Kleinschalig Ondernemen 2013

Transcriptie

1 Kleinschalig Ondernemen 2013 Structuur en ontwikkeling van het Nederlandse MKB Klaas Bangma Arjan Ruis Dick Snel Tommy Span Wim Verhoeven Zoetermeer, mei 2013

2 ISBN : Rapportnummer : A Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap ( Panteia BV Panteia BV Bredewater 26 P.o. box CA Zoetermeer 2701 AA Zoetermeer The Netherlands Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia/EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia/EIM. Panteia/EIM aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with Panteia/EIM. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia/EIM. Panteia/EIM does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

3 Inhoudsopgave Samenvatting 5 1 Inleiding 9 2 Structuurbeeld MKB Algemeen beeld van het MKB Ondernemingen Afzet Bruto toegevoegde waarde Werkgelegenheid Arbeidsproductiviteit Winstgevendheid Investeringen 24 3 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en Afzet Winst Werkgelegenheid 30 4 Stemming onder ondernemers in het MKB Vertrouwen in de economische ontwikkeling Verwachtingen voor de prestaties van het eigen bedrijf Stemming in het kleinbedrijf Stemming naar sector 45 5 De financiële positie van het MKB in 2013 en De bedrijfsbezittingen Het vermogen Financiële positie MKB Financiële positie naar sectoren 60 6 Investeringen Investeringsbereidheid van MKB-ondernemers Ontwikkeling van de investeringen Investeringen naar sector 68 BIJLAGE I Tabellen 69 BIJLAGE II Begrippenlijst financiering 71 3

4

5 Samenvatting In de publicatie Kleinschalig Ondernemen 2013 wordt een beeld gegeven van de structuur en economische ontwikkeling in het bedrijfsleven, verdeeld naar grootteklassen en sectoren. Het midden- en kleinbedrijf (MKB) staat hierbij centraal. Tot het MKB behoren bedrijven tot 250 werkenden. In Kleinschalig Ondernemen worden de ontwikkelingen van afzet, werkgelegenheid, winstgevendheid en investeringen bij het MKB besproken. Andere onderwerpen die aan bod komen, zijn de inkomensontwikkeling van ondernemers en de financiering van het MKB. Tabel I geeft een overzicht van de belangrijkste kerngegevens voor het MKB. Tabel I Kerngegevens MKB in de totale marktsector*, Niveau (x mld. euro) Volumemutaties t.o.v. voorafgaand jaar in % omzet 855-1,50-0,25 2,00 afzet 504-2,00-0,75 1,50 waarvan: buitenlandse afzet 130 0,25 1,75 3,25 binnenlandse afzet 374-2,75-1,75 0,75 bruto toegevoegde waarde 221-2,00-1,00 1,50 loonsom 135-1,00-1,75 0,00 arbeidsproductiviteit (x euro) 64-1,00 0,75 1,50 Niveau (x mld. euro) Waardemutaties t.o.v. voorafgaand jaar in % winst uit onderneming 40-0,25-4,00 1,00 Niveau (x 1.000) Mutaties t.o.v. voorafgaand jaar (x 1.000) arbeidsvolume MKB aantal banen MKB wv: werknemers zelfstandigen * De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven, zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Bron: Prognose kerngegevens MKB, april Krimp van de afzet in 2013 In 2013 zal de afzet van het MKB in de Nederlandse marktsector als gevolg van de economische crisis afnemen met 0,75%. De investeringen lopen terug en de overheid bezuinigt. Bovendien is de consument zeer terughoudend. De stagnerende woningmarkt is hier voor een belangrijk deel debet aan. De stagnerende woningmarkt leidt tot een lagere bouwproductie en een sterke vermindering van verhuisbewegingen. De lagere woningprijzen hebben een negatieve invloed op vermogens van consumenten. Dit maakt dat consumenten terughoudend zijn in 5

6 hun uitgaven. Deze terughoudendheid wordt versterkt door de huidige economische onzekerheid, een toename van kans op verlies van de eigen baan en een dalende koopkracht. In 2014 zal, als gevolg van een licht groeiende wereldhandel, de afzet van het MKB weer bescheiden toenemen. De consumptieve bestedingen zullen niet verder terugvallen, maar blijven nog wel onder druk staan. De afzet van de detailhandel, autosector, horeca en persoonlijke diensten zal daardoor achterblijven. MKB blijft achter bij het grootbedrijf Het MKB is sterk op de binnenlandse markt georiënteerd. Een terughoudende consument heeft hiermee relatief veel invloed op het MKB. Mede hierdoor blijft het MKB in 2013 en 2014 achter bij het grootbedrijf. Ook de malaise in de bouw draagt bij aan het achterblijven van het MKB door de relatief sterke MKBoriëntatie van de bouw. Tegenover een krimp in 2013 in het MKB van 0,75% staat een lichte groei van 0,25% in het grootbedrijf. In 2014 zal het grootbedrijf een half procent meer groeien dan het MKB. Het vertrouwen van MKB-ondernemers in de economische ontwikkeling van Nederland op dieptepunt Na het crisisjaar 2009 herstelde in 2010 en 2011 het vertrouwen van de ondernemers in het MKB in de economische ontwikkeling van Nederland. Nadat vorig jaar het vertrouwen al flink kelderde, is het vertrouwen nu nog verder gedaald. Nu heeft minder dan de helft van de ondernemers vertrouwen of enigszins vertrouwen in de economische ontwikkeling. Meer dan de helft heeft dus geen vertrouwen in de economische ontwikkeling. Daarmee is het vertrouwen lager dan het lage niveau van 2009, toen de economische crisis zijn negatieve uitwerking op het vertrouwen van de ondernemers duidelijk manifesteerde. De ondernemers zijn daarnaast negatiever over de economische ontwikkeling van het eigen bedrijf. Zowel over de verwachte omzetontwikkeling als over de winstontwikkeling zijn ondernemers pessimistischer geworden. Zo verwacht slechts 23% van de ondernemers in 2013 nog omzetgroei te realiseren. Een jaar geleden was dit nog 27%. MKB-ondernemers in sectoren die sterk afhankelijk zijn van de consument zijn het meest pessimistisch. Het gaat dan vooral om ondernemers in de detailhandel en de autosector. Daarnaast is de stemming onder de MKB-ondernemers in de bouw en de transportsector ruim beneden het gemiddeld vertrouwen. Op buitenland gerichte ondernemers het meest optimistisch De MKB-ondernemers die gericht zijn op het buitenland zijn nog het meest optimistisch. Het gaat dan vooral om ondernemers in de industrie. Ook ondernemers in de communicatiesector zijn bovengemiddeld optimistisch. MKB-ondernemers hebben veel minder vertrouwen in het economische beleid De afname van het vertrouwen van de ondernemers in het MKB in de ontwikkeling van de Nederlandse economie gaat gepaard met een aanzienlijke afname van het vertrouwen in het door de Nederlandse overheid gevoerde economische beleid. Bijna 60% van de ondernemers heeft inmiddels geen vertrouwen in het economische beleid. Kleinere bedrijven minder optimistisch Het blijkt dat kleinere bedrijven aanzienlijk minder optimistisch zijn ten aanzien van hun omzet- en winstverwachting dan grotere bedrijven. Vooral bij zelfstandigen en ondernemers zonder personeel zijn er weinig optimisten te vinden. 6

