015 In opdracht van Regionaal Autisme Centrum onderdeel Autismewerk.nl De verantwoordelijkheid

Nadere informatie

De oudere starter in Nederland Quick Service

De oudere starter in Nederland Quick Service De oudere starter in Nederland Quick Service Heleen Stigter Zoetermeer, januari 2003 Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat wordt gefinancierd door het Ministerie

Nadere informatie

Kunnen MKB-ondernemers de weg nog vinden? Veranderingen in de sociale zekerheid

Kunnen MKB-ondernemers de weg nog vinden? Veranderingen in de sociale zekerheid Kunnen MKB-ondernemers de weg nog vinden? Veranderingen in de sociale zekerheid Peter Brouwer Zoetermeer, april 2003 Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Hogeschool van Amsterdam

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Hogeschool van Amsterdam Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 Hogeschool van Amsterdam Zoetermeer, woensdag 9 november 2016 In opdracht van Hogeschool van Amsterdam De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het

Nadere informatie

Kostenontwikkeling binnenvaart 2015 en raming 2016

Kostenontwikkeling binnenvaart 2015 en raming 2016 Kostenontwikkeling binnenvaart 2015 en raming 2016 Uitgave januari 2016 Rapport uitgebracht aan: Centraal Bureau voor de Rijn- en Binnenvaart W. van der Geest C11540/2016/0188 Zoetermeer, 29 januari 2016

Nadere informatie

Uitgevoerd in opdracht van. Rapportage beoordelen en incidenteel belonen 2013 Provincies

Uitgevoerd in opdracht van. Rapportage beoordelen en incidenteel belonen 2013 Provincies Uitgevoerd in opdracht van Rapportage beoordelen en incidenteel belonen 2013 Provincies Zoetermeer, 17 september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers

Nadere informatie

Kengetallen ondernemerschap

Kengetallen ondernemerschap Kengetallen ondernemerschap Tabellenboek drs. N.G.L. Timmermans R. in 't Hout K. Bakker drs. W. H.J. Verhoeven Zoetermeer, 14 augustus 2009 Dit onderzoek is gefinancierd door het Ministerie van Economische

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek De Opstap, Leerwerktraject van De Kapstok

Tevredenheidsonderzoek De Opstap, Leerwerktraject van De Kapstok Tevredenheidsonderzoek 2014-2015 De Opstap, Leerwerktraject van De Kapstok Zoetermeer, maandag 3 augustus 2015 In opdracht van De Opstap, Leerwerktraject van De Kapstok De verantwoordelijkheid voor de

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek. ROC Drenthe College meetperiode: 1 januari 2018 tot en met 31 december 2018 Definitief rapport

Tevredenheidsonderzoek. ROC Drenthe College meetperiode: 1 januari 2018 tot en met 31 december 2018 Definitief rapport Tevredenheidsonderzoek ROC Drenthe College meetperiode: 1 januari 2018 tot en met 31 december 2018 Definitief rapport In opdracht van ROC Drenthe College Zoetermeer, donderdag 22 maart 2018 De verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Stemming onder ondernemers in het MKB

Stemming onder ondernemers in het MKB Stemming onder ondernemers in het MKB ISBN : 978-90-371-1130-9 Rapportnummer : A201424 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Panteia

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2014 / Fontys Hogescholen - Talencentrum

Tevredenheidsonderzoek 2014 / Fontys Hogescholen - Talencentrum Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015 Fontys Hogescholen - Talencentrum Zoetermeer, dinsdag 4 augustus 2015 In opdracht van Fontys Hogescholen - Talencentrum De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2012 / A&P Partners

Tevredenheidsonderzoek 2012 / A&P Partners Tevredenheidsonderzoek 2012 / 2013 A&P Partners Zoetermeer, zaterdag 3 augustus 2013 In opdracht van A&P Partners De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of

Nadere informatie

Brancheonderzoek BNA. Conjunctuurmeting oktober 2012. Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten

Brancheonderzoek BNA. Conjunctuurmeting oktober 2012. Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Brancheonderzoek BNA Conjunctuurmeting oktober 2012 Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Jollemanhof 14 Postbus 19606 1000 GP Amsterdam T 020 555 36 66

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek ROC De Leijgraaf

Tevredenheidsonderzoek ROC De Leijgraaf Tevredenheidsonderzoek 2015 ROC De Leijgraaf Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van ROC De Leijgraaf De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of

Nadere informatie

Utrecht Innoveert in 2014. Hoe innovatief zijn bedrijven in de provincie Utrecht?

