Kleinschalig Ondernemen Structuur en Ontwikkeling van het Nederlandse MKB

Transcriptie

1 Kleinschalig Ondernemen 2007 Structuur en Ontwikkeling van het Nederlandse MKB Zoetermeer, juni 2007

2 ISBN: Bestelnummer: A Prijs: 60,- Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat wordt gefinancierd door het Ministerie van Economische Zaken. Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM bv. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van EIM bv. EIM bv aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with EIM bv. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of EIM bv. EIM bv does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

3 Inhoudsopgave Samenvatting 5 1 Inleiding 9 2 Structuurbeeld MKB Algemeen beeld van het MKB Ondernemingen Afzet Bruto toegevoegde waarde Werkgelegenheid Arbeidsproductiviteit Inkomensvorming Investeringen 31 3 Stemming onder ondernemers in het MKB Vertrouwen in de economie en het economische beleid Verwachtingen voor eigen bedrijfsprestaties Stemming naar sector 39 4 Ondernemingen Ontwikkeling van het aantal ondernemingen Ontwikkeling van het aantal ondernemingen naar sector 41 5 Afzetontwikkeling in het MKB Afzetontwikkeling Buitenlandse afzetontwikkeling Binnenlandse afzetgroei 48 6 Werkgelegenheid Werkgelegenheidsontwikkeling Ontwikkeling van de werkgelegenheid van werknemers en zelfstandigen Ontwikkeling van de werkgelegenheid naar sector Vacatures, arbeidsaanbod en werkloosheid 56 7 Kosten-, prijs- en winstontwikkeling Ontwikkeling van de kostprijs en afzetprijs Ontwikkeling van de winstgevendheid 61 8 Inkomens zelfstandigen en directeuren-grootaandeelhouders Ontwikkelingen wet- en regelgeving Inkomensontwikkeling zelfstandigen Inkomensontwikkeling directeuren-grootaandeelhouders 74 9 Investeringen Investeringsbereidheid van ondernemers Ontwikkeling van de investeringen 81 3

4 10 Financiering Activastructuur Vermogensstructuur Kengetallen 88 Bijlagen I Kerngegevens 95 II Uitgebreide inkomenstrajecten zelfstandigen en directeurengrootaandeelhouders 107 III Definitie gehanteerde begrippen 109 4

5 Samenvatting In de publicatie Kleinschalig Ondernemen 2007 wordt een beeld gegeven van de structuur en economische ontwikkeling in het bedrijfsleven, verdeeld naar grootteklassen en sectoren. Het midden- en kleinbedrijf (MKB) staat hierbij centraal. In Kleinschalig Ondernemen worden de ontwikkelingen van afzet, werkgelegenheid, winstgevendheid en investeringen bij het MKB besproken. Andere onderwerpen die aan bod komen, zijn de ontwikkeling van het aantal ondernemingen, de inkomensontwikkeling van ondernemers en de financiering van het MKB. Tabel I geeft een overzicht van de belangrijkste kerngegevens voor het MKB. tabel I Kerngegevens MKB, Niveau (x mld. euro) Volumemutaties t.o.v. voorafgaand jaar in % omzet 613 4,00 4,00 3,75 afzet 402 3,25 3,50 3,00 waarvan: buitenlandse afzet 74 5,50 4,50 4,75 binnenlandse afzet 328 2,75 3,25 2,75 bruto toegevoegde waarde 187 3,50 3,25 3,00 loonsom 92 1,50 1,50 1,25 arbeidsproductiviteit (x euro) 62 1,75 1,50 1,75 Mutaties t.o.v. voorafgaand jaar in % overige gegevens: bruto-inkomen zelfstandigen (x euro in 2005) ,25 0,50 bruto-inkomen DGA's (x euro in 2005) ,75 winst uit onderneming (niveau x mld. euro, nominaal) 57 8,50 8,25 4,00 Niveau (x 1.000) Mutaties t.o.v. voorafgaand jaar (x 1.000) arbeidsvolume MKB aantal banen MKB wv: werknemers zelfstandigen Bron: Prognose kerngegevens MKB; Inkomens van ondernemers. Vertrouwen van ondernemers in de economie is groot In het voorjaar van 2007 is gebleken dat het vertrouwen in de economie onder ondernemers in het MKB verder is toegenomen. Het aantal ondernemers dat zegt (enigszins) vertrouwen te hebben in de Nederlandse econo- 5