7 Financiering voornamelijk met eigen vermogen De jaren 2013 en 2014 staan in het teken van respectievelijk de nasleep van twee jaren krimp en een bescheiden herstel. Het verwachte herstel dat in 2014 zal optreden, wordt hoofdzakelijk voortgestuwd door een aantrekkende uitvoer. De binnenlandse consumptie wordt nog gedrukt door achterblijvende looninkomsten, door de problemen op de woningmarkt, een gebrekkig consumentenvertrouwen en een restrictief uitgavenbeleid van de overheid. Tegen deze achtergrond weten zowel het MKB als het grootbedrijf een bescheiden groei van de bezittingen te realiseren. Deze groei wordt in het MKB voornamelijk gefinancierd met een toename van het eigen vermogen: het MKB heeft meer moeite dan het grootbedrijf om (lang) vreemd vermogen aan te trekken. De rentabiliteit van het MKB zakt in 2013 iets weg (4,8%), maar trekt weer aan in het daaropvolgende jaar (6,8%). Het bescheiden herstel wordt vooral gedragen door de industriële sectoren die profiteren van hun sterke internationale verwevenheid. Investeringsbereidheid blijft stabiel De investeringsbereidheid blijft in 2013 vrijwel gelijk ten opzichte Iets minder dan twee op de drie ondernemers hebben investeringsplannen. Bijna 30% heeft geen investeringsplannen. Een kleine groep ondernemers twijfelt over investeren. 7

8

9 1 Inleiding In de publicatie Kleinschalig Ondernemen 2013 wordt een beeld gegeven van de structuur en economische ontwikkeling in het Nederlandse bedrijfsleven, verdeeld naar grootteklassen. Het midden- en kleinbedrijf (MKB) staat hierbij centraal. Doel De informatie in Kleinschalig Ondernemen 2013 is bestemd voor allen die op een of andere wijze betrokken zijn bij de beleidsvorming of de besluitvorming binnen de overheid of het georganiseerde bedrijfsleven. Het geeft hen zicht op de ontwikkelingen in het MKB in het kader van de actuele macro-economische prognoses van het CPB. Kader Panteia/EIM maakt viermaal per jaar prognoses van het Nederlandse MKB. De prognoses van het MKB passen binnen het kader dat het CPB schetst in haar Centraal Economisch Plan (voorjaar), Macro Economische Verkenning (najaar) of haar Policy Brief (juni en december). De prognoses van het MKB zoals deze in Kleinschalig Ondernemen zijn weergegeven, sluiten aan op de CPB-prognoses van Centraal Economisch Plan In Kleinschalig Ondernemen worden de ontwikkelingen van afzet, werkgelegenheid, kosten, prijzen en winstgevendheid bij kleine en middelgrote bedrijven besproken. Ook wordt in deze publicatie ingegaan op de investeringen door het MKB. De belangrijkste ontwikkelingen worden ook op sectoraal niveau besproken. Naast de sectorinformatie die in dit rapport is gegeven, publiceert Panteia/EIM ook 'Ondernemen in Sectoren', waarin uitgebreidere sectoranalyses worden gegeven. Deze publicatie verschijnt in het najaar en is gebaseerd op de najaarsprognoses van Panteia/EIM. De prognoses zijn in een uitgebreide database te vinden op de website Bij het verschijnen van een actualisatie van de MKBprognoses wordt op de website een update van het hoofdstuk 'Algemeen Beeld van het MKB' gepubliceerd uit het rapport 'Kleinschalig Ondernemen'. Tevens volgt dan een update van de sectorparagrafen uit het rapport 'Ondernemen in Sectoren'. Data Bij het bepalen van de prognoses, zoals in dit rapport genoemd, is gebruikgemaakt van diverse modellen. Voor de algemene MKB-prognoses en de sectorprognoses is het model PRISMA-K gebruikt. Dit is een sectormodel naar grootteklasse voor de korte en middellange termijn, waarmee onder andere exploitatiegegevens en werkgelegenheidsgegevens worden geraamd. In het rapport worden gegevens die afkomstig zijn uit het PRISMA-K-model aangeduid met 'prognose kerngegevens MKB'. 1 Zie hiervoor: Centraal Planbureau, CEP 2013, maart 2013, Den Haag. 9