Utrecht Innoveert in 2014. Hoe innovatief zijn bedrijven in de provincie Utrecht? Utrecht Innoveert in 2014 Hoe innovatief zijn bedrijven in de provincie Utrecht? Petra Gibcus en Ro Braaksma Zoetermeer, januari 2015 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Wajong Talenten B.V.

Tevredenheidsonderzoek Wajong Talenten B.V. Tevredenheidsonderzoek 2015 Wajong Talenten B.V. Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van Wajong Talenten B.V. De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2014 / De Nieuwe Werkgever

Tevredenheidsonderzoek 2014 / De Nieuwe Werkgever Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015 De Nieuwe Werkgever Zoetermeer, dinsdag 4 augustus 2015 In opdracht van De Nieuwe Werkgever De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van

Nadere informatie

Van goede naar betere dienstverlening. Tevredenheids- en behoefteonderzoek voor het Vervangingsfonds en Participatiefonds

Van goede naar betere dienstverlening. Tevredenheids- en behoefteonderzoek voor het Vervangingsfonds en Participatiefonds Van goede naar betere dienstverlening Tevredenheids- en behoefteonderzoek voor het Vervangingsfonds en Participatiefonds Inge van den Ende, Mandy Goes en Roxanne de Vreede Zoetermeer, 26 april 2018 De

Nadere informatie

Gebruik van datasets programmaonderzoek in 2012

Gebruik van datasets programmaonderzoek in 2012 Gebruik van datasets programmaonderzoek in 2012 S.P. Meppelink Zoetermeer, april 2013 Rapportnummer: R201302 Dit onderzoek is mede gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl).

Nadere informatie

Effecten BTW-verandering op het. gedrag van consumenten in de. Schilders- en stukadoorsbranche. drs. K.L. Bangma drs. D. Snel

Effecten BTW-verandering op het. gedrag van consumenten in de. Schilders- en stukadoorsbranche. drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Effecten BTW-verandering op het gedrag van consumenten in de Schilders- en stukadoorsbranche drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Zoetermeer, 23 maart 2012 Dit onderzoek is gefinancierd door CNV Vakmensen, FNV

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015. AM Werk Reïntegratie BV

Tevredenheidsonderzoek 2015. AM Werk Reïntegratie BV Tevredenheidsonderzoek 2015 AM Werk Reïntegratie BV Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van AM Werk Reïntegratie BV De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van

Nadere informatie

Exportontwikkeling van het industriële MKB

Exportontwikkeling van het industriële MKB Exportontwikkeling van het industriële MKB Ro Braaksma Zoetermeer, 3 september 2003 Bestelnummer: M200305 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2010 / Olympia uitzendbureau

Tevredenheidsonderzoek 2010 / Olympia uitzendbureau Tevredenheidsonderzoek 2010 / 2011 Olympia uitzendbureau Zoetermeer, donderdag 4 augustus 2011 In opdracht van Olympia uitzendbureau De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2014. STE Languages

Tevredenheidsonderzoek 2014. STE Languages Tevredenheidsonderzoek 2014 STE Languages Zoetermeer, vrijdag 13 februari 2015 In opdracht van STE Languages De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Nieuwland Opleidingen B.V.

Tevredenheidsonderzoek Nieuwland Opleidingen B.V. Tevredenheidsonderzoek 2015 Nieuwland Opleidingen B.V. Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van Nieuwland Opleidingen B.V. De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Jobcoach Company

Tevredenheidsonderzoek Jobcoach Company Tevredenheidsonderzoek 2014 Jobcoach Company Zoetermeer, vrijdag 13 februari 2015 In opdracht van Jobcoach Company De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of

Nadere informatie

Benchmark klanten Qredits

Benchmark klanten Qredits Benchmark klanten Qredits Lia Smit Zoetermeer, maart 2013 Rapportnummer: A201308 Dit onderzoek is mede gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl). Voor alle

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Dienst inburgeren Landstede

Tevredenheidsonderzoek Dienst inburgeren Landstede Tevredenheidsonderzoek 2011 Dienst inburgeren Landstede Zoetermeer, zaterdag 4 februari 2012 In opdracht van Landstede De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015. Stap.nu Reïntegratie & Counseling

Tevredenheidsonderzoek 2015. Stap.nu Reïntegratie & Counseling Tevredenheidsonderzoek 2015 Stap.nu Reïntegratie & Counseling Zoetermeer, zaterdag 27 februari 2016 In opdracht van Stap.nu Reïntegratie & Counseling De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia.