6 mie is dit voorjaar, in vergelijking met het voorjaar van 2005, gestegen van 85% naar 91%. Vanaf 2004 is het ondernemersvertrouwen ieder jaar flink toegenomen. Ook over het economische beleid van de Nederlandse overheid is de ondernemer positief. Circa 73% van de ondernemers geeft aan (enigszins) positief gestemd te zijn over het economische beleid. Een aantal jaren geleden (2004), was dit minder dan de helft van de ondernemers. Over de eigen bedrijfsprestaties zijn ondernemers dit jaar even optimistisch als in Het aantal ondernemers dat een stijging verwacht van de omzet, de winst of de werkgelegenheid is vergelijkbaar met dat in Zo verwacht iets minder dan 60% van de ondernemers in 2007 een omzetgroei. Vooral in de zakelijke dienstverlening zijn ondernemers optimistisch. Ook ondernemers in de industrie, groothandel, detailhandel en de transport en communicatie zijn positief gestemd. MKB-ondernemers in de genoemde sectoren zijn optimistischer dan gemiddeld. Voor sectoren als de autosector, de horeca en de persoonlijke dienstverlening geldt dat het vertrouwen onder de MKB-ondernemers beneden het gemiddelde ligt. Flinke groei aantal ondernemingen De groei van het aantal ondernemingen bedraagt dit jaar 2%. Een gunstig afzet- en winstperspectief voor veel sectoren en een gunstig stimulerend overheidsbeleid gericht op ondernemerschap, waarbij het steeds eenvoudiger wordt om een bedrijf op te richten, dragen bij aan de positieve ontwikkeling. De ontwikkeling van het aantal ondernemingen wordt sterk door sectorspecifieke ontwikkelingen beïnvloed. In de bouw en de zakelijke dienstverlening groeit het aantal bedrijven het hardst. Door de lage toetredingsdrempels is het eenvoudig om als zelfstandige in deze sectoren te starten. De schaalvergroting remt de groei van het aantal ondernemingen in de industrie en de groothandel. Schaalvergroting doet de marktmacht van grotere bedrijven toenemen, waardoor het voor starters lastiger wordt om te concurreren. Stevige afzetgroei De Nederlandse afzet van het MKB neemt in 2007 met 3,5% flink toe. Ook in 2008 zal het MKB flink kunnen groeien. Alle afzetcategorieën dragen stevig bij aan de afzetgroei. Niet alleen de export en investeringen dragen belangrijk bij aan de afzetgroei, ook de consumptieve bestedingen stijgen fors. Hierbij geeft de consument meer uit aan luxe goederen en diensten zoals kleding, consumentenelektronica, hotels en restaurants. De afzetgroei van de detailhandel in het MKB komt op ruim 4,0%. Hiermee krijgt de flinke groei in 2006 een stevig vervolg in In 2008 zal het beeld in de detailhandel weinig afwijken van De sterke bestedingsgroei van consumenten wordt gestimuleerd door een sterke stijging van de werkgelegenheid, een belangrijke verbetering van de koopkracht en een stijging van het eigen vermogen. De economische groei in de Europese landen heeft inmiddels een behoorlijk percentage bereikt. Nederland profiteert hiervan. Zo neemt de industriële afzet naar het buitenland toe, maar vooral de groei van de handel is sterk. Hierbij is Nederland een belangrijke toegangspoort voor Europa voor goederen uit Azië, vooral vanuit China. Met name het MKB in de groothandel en de transportsector profi- 6