10 Ook is gebruikgemaakt van het MKB-Beleidspanel. Dit is een panel van ondernemers. Dit panel is gebruikt om de stemming onder MKB-ondernemers ten aanzien van de Nederlandse economie weer te geven. In dit rapport worden gegevens die afkomstig zijn uit dit panel aangeduid met 'MKB-Beleidspanel'. De berekeningen met het PRISMA-K-model zijn in de eerste week van april afgesloten. Data die hierna beschikbaar zijn gekomen, zijn niet meegenomen in de rapportage. Leeswijzer Het rapport is als volgt ingedeeld. In hoofdstuk 2 wordt een structuurbeeld gegeven van het midden- en kleinbedrijf. In de overige hoofdstukken wordt ingegaan op de economische ontwikkelingen, waarbij in hoofdstuk 3 wordt besproken hoe ondernemers de huidige stand van de economie ervaren. In hoofdstuk 4 wordt ingegaan op de ontwikkeling van het MKB in 2012 en 2013 en wel de afzet-, winst- en werkgelegenheidsontwikkeling. Vervolgens wordt in hoofdstuk 5 ingegaan op de financiële positie van het MKB. In hoofdstuk 6 komen de (verwachte) investeringen door MKB-bedrijven aan de orde. In de bijlagen bij dit rapport wordt informatie gegeven over omzet, afzet, werkgelegenheid, arbeidsproductiviteit en winst in de periode De gegevens uit de dataset 'prognose Kerngegevens MKB' zijn ook te vinden op de kennissite 1 van Panteia/EIM

11 2 Structuurbeeld MKB In dit hoofdstuk wordt een beknopt beeld geschetst van de structuur van het MKB in de marktsector 1 in Daarbij wordt onder andere de structuur van het MKB afgezet tegen die van het grootbedrijf. Als eerste volgt een algemene beschrijving van de structuur van het MKB. Daarna komen achtereenvolgens de volgende onderwerpen aan bod: het aantal ondernemingen, de afzetmarkten en de bruto toegevoegde waarde van het MKB, werkgelegenheid, arbeidsproductiviteit en inkomensvorming in het MKB en de investeringen in het MKB. Genoemde onderwerpen komen verderop in dit rapport uitgebreider aan de orde, waarbij de recente ontwikkelingen centraal staan. 2.1 Algemeen beeld van het MKB Tot het midden- en kleinbedrijf (MKB) behoren alle actieve ondernemingen uit het bedrijfsleven met minder dan 250 werknemers. De volgende sectoren maken deel uit van het bedrijfsleven: industrie bouwsector groothandel detailhandel autosector horeca transport informatie- en communicatiesector financiële diensten zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening overige marktsectoren 2 In Nederland zijn ongeveer ondernemingen actief in de marktsector 3. Het merendeel van deze ondernemingen is actief binnen het MKB (zie tabel 2.1). Ruim 99% van alle ondernemingen in het bedrijfsleven behoort tot het MKB, bedrijven met minder dan 250 werknemers. Circa bedrijven worden tot het grootbedrijf gerekend. Het MKB heeft een belangrijk aandeel in de totale afzet, bruto toegevoegde waarde en werkgelegenheid. In 2012 was het MKB goed voor 54% van de totale afzet van het bedrijfsleven en voor 60% van de totale bruto toegevoegde waarde. In het MKB zijn ongeveer 4,1 miljoen personen werkzaam. Dit is 70% van de totale werkgelegenheid in het bedrijfsleven. De arbeidsproductiviteit van het MKB ligt met euro lager dan de arbeidsproductiviteit voor het totale bedrijfsleven. De winst van het MKB is (na correctie van de beloning van de zelfstandigen) aanmerkelijk lager dan de winst van bedrijven uit het 1 De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven, zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. 2 Tot de overige sectoren worden gerekend landbouw en visserij en nutsbedrijven. 3 De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven, zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. 11

12 grootbedrijf. Het MKB is goed voor ongeveer 56% van de totale investeringen door het bedrijfsleven. Tabel 2.1 Kerngegevens van het MKB in vergelijking met de totale marktsector* in 2012 MKB grootbedrijf totaal ondernemingen per (x 1.000) afzet (in mld. ) w.v. buitenland binnenland bruto toegevoegde waarde (fk) (mld. ) arbeidsvolume (x 1.000) aantal werkenden (x 1.000) w.v. zelfstandigen arbeidsproductiviteit (in ) winst na correctie beloning zelfstandigen (mld. ) investeringen (mld. ) * De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven, zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Bron: Prognose kerngegevens MKB, april Ondernemingen In Nederland waren op 1 januari 2013 ongeveer ondernemingen actief in het MKB. Tabel 2.2 laat zien dat ruim 99% van deze bedrijven deel uitmaakt van het kleinbedrijf. Dit zijn bedrijven met minder dan 50 werknemers. Het merendeel van deze bedrijven heeft minder dan 10 werknemers. Het grootbedrijf (250 werknemers en meer) bestaat uit ongeveer bedrijven. 12

13 Tabel 2.2 Aantal actieve ondernemingen in de marktsector* per naar grootteklasse (x 1.000) aantal MKB kleinbedrijf (<50) waarvan < middenbedrijf (50-249) 9 grootbedrijf ( 250) 2 totale marktsector * De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven, zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Bron: Prognose kerngegevens MKB, april Veruit de grootste groep ondernemingen uit het MKB is actief in de zakelijke diensten (zie tabel 2.3). Een kwart van de actieve ondernemingen in het bedrijfsleven behoort tot deze sector. Deze sector herbergt een breed scala aan bedrijven, zoals de administratiekantoren, ingenieurs- en architectenbureaus en schoonmaakbedrijven. Ook in de bouw, de detailhandel en de persoonlijke dienstverlening zijn relatief veel ondernemingen actief. Samen zijn deze vier sectoren goed voor 60% van het aantal actieve ondernemingen in het bedrijfsleven. Tabel 2.3 Aantal actieve ondernemingen in de marktsector* per naar sector en grootteklasse (x 1.000) sectoren MKB grootbedrijf totaal industrie 51,0 0,4 51,5 bouw 125,8 0,1 125,9 groothandel 75,5 0,1 75,7 detailhandel 97,2 0,1 97,3 autosector 27,2 0,0 27,2 horeca 44,3 0,0 44,4 transport 31,5 0,1 31,6 informatie en communicatie 63,9 0,1 64,0 financiële diensten 81,3 0,1 81,4 zakelijke diensten 274,1 0,4 274,5 persoonlijke dienstverlening 174,9 0,1 175,0 overige marktsectoren 63,0 0,0 63,0 totale marktsector 1.109,7 1, ,4 * De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven, zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Bron: Prognose kerngegevens MKB, april