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015 ROC A12

Tevredenheidsonderzoek 2015 ROC A12 Tevredenheidsonderzoek 2015 ROC A12 Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van ROC A12 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 BABEL

Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 BABEL Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 BABEL Zoetermeer, donderdag 4 augustus 2016 In opdracht van BABEL De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Twintaal Trainingen

Tevredenheidsonderzoek Twintaal Trainingen Tevredenheidsonderzoek 2015 Twintaal Trainingen Zoetermeer, woensdag 17 februari 2016 In opdracht van Twintaal Trainingen De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Pappenheim Re-integratie en Outplacement

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Pappenheim Re-integratie en Outplacement Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 Pappenheim Re-integratie en Outplacement Zoetermeer, dinsdag 19 juli 2016 In opdracht van Pappenheim Re-integratie en Outplacement De verantwoordelijkheid voor de inhoud

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015. Rijn IJssel, Educatie & Integratie

Tevredenheidsonderzoek 2015. Rijn IJssel, Educatie & Integratie Tevredenheidsonderzoek 2015 Rijn IJssel, Educatie & Integratie Zoetermeer, zaterdag 27 februari 2016 In opdracht van Rijn IJssel, Educatie & Integratie De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek totaal inburgering bv

Tevredenheidsonderzoek totaal inburgering bv Tevredenheidsonderzoek 2015 totaal inburgering bv Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van totaal inburgering bv De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2014 / Stichting VluchtelingenWerk Zuidwest Nederland

Tevredenheidsonderzoek 2014 / Stichting VluchtelingenWerk Zuidwest Nederland Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015 Stichting VluchtelingenWerk Zuidwest Nederland Zoetermeer, donderdag 13 augustus 2015 In opdracht van Stichting VluchtelingenWerk Zuidwest Nederland De verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015 / TAMA TalentCentrum

Tevredenheidsonderzoek 2015 / TAMA TalentCentrum Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 TAMA TalentCentrum Zoetermeer, donderdag 4 augustus 2016 In opdracht van TAMA TalentCentrum De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Fontys Hogescholen - Talencentrum

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Fontys Hogescholen - Talencentrum Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 Fontys Hogescholen - Talencentrum Zoetermeer, dinsdag 19 juli 2016 In opdracht van Fontys Hogescholen - Talencentrum De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek ROC Kop van Noord-Holland bedrijfsopleidingen

Tevredenheidsonderzoek ROC Kop van Noord-Holland bedrijfsopleidingen Tevredenheidsonderzoek 2013 ROC Kop van Noord-Holland bedrijfsopleidingen Zoetermeer, dinsdag 4 februari 2014 In opdracht van ROC Kop van Noord-Holland bedrijfsopleidingen De verantwoordelijkheid voor

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Piblw-Reïntegratie BV.

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Piblw-Reïntegratie BV. Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 Piblw-Reïntegratie BV. Zoetermeer, dinsdag 19 juli 2016 In opdracht van Piblw-Reïntegratie BV. De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek ROC Alfa-college, unit Educatie

Tevredenheidsonderzoek ROC Alfa-college, unit Educatie Tevredenheidsonderzoek 2014 ROC Alfa-college, unit Educatie Zoetermeer, vrijdag 13 februari 2015 In opdracht van ROC Alfa-college, unit Educatie De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia.

Nadere informatie

Cliëntenaudit Stichting SEIN

Cliëntenaudit Stichting SEIN Cliëntenaudit Stichting SEIN Zoetermeer, 17 februari 2017 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen,

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Dienst inburgeren ROC Mondriaan

Tevredenheidsonderzoek Dienst inburgeren ROC Mondriaan Tevredenheidsonderzoek 2010 Dienst inburgeren ROC Mondriaan Zoetermeer, vrijdag 4 februari 2011 In opdracht van ROC Mondriaan De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Friesland College, FC-Extra,School voor Volwasseneneducatie

Tevredenheidsonderzoek Friesland College, FC-Extra,School voor Volwasseneneducatie Tevredenheidsonderzoek 2014 Friesland College, FC-Extra,School voor Volwasseneneducatie Zoetermeer, vrijdag 13 februari 2015 In opdracht van Friesland College, FC-Extra,School voor Volwasseneneducatie

Nadere informatie

Brancheonderzoek BNA. Conjunctuurpeiling voorjaar Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten

Brancheonderzoek BNA. Conjunctuurpeiling voorjaar Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Brancheonderzoek BNA Conjunctuurpeiling voorjaar 2012 Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Jollemanhof 14 Postbus 19606 1000 GP Amsterdam T 020 555 36

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Dienst inburgeren ROC Midden Nederland Participatieopleidingen

Tevredenheidsonderzoek Dienst inburgeren ROC Midden Nederland Participatieopleidingen Tevredenheidsonderzoek 2010 Dienst inburgeren ROC Midden Nederland Participatieopleidingen Zoetermeer, vrijdag 4 februari 2011 In opdracht van ROC Midden Nederland Participatieopleidingen De verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Wajong Talenten B.V.