14 2.3 Afzet In totaal is het MKB goed voor 54% van de totale afzet (tabel 2.4). Binnen het MKB heeft het kleinbedrijf meer afzet dan het middenbedrijf. Gezien het feit dat ruim 99% van alle bedrijven in het MKB behoort tot het kleinbedrijf (zie 'Ondernemingen') betekent dit dat bedrijven uit het middenbedrijf gemiddeld (veel) meer afzet genereren dan bedrijven uit het kleinbedrijf. Dezelfde argumentatie gaat op voor het grootbedrijf. Minder dan 1% van alle bedrijven is grootbedrijf en toch heeft deze laatste categorie 46% van alle afzet in handen. Tabel 2.4 Afzet in 2012 naar grootteklasse x mld. euro in procenten MKB kleinbedrijf (<50) waarvan < middenbedrijf (50-249) grootbedrijf ( 250) totale marktsector* * De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven, zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Bron: Prognose kerngegevens MKB, april

15 Tabel 2.5 toont dat de afzet binnen de sectoren van het MKB ongelijk verdeeld is. De industrie behaalt de meeste afzet, daarop volgt de zakelijke dienstensector. De afzet van de detailhandel, de autosector en de horeca is relatief gering. Tabel 2.5 Afzet in 2012 naar sector en grootteklasse, in mld. euro sectoren MKB grootbedrijf totaal industrie 124,8 184,0 308,8 bouw 57,8 14,1 71,9 groothandel 55,9 27,2 83,0 detailhandel 17,6 11,4 29,1 autosector 13,7 2,5 16,2 horeca 14,9 4,0 18,9 transport 29,5 23,8 53,2 informatie en communicatie 29,6 21,3 50,9 financiële diensten 26,2 55,1 81,3 zakelijke diensten 78,1 32,5 110,5 persoonlijke dienstverlening 21,5 12,2 33,7 overige marktsectoren 34,2 32,9 67,1 totale marktsector* 503,7 420,9 924,6 overige sectoren 275,8 totale Nederlandse economie 1.200,4 * De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven, zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Bron: Prognose kerngegevens MKB, april De afzetstructuur van het MKB wijkt duidelijk af van de afzetstructuur van het grootbedrijf. Figuur 2.1 maakt dit duidelijk. Het MKB is sterk gericht op de binnenlandse markt. Het grootbedrijf realiseert een groot deel van de afzet op buitenlandse markten 1. Ruim 40% van de totale afzet komt bij het grootbedrijf voor rekening van leveringen aan het buitenland. Bij het MKB is dit een kwart. 1 De export vindt plaats door de onderneming zelf of via intermediairs. Zo wordt een groot deel van de MKB-afzet verzorgd door de groothandel. 15

16 Figuur 2.1 Verdeling van de afzet naar binnenlandse afzet en buitenlandse afzet en naar grootteklasse* in 2012 (in procenten) grootbedrijf MKB export binnenland * Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Bron: Prognose kerngegevens MKB, april Binnen het MKB verschilt het belang van de binnenlandse en de buitenlandse afzet sterk per sector. In de industrie, de groothandel en de transportsector komt een belangrijk deel van de MKB-afzet tot stand uit exportactiviteiten. De bouw, de detailhandel, de horeca en de persoonlijke dienstverlening zijn (vrijwel) geheel op de binnenlandse markt georiënteerd. 2.4 Bruto toegevoegde waarde De som van de bruto toegevoegde waarde van het bedrijfsleven en de overheid tezamen wordt ook wel aangeduid als het Nationaal Inkomen in Nederland. In 2012 bedroeg het Nationaal Inkomen ongeveer 540 miljard euro. De bruto toegevoegde waarde tegen factorkosten is in de totale marktsector in 2012 bijna 370 miljard euro. Hiervan komt ongeveer 60% voor rekening voor het MKB. Het kleinbedrijf heeft een bruto toegevoegde waarde van 144 miljard euro en het middenbedrijf heeft een bruto toegevoegde waarde van 75 miljard euro. 16

17 Tabel 2.6 Bruto toegevoegde waarde (factorkosten) in 2012 naar grootteklasse x mld. euro in procenten MKB kleinbedrijf (<50) waarvan < middenbedrijf (50-249) grootbedrijf ( 250) totale marktsector* * De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven, zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Bron: Prognose kerngegevens MKB, april

18 Tabel 2.7 geeft weer dat de bruto toegevoegde waarde per sector onderling verschilt. De zakelijke diensten nemen binnen het MKB ongeveer een vijfde van de bruto toegevoegde waarde voor hun rekening. Ook de industrie, de bouw en de groothandel hebben relatief veel bruto toegevoegde waarde. De detailhandel, de autosector en de horeca zijn de drie sectoren in het MKB met de minste toegevoegde waarde. Tabel 2.7 Bruto toegevoegde waarde (factorkosten) in 2012 naar sector en grootteklasse, in mld. euro sectoren MKB grootbedrijf totaal industrie 34,5 35,6 70,1 bouw 20,9 5,2 26,0 groothandel 35,2 14,7 49,9 detailhandel 9,8 6,6 16,4 autosector 6,4 1,8 8,1 horeca 7,6 1,9 9,5 transport 11,9 10,9 22,8 informatie en communicatie 13,7 11,1 24,8 financiële diensten 14,5 28,3 42,8 zakelijke diensten 43,6 16,9 60,5 persoonlijke dienstverlening 10,9 4,2 15,1 overige marktsectoren 10,8 11,1 22,0 totale marktsector* 219,7 148,3 368,0 overige sectoren 180,9 totale Nederlandse economie 548,9 * De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven, zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Bron: Prognose kerngegevens MKB, april