Tevredenheidsonderzoek Wajong Talenten B.V. Tevredenheidsonderzoek 2014 Wajong Talenten B.V. Zoetermeer, zondag 3 mei 2015 In opdracht van Wajong Talenten B.V. De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of

Nadere informatie

Smering voor de nering

Smering voor de nering M201102 Smering voor de nering Zzp'ers als smeermiddel voor innovaties in het MKB drs. N.E. de Vries Zoetermeer, januari 2011 Smering voor de nering Zzp'ers vervullen een belangrijke rol bij innovatie

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek

Tevredenheidsonderzoek Tevredenheidsonderzoek Voorbereid op de Toekomst (VOT) taal, advies & begeleiding meetperiode: 1 juli 2016 tot en met 30 juni 2017 Definitief rapport In opdracht van Voorbereid op de Toekomst (VOT) taal,

Nadere informatie

Utrecht Innoveert in Hoe innovatief zijn bedrijven in de provincie Utrecht?

Utrecht Innoveert in Hoe innovatief zijn bedrijven in de provincie Utrecht? Utrecht Innoveert in 2016 Hoe innovatief zijn bedrijven in de provincie Utrecht? Paul van der Zeijden Zoetermeer, 13 februari 2017 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik

Nadere informatie

Conjunctuurpeiling BNA. Voorjaar René Vogels

Conjunctuurpeiling BNA. Voorjaar René Vogels Conjunctuurpeiling BNA Voorjaar 2014 René Vogels Zoetermeer, 22 april 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2011. BHP Groep Loopbaanadvisering

Tevredenheidsonderzoek 2011. BHP Groep Loopbaanadvisering Tevredenheidsonderzoek 2011 BHP Groep Loopbaanadvisering Zoetermeer, zaterdag 4 februari 2012 In opdracht van BHP Groep Loopbaanadvisering De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia/Stratus.

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek. Re-integratie Zeeland meetperiode: 1 juli 2016 tot en met 30 juni 2017 Definitief rapport

Tevredenheidsonderzoek. Re-integratie Zeeland meetperiode: 1 juli 2016 tot en met 30 juni 2017 Definitief rapport Tevredenheidsonderzoek Re-integratie Zeeland meetperiode: 1 juli 2016 tot en met 30 juni 2017 Definitief rapport In opdracht van Re-integratie Zeeland Zoetermeer, donderdag 3 augustus 2017 De verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Financieringsproblemen in de binnenvaart

Financieringsproblemen in de binnenvaart Financieringsproblemen in de binnenvaart Drs. M.J. Overweel Drs. P.Th. van der Zeijden Zoetermeer, 26 maart 2014 ISBN : 978-90-371-1120-0 Rapportnummer : A201414 Dit onderzoek is gefinancierd door het

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek. Succes2gether.B.V meetperiode: 1 april 2018 tot en met 31 maart 2019 Definitief rapport

Tevredenheidsonderzoek. Succes2gether.B.V meetperiode: 1 april 2018 tot en met 31 maart 2019 Definitief rapport Tevredenheidsonderzoek Succes2getherBV meetperiode: 1 april 2018 tot en met 31 maart 2019 Definitief rapport In opdracht van Succes2getherBV Zoetermeer, maandag 20 mei 2019 De verantwoordelijkheid voor

Nadere informatie

Utrecht Innoveert. Hoe innovatief is het bedrijfsleven in de provincie Utrecht? Ro Braaksma

Utrecht Innoveert. Hoe innovatief is het bedrijfsleven in de provincie Utrecht? Ro Braaksma Utrecht Innoveert Hoe innovatief is het bedrijfsleven in de provincie Utrecht? Ro Braaksma Zoetermeer, 2 oktober 2012 Dit onderzoek is gefinancierd door Kamer van Koophandel Midden-Nederland, Taskforce

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2013-2014. Stichting ActiefTalent