19 2.5 Werkgelegenheid Het aantal werkenden in de totale marktsector in Nederland kwam in 2012 uit op ongeveer 6 miljoen. Hiervan komt 70% voor rekening van het MKB. Het kleinbedrijf is goed voor ruim 50% en het middenbedrijf voor 17% van de werkgelegenheid. Tabel 2.8 Aantal werkenden (personen) in 2012 naar grootteklasse x in procenten MKB kleinbedrijf (<50) waarvan < middenbedrijf (50-249) grootbedrijf ( 250) totale marktsector* * De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven, zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Bron: Prognose kerngegevens MKB, april Binnen het MKB neemt de sector zakelijke diensten met werkzame personen de meeste werkgelegenheid voor zijn rekening (tabel 2.9). Ook de industrie, de detailhandel en de groothandel zijn met respectievelijk , en werkenden belangrijk voor de werkgelegenheid in het MKB. In de autosector, de horeca, de persoonlijke dienstverlening (onder meer kappers, schoonheidsspecialisten e.d.), de bouw en de groothandel is het aandeel van MKB-bedrijven in de werkgelegenheid relatief hoog. Deze sectoren zijn over het algemeen kleinschalig. 19

20 Tabel 2.9 Aantal werkenden (x 1.000) naar sector en grootteklasse in 2012 sectoren MKB grootbedrijf totaal industrie bouw groothandel detailhandel autosector horeca transport informatie en communicatie financiële diensten zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening overige marktsectoren totale marktsector* overige sectoren totale Nederlandse economie * De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven, zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Bron: Prognose kerngegevens MKB, april Een vijfde van de werkzame personen in het MKB is zelfstandig ondernemer. Het aandeel van zelfstandigen in de werkgelegenheid in het MKB verschilt per sector (figuur 2.2). Vooral in de persoonlijke dienstverlening en de bouw zijn veel zelfstandigen werkzaam. De zelfstandigen in de persoonlijke dienstverlening nemen 33% van de werkgelegenheid in deze sector voor hun rekening. Zij zijn veelal werkzaam als zelfstandig werkende kappers, schoonheidsspecialisten, voetverzorgers e.d. De werkgelegenheid in de bouw wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van veel zelfstandigen zonder personeel. De zelfstandigen in deze sectoren hebben een aandeel van ruim een kwart in de werkgelegenheid. In de industrie, de groothandel en de financiële diensten zijn, met een aandeel van rond de 10%, naar verhouding weinig zelfstandigen te vinden. 20

21 Figuur 2.2 Aandeel zelfstandigen in het MKB naar sectoren in 2012 (in procenten van het aantal werkenden) industrie 9 bouw 28 groothandel 12 detailhandel 22 autosector horeca transport 15 communicatie 18 financiële diensten 8 zakelijke diensten 18 persoonlijke dienstverlening 33 overige marktsectoren 58 totale marktsector* * De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven, zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Bron: Prognose kerngegevens MKB, april Arbeidsproductiviteit De arbeidsproductiviteit 1 bedraagt in het MKB ongeveer euro. De arbeidsproductiviteit is afhankelijk van schaalgrootte en van de sector. Zo ligt de arbeidsproductiviteit bij kleinere bedrijven doorgaans lager. Maar ook in sectoren zoals de detailhandel en de horeca ligt de arbeidsproductiviteit lager. Het kleinbedrijf heeft een gemiddelde arbeidsproductiviteit van euro en loopt daarmee flink achter op het middenbedrijf, waar de arbeidsproductiviteit euro bedraagt. In het grootbedrijf is de gemiddelde arbeidsproductiviteit met euro aanzienlijk hoger. 1 De arbeidsproductiviteit wordt gemeten als bruto toegevoegde waarde tegen factorkosten per arbeidsjaar. 21

22 Tabel 2.10 Arbeidsproductiviteit in 2012 naar grootteklasse x euro MKB 64 - kleinbedrijf (<50) 57 waarvan < middenbedrijf (50-249) 85 grootbedrijf ( 250) 110 totale marktsector* 77 * De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven, zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Bron: Prognose kerngegevens MKB, april Het MKB scoort in de sectoren financiële diensten en de groothandel de hoogste arbeidsproductiviteit (zie figuur 2.3). De horeca, de persoonlijke dienstverlening en de detailhandel blijven hierbij ver achter. Overigens wordt de gemiddelde arbeidsproductiviteit in de detailhandel gedrukt door de aanwezigheid van detaillisten die actief zijn uit overwegingen van hobby of liefdadigheid (zoals o.a. de Wereldwinkels). Deze ondernemers zijn niet of nauwelijks afhankelijk van het inkomen dat in hun bedrijf gevormd wordt. Wel verlagen zij de gemiddelde arbeidsproductiviteit. Figuur 2.3 Arbeidsproductiviteit in het MKB naar sectoren in 2012 (in euro's) industrie bouw groothandel detailhandel autosector horeca transport communicatie financiële diensten zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening overige marktsectoren totale marktsector* * De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven, zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Bron: Prognose kerngegevens MKB, april

23 2.7 Winstgevendheid Er zijn verschillende methoden om een oordeel te geven over wat er in het MKB verdiend wordt in vergelijking met het grootbedrijf. De meest voor de hand liggende variabele om de inkomensvorming te meten is de winst. De winst wordt opgemaakt uit de kostenstructuur van ondernemingen uit het MKB. Kostenstructuur van het MKB en het grootbedrijf Tabel 2.11 geeft een overzicht van de kostenstructuur in het MKB en het grootbedrijf. Door verschillen in de kostenstructuur kan de ontwikkeling van de kosten per eenheid product tussen het MKB en het grootbedrijf uiteenlopen. De tabel laat zien dat het aandeel van de winst voor belasting in het MKB, met 10%, iets hoger is dan in het grootbedrijf (9%). In de winst van het MKB is echter de beloning voor de arbeid van zelfstandigen en voor meewerkende gezinsleden inbegrepen, want een vergoeding voor deze geleverde arbeid is immers niet opgenomen in de loonkosten. Panteia/EIM heeft daarom een gewaardeerd loon voor zelfstandigen berekend. Als de winst hiervoor wordt gecorrigeerd, blijkt dat de winst in het midden- en kleinbedrijf slechts 3% bedraagt van de brutoproductie en daarmee lager is dan de winst in het grootbedrijf (9%). De winst bij de bedrijven met minder 10 werkzame personen, met naar verhouding veel zelfstandigen, is met een negatief resultaat van 6% vanzelfsprekend nog ongunstiger. Tabel 2.11 Kostenstructuur in procenten van de brutoproductie in 2012 naar grootteklasse bruto- winst voor winst, gecorrigeerd voor productie bedrijfskosten belasting loon zelfstandigen MKB kleinbedrijf (<50) waarvan < middenbedrijf (50-249) grootbedrijf ( 250) totale marktsector* * De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven, zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Bron: Prognose kerngegevens MKB, april Winst voor belasting: per sector De winst voor belasting van het MKB is 10% van de brutoproductie (zie figuur 4). Bij zelfstandigen maakt evenwel de beloning voor hun arbeid deel uit van de winst. Na correctie voor het toegerekende loon voor zelfstandigen blijft er een percentage van 3% over. Het winstniveau per MKB-sector verschilt sterk. De hoogste winstpercentages (voor belasting) worden bereikt in de groothandel (zie figuur 2.4). Na correctie voor beloning zelfstandigen is het winstpercentage eveneens het hoogst in de groothandel. Het laagste winstpercentage (na correctie voor beloning zelfstandigen) wordt gerealiseerd in de detailhandel, en de zakelijke en persoonlijke dienstverlening. Na correctie beloning zelfstandigen is het winstpercentage in deze sectoren zelfs negatief. Het ongunstige winstpercentage 23

24 in de detailhandel is een gevolg van de zeer scherpe prijsconcurrentie in de detailhandel sinds 2003, versterkt door de sterk gedaalde vraag als gevolg van de kredietcrisis. Figuur 2.4 Winst voor belasting in het MKB, voor en na correctie beloning zelfstandigen naar sectoren in 2012 (in procenten van de brutoproductie) industrie 5 4 bouw 8-1 groothandel detailhandel 8-8 autosector 7 1 horeca transport communicatie -1 financiële diensten -1 zakelijke diensten -7 persoonlijke dienstverlening -7 overige marktsectoren -11 totale marktsector* voor correctie na correctie * De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven, zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Bron: Prognose kerngegevens MKB, april Investeringen Het MKB investeerde in miljard euro. Dit is meer dan het grootbedrijf investeerde (21 miljard euro). Het kleinbedrijf neemt 36% van alle investeringsbedragen voor zijn rekening. Tabel 2.4 Investeringen in 2012 naar grootteklasse x mld. euro in procenten MKB kleinbedrijf (<50) waarvan < middenbedrijf (50-249) grootbedrijf ( 250) totale marktsector* * De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven, zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Bron: Prognose kerngegevens MKB, april

25 3 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 In dit hoofdstuk wordt het algemene beeld van het MKB in 2013 en 2014 geschetst. Eerst wordt ingegaan op de totale afzetontwikkeling. Hierbij komt de betekenis aan de orde van de economische ontwikkeling van de wereldeconomie voor de buitenlandse afzetgroei van het MKB. Eveneens wordt ingegaan op de binnenlandse afzetontwikkeling. Daarna zullen de winst- en werkgelegenheidsontwikkeling in 2013 en 2014 worden geschetst. De afzet van het Nederlandse MKB daalde in 2012 met 2%. Dit is aanzienlijk ongunstiger dan voor het grootbedrijf het geval is. In het grootbedrijf bleef de afzetdaling beperkt tot 0,5%. Vooral de binnenlandse bestedingen bleven sterk achter. Hier heeft het MKB veel last van. Een bezuinigende overheid, een terughoudende consument en een dalende bouwproductie treffen het MKB sterk. Tevens is er sprake van een sterke druk op de tarieven die ondernemers in rekening kunnen brengen. Dit zet de winst van het MKB onder druk. De krimp van het MKB vertaalde zich in 2012 in een afname van de werkgelegenheid met 36 duizend personen. In 2013 zal de afzetdaling in het MKB uitkomen op 0,75%. Dit is minder sterk dan in 2012 het geval is. Een iets aantrekkende buitenlandse afzet in de tweede helft van het jaar maakt dat de afzetdaling van het MKB in 2013 beperkt blijft. Het MKB blijft met deze ontwikkeling achter bij het grootbedrijf. De sterkere exportoriëntatie van het grootbedrijf resulteert per saldo in een afzetgroei van 0,25%. De krimp van werkgelegenheid in het MKB zet in 2013 in versneld tempo door. De werkgelegenheid in het MKB zal naar verwachting dalen met bijna 60 duizend personen. Noodzaak tot kostenbesparingen en een weinig hoopvol afzetperspectief noopt het MKB kritisch te kijken naar haar personeelsomvang. In 2014 zet het ingezette herstel door, met name door exportgroei en het niet verder terugvallen van de consumptieve bestedingen, en zal de afzet van het MKB met 1,5% toenemen. 3.1 Afzet MKB blijft achter bij grootbedrijf In 2013 zal de afzet van het MKB in de Nederlandse marktsector als gevolg van de economische crisis afnemen. De investeringen lopen terug en de overheid bezuinigt. Bovendien is de consument zeer terughoudend. De stagnerende woningmarkt is hier voor een belangrijk deel debet aan. De stagnerende woningmarkt leidt tot een lagere bouwproductie en een sterke vermindering van verhuisbewegingen. De lagere woningprijzen hebben een negatieve invloed op vermogens van consumenten. Dit maakt dat consumenten terughoudend zijn in hun uitgaven. Deze terughoudendheid wordt versterkt door de huidige economische onzekerheid, een toename van kans op verlies van de eigen baan en een dalende koopkracht. Het MKB is sterk op de binnenlandse markt georiënteerd. Een terughoudende consument heeft hiermee relatief veel invloed op het MKB. De btw-verhoging van 25