Tevredenheidsonderzoek 2013-2014. Stichting ActiefTalent Tevredenheidsonderzoek 2013-2014 Stichting ActiefTalent Zoetermeer, donderdag 21 mei 2015 In opdracht van Stichting ActiefTalent De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van

Nadere informatie

Evaluatie campagne Doe meer met Afval. mening betrokken gemeenten

Evaluatie campagne Doe meer met Afval. mening betrokken gemeenten Evaluatie campagne Doe meer met Afval mening betrokken gemeenten Zoetermeer, 10 maart 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek. Thatcher & Aalderink meetperiode: 1 juli 2016 tot en met 30 juni 2017 Definitief rapport

Tevredenheidsonderzoek. Thatcher & Aalderink meetperiode: 1 juli 2016 tot en met 30 juni 2017 Definitief rapport Tevredenheidsonderzoek Thatcher & Aalderink meetperiode: 1 juli 2016 tot en met 30 juni 2017 Definitief rapport In opdracht van Thatcher & Aalderink Zoetermeer, donderdag 3 augustus 2017 De verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Global Entrepreneurship Monitor 2002

Global Entrepreneurship Monitor 2002 Global Entrepreneurship Monitor 2002 Niels Bosma Zoetermeer, 14 november 2002 Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat wordt gefinancierd door het Ministerie

Nadere informatie

Effecten invoering dubbeltariefsysteem straattaxi

Effecten invoering dubbeltariefsysteem straattaxi Effecten invoering dubbeltariefsysteem straattaxi Dammis van 't Zelfde Zoetermeer, 16 september 2013 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Plan B Loopbaanbegeleiding en re-integratie

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Plan B Loopbaanbegeleiding en re-integratie Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 Plan B Loopbaanbegeleiding en re-integratie Zoetermeer, donderdag 4 augustus 2016 In opdracht van Plan B Loopbaanbegeleiding en re-integratie De verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Juni Waar liggen uw groeikansen? Regionale Mid Market Monitor

Juni Waar liggen uw groeikansen? Regionale Mid Market Monitor Juni 2011 Waar liggen uw groeikansen? Regionale Mid Market Monitor Voorwoord Deloitte is vanouds sterk in het Mid Marketsegment. Met Mid Market bedoelen we niet-beursgenoteerde (familie)bedrijven met

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Profunda Loopbaancoaching

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Profunda Loopbaancoaching Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 Profunda Loopbaancoaching Zoetermeer, donderdag 4 augustus 2016 In opdracht van Profunda Loopbaancoaching De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Bijstand naar Werk

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Bijstand naar Werk Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 Bijstand naar Werk Zoetermeer, dinsdag 19 juli 2016 In opdracht van Bijstand naar Werk De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2013-2014. Coaching en Advisering

Tevredenheidsonderzoek 2013-2014. Coaching en Advisering Tevredenheidsonderzoek 2013-2014 Coaching en Advisering Zoetermeer, zondag 3 augustus 2014 In opdracht van Coaching en Advisering De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Gezamenlijke ID Stichting (GIDS)

Tevredenheidsonderzoek Gezamenlijke ID Stichting (GIDS) Tevredenheidsonderzoek 2014 Gezamenlijke ID Stichting (GIDS) Zoetermeer, vrijdag 13 februari 2015 In opdracht van Gezamenlijke ID Stichting (GIDS) De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia.

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Solvid Ondernemen BV

Tevredenheidsonderzoek Solvid Ondernemen BV Tevredenheidsonderzoek 2014 Solvid Ondernemen BV Zoetermeer, vrijdag 13 februari 2015 In opdracht van Solvid Ondernemen BV De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Voorzet Arbeid B.V.

Tevredenheidsonderzoek Voorzet Arbeid B.V. Tevredenheidsonderzoek 2015 Voorzet Arbeid B.V. Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van Voorzet Arbeid B.V. De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Nieuwe Koers BV

Tevredenheidsonderzoek Nieuwe Koers BV Tevredenheidsonderzoek 2014 Nieuwe Koers BV Zoetermeer, vrijdag 13 februari 2015 In opdracht van Nieuwe Koers BV De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Marian Ruisch Coaching en Re-integratie

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Marian Ruisch Coaching en Re-integratie Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 Marian Ruisch Coaching en Re-integratie Zoetermeer, donderdag 4 augustus 2016 In opdracht van Marian Ruisch Coaching en Re-integratie De verantwoordelijkheid voor de

Nadere informatie