26 19% naar 21% heeft een drukkend effect op de consumptieve bestedingen. Vooral aan woninginrichting en doe-het-zelfartikelen wordt belangrijk minder uitgegeven. Ook kledinguitgaven staan onder druk. Daarnaast worden speciaalzaken geconfronteerd met fors lagere consumentenbestedingen. Uit prijs- en budgetoverwegingen wordt vaker uitgeweken naar de supermarkt. Pas in de tweede helft van 2013 zal weer een licht herstel optreden. Door verdere koopkrachtdaling zullen de consumentenbestedingen onder druk blijven staan. De afzet van de detailhandel, autosector, horeca en persoonlijke diensten zal daardoor achterblijven. Daarnaast zal nog geen herstel in de bouw te zien zijn. Per saldo zal de afzet van het MKB in 2013 afnemen met 0,75%. Hiermee blijft het MKB achter bij het grootbedrijf dat door een sterkere exportoriëntatie een lichte afzetgroei van 0,25% zal realiseren. In 2014 zal er een licht herstel te zien zijn voor het MKB in de marktsector. De afzet zal met 1,5% toenemen. Het grootbedrijf zal, door een grotere internationale oriëntatie, sterker groeien. Figuur 3.1 Economische ontwikkeling van het MKB en het grootbedrijf in de totale marktsector* , mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % 2,50 2,00 1,50 1,00 1,50 2,00 0,50 0,00-0,50-1,00 0, ,50-0,75-1,50-2,00-2,50-2,00 MKB grootbedrijf * De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven, zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, de verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Bron: Prognose kerngegevens MKB, april Buitenlandse afzet in 2013 weer in de plus De groei van de wereldeconomie vertraagt sinds de tweede helft van Vooral in Azië zijn de groeipercentages van opkomende economieën hoog. Wel is hier sprake van belangrijk afnemende groeipercentages. De relatief matige ontwikkeling van een belangrijke afzetmarkt als de Verenigde Staten heeft zijn weerslag op de groei in Azië. In het eurogebied was de afzwakking van de groei het sterkst. Doordat China haar beleid weer meer richt op stabilisatie van economische groei in plaats van op het bestrijden van inflatie, zal de groei weer iets hoger uitkomen. 26

27 Vooral voor Duitsland is Azië een belangrijke afzetmarkt. De nauwe verwevenheid van de Nederlandse economie met de Duitse economie maakt dat Nederland profiteert van de sterke Duitse marktpositie in Azië. De uitvoermogelijkheden van Nederland blijven achter bij de ontwikkeling van de wereldhandel, doordat de Nederlandse handel vooral gericht is op het zwakke eurogebied. Drie kwart van de Nederlandse goederenuitvoer gaat naar EUlanden. Voor 2013 wordt een licht herstel van de wereldhandel voorzien, waardoor de buitenlandse afzet met 1,75% zal toenemen. Het herstel zal zich in 2014 verder voortzetten, waardoor de buitenlandse afzet met 3,25% zal groeien. Figuur 3.2 Binnenlandse en buitenlandse afzetontwikkeling van het MKB in de totale marktsector* , mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % afzet -0,75 1,50 waarvan: buitenlandse afzet 1,75 3,25 binnenlandse afzet -1,75 0,75-3,0-2,0-1,0 0,0 1,0 2,0 3,0 4, * De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven, zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, de verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Bron: Prognose kerngegevens MKB, april In 2013, met een licht aantrekkende wereldhandel, zullen de exportgeoriënteerde sectoren, de industrie en de groothandel, kunnen profiteren van een exportgroei. Binnen de industrie zijn het vooral de metaalindustrie en de chemische industrie die het sterkst zullen profiteren van de aantrekkende wereldhandel. Doordat deze sectoren relatief veel investeringsgoederen maken en veel basisproducten, staan deze sectoren vooraan in de rij om te kunnen profiteren van economisch herstel. Ook de transportsector kan profiteren van de aantrekkende wereldhandel. Doordat de transportsector ook sterk afhankelijk is van de ontwikkelingen op de binnenlandse markt, remt een ongunstige ontwikkeling, met name de malaise in de bouwsector, daarin de groei in de transportsector. 27

28 Tabel 3.1 Niveau en volumeontwikkeling van de afzet in , naar grootteklasse niveau (x mld. euro) mutaties t.o.v. voorafgaand jaar in % MKB 504-2,00 --0,75 1,50 - kleinbedrijf (<50) 307-2,25-1,00 1,25 waarvan < ,25-1,25 1,00 - middenbedrijf (50-249) 197-1,75-0,50 1,75 grootbedrijf ( 250) 421-0,50 0,25 2,00 totale marktsector* 925-1,25-0,25 1,75 * De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven, zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, de verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Bron: Prognose kerngegevens MKB, april Figuur 3.3 Afzetontwikkeling van het MKB in de marktsector* in 2013 en 2014 naar sectoren, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % industrie bouw groothandel detailhandel autosector horeca transport communicatie financiële diensten zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening overige marktsectoren -4,25-4,25-2,75-0,25-1,75-0,25-1,25-1,00-1,25 0,25 2,25 0,50 0,75 0,50 0,25 0,00 1,00 0,75 0,50 1,75 0,25 0,75 1,25 3,25 totale marktsector -0,75 1,50-6,0-4,0-2,0 0,0 2,0 4, * De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven, zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, de verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Bron: Prognose kerngegevens MKB, april Crisis in de bouw houdt aan De eurocrisis en de daaruit volgende recessie hebben grote gevolgen voor de bouwsector. Het aantal bouwvergunningen is afgenomen en ook orderportefeuilles zijn minimaal gevuld. Met een onder druk staande economie zal de bouwproductie, na een flinke daling met 8,5% in 2012, in 2013 opnieuw met een forse productiedaling worden geconfronteerd (4,25%). Vooral de nieuwbouw, zowel 28

29 woningbouw als kantorenbouw, ondervindt de gevolgen van de economische recessie. De kantorenmarkt kampt met een forse leegstand. De woningmarkt heeft last van een laag consumentenvertrouwen en sterk aangetrokken financieringsnormen van banken. De investeringen in wegen- en waterbouw liggen op een relatief hoog peil. Een verdere groei valt niet te verwachten. Onder druk van overheidsbezuinigingen is een verdere temporisering van investeringen in de GWWsector het meest waarschijnlijke scenario voor de komende jaren. Ook de lage economische groei vermindert de noodzaak voor de overheid om extra te investeren in infrastructuur. De financiële problemen bij woningbouwbedrijven zet ook de renovatiemarkt onder druk. De tijdelijke btw-verlaging op renovatie, herstel en tuinonderhoud van woningen, een maatregel uit het woonakkoord, zal tot extra bouwactiviteiten leiden. Met een licht herstellende economie zal de bouw in 2014 stabiliseren. Ook de afzet van de zakelijke dienstverlening staat sterk onder druk. Alle deelsectoren ondervinden de gevolgen van de economische crisis. Bedrijven zijn uiterst kritisch op de inkoop van zakelijke diensten. De uitzendsector zal minder personeel uitlenen als gevolg van de stagnerende Nederlandse economie. Architecten- en ingenieursbureaus zijn sterk afhankelijk van de ontwikkelingen in de bouwsector en de investeringsbereidheid van overheid en bedrijfsleven. Veel bedrijven blijven hun behoefte aan zakelijke diensten, ook bij het aantrekken van de economie, kritisch tegen het licht houden. In 2014 zal deze sector kunnen profiteren van het herstel in andere sectoren, maar de groei zal beperkt blijven. De uitzendbureaus zullen als eerste profiteren van het aantrekken van de economie. Consumentenbestedingen nemen af in 2013 De consumptieve bestedingen zullen in 2013 afnemen. De vaste lasten nemen toe (hogere uitgaven aan energie en hogere zorgpremies). Daarnaast hebben de verhoging van accijnzen en BTW de bestedingen van consumenten sterk beperkt. Gecorrigeerd voor de vaste lasten is er sprake van een afname van de consumentenbestedingen. Onzekerheid over de nabije economische situatie speelt een belangrijke rol bij de terughoudende opstelling van consumenten. De koopkracht staat onder druk en de werkgelegenheid neemt af. Dit maakt dat de consument voorzichtig is met het doen van luxe of duurzame bestedingen. Ook de afgenomen vermogens, door onder andere gedaalde huizenprijzen, maken dat de consumentenbestedingen weinig uitbundig zullen zijn. Mede door de op handen zijnde overheidsbezuinigingen zijn consumenten meer geneigd te sparen. Onrust rond de waardevastheid van pensioenen, inmiddels hebben verschillende pensioenfondsen in 2013 gekort op de pensioenen, kan consumenten aanzetten om extra te gaan sparen. Vooral bestedingen aan woninginrichting en doe-het-zelf staan onder druk. Dit hangt nauw samen met het lage aantal verhuisbewegingen. Vooral sectoren zoals de autosector, de detailhandel, de horeca en de persoonlijke diensten zullen te maken krijgen met een terughoudende opstelling van de consument. In de horeca staan niet alleen consumentenbestedingen onder druk, maar ook zakelijke uitgaven als gevolg van de economische crisis. In 2014 zullen de consumentenbestedingen naar verwachting niet verder afnemen, waardoor de genoemde sectoren weer een lichte afzettoename zullen realiseren. 29

30 3.2 Winst Winstdaling in 2013 Vrijwel alle sectoren worden geconfronteerd met winstdalingen. Dit is een direct gevolg van de afzetdalingen in veel sectoren. De winstdalingen zullen bedrijven ertoe nopen om sterk te gaan letten op beheersing van hun kosten. Zo wordt het personeelsbestand kritisch onder de loep genomen. Dit heeft tot gevolg dat in menig geval het personeelsbestand ingekrompen wordt. Bovendien staan de tarieven en prijzen die ondernemers in rekening kunnen brengen sterk onder druk. Ook de stijging van grondstofprijzen maakt dat de winstgevendheid negatief wordt beïnvloed. Zo heeft de transportsector grote moeite om de stijging van de brandstofprijzen volledig te kunnen doorrekenen. Ook wordt de btw-verhoging niet in alle gevallen (volledig) doorberekend. Voor het MKB in de marktsector zal de winst in 2013 met gemiddeld 5% afnemen. Door een lichte afzetverbetering zal de winstpositie in 2014 niet verder verslechteren, met een winsttoename van 1%. Figuur 3.4 Nominale winstontwikkeling in het MKB in de totale marktsector* in 2013 en 2014 naar sectoren, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % industrie bouw groothandel detailhandel autosector horeca transport communicatie financiële diensten zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening overige marktsectoren -32,25-3,75-13,25-3,25-10,00-17,75-1,50-18,00-12,75-16,25-0,75-5,50-2,00-3,75-10,00-10,00 6,25 1,00 5,00 5,00 1,50 1,25 6,50 0,25 totale marktsector -5,00 1, * De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven, zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, de verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Bron: Prognose kerngegevens MKB, april Werkgelegenheid Afname werkgelegenheid in 2013, stabilisatie in 2014 In 2009 is het bedrijfsleven geconfronteerd met de gevolgen van de kredietcrisis, waardoor de vraag naar arbeid sterk terugliep. De daling van de werkgelegenheid liep nog door in Het werkgelegenheidsverlies in het MKB is iets forser uitgevallen dan in het grootbedrijf. Door natuurlijk verloop en lage werkgelegenheidsdynamiek is de werkgelegenheid bij veel bedrijven teruggelopen. In 2011 is de werkgelegenheid in het MKB door de aantrekkende economie weer toegenomen. De eurocrisis heeft weer voor een omslag gezorgd. In 2012 is de werkgele- 30