7 teert hiervan. Belangrijke internationale onzekerheden betreffen de mate van afkoeling van de economie in de VS en de ontwikkeling van de olie- en grondstoffenprijzen. Ook de investeringsafzet neemt belangrijk toe. Zo neemt de afzet van computers en machines sterk toe. In toenemende mate komen ondernemers in aanraking met de grenzen van hun bezettingsgraad. Dit maakt aanvullende investeringen noodzakelijk. Ook wordt er flink gebouwd in Nederland. De groei van de bouwproductie neemt onder andere toe door de gestegen vraag naar combinaties van bedrijfsruimten met een kantoorgedeelte. Groei van de werkgelegenheid De krachtige afzetgroei vertaalt zich in een flinke werkgelegenheidsgroei in het MKB met banen. Deze toename bestaat voor personen uit werknemers en voor personen uit zelfstandigen. De sterkste werkgelegenheidsgroei doet zich voor in de financiële en zakelijke diensten. In deze sector is onder andere een sterke groei van het aantal uitzendkrachten te zien. In de bouw, de horeca, de detailhandel en de zorgsector is eveneens sprake van een flinke groei van de werkgelegenheid. In de industrie is echter nog altijd sprake van krimp van de werkgelegenheid, vooral als gevolg van technologische ontwikkeling en verbetering van de arbeidsproductiviteit. Ook in de transport en communicatie blijft de werkgelegenheid zich negatief ontwikkelen. Vooral de snelle technologische ontwikkelingen in de communicatiesector zijn hier debet aan, maar ook de liberalisering van de postmarkt speelt een rol. De toename van het aandeel zelfstandigen is historisch hoog te noemen. De sterke toename van het aantal zelfstandigen, dit jaar en in 2008 met respectievelijk 3,5 en 3%, hangt samen met een algemene behoefte van het bedrijfsleven aan flexibel personeel. Deze behoefte wordt ingevuld door zelfstandigen en uitzendpersoneel. Vooral in de bouw en de zakelijke dienstverlening is de stijging van het aantal zelfstandigen fors. Door de gunstige afzetperspectieven ziet men goede mogelijkheden om voor zichzelf te beginnen, zonder een te groot risico te nemen. Er wordt steeds meer belang gehecht aan vrijheid. Als zelfstandige kan men zelf de tijd indelen en beslissingen nemen. Ook vanuit een werkloosheidssituatie wordt vaker gekozen voor zelfstandig ondernemerschap, mede doordat de gunstige economische ontwikkeling en een baan in loondienst ook niet de zekerheid op langere termijn bieden. In bijvoorbeeld de bouw wordt steeds vaker met zelfstandigen gewerkt, veelal ex-werknemers, wat de aannemer meer flexibiliteit geeft. Ook de vergrijzing geeft een impuls aan het zelfstandig ondernemerschap. Men gaat korter werken en voor afwisseling kiest men op parttime basis voor een geheel ander soort werkzaamheden. De werkgelegenheidsontwikkeling in 2008 blijft iets achter bij dit jaar door een afvlakkende economische groei en een hogere loonvoet. Het aantal banen zal met toenemen. 7

8 Toename van de winsten De groei van de afzet vertaalt zich dit jaar en volgend jaar in een winstgroei van respectievelijk 8,25% en 4,0%. Een goede kostenbeheersing in het Nederlandse bedrijfsleven draagt belangrijk bij aan de gunstige winstontwikkeling, evenals een stijging van arbeidsproductiviteit. Hogere energiekosten en - volgend jaar - hogere loonkosten beperken echter de winstgroei. De sterkste winststijgingen doen zich dit jaar voor in de industrie, de bouw, de groothandel, de detailhandel en de autosector. Ook in 2008 zullen de groothandel en de bouw een bovengemiddelde winststijging te zien geven. Inkomens zelfstandigen en DGA's Door de gunstige winstontwikkeling in het MKB, neemt het bruto-inkomen van ondernemers dit jaar toe. Het bruto-inkomen van zowel zelfstandigen als directeuren-grootaandeelhouders (dga's) neemt in 2007 toe met 3,25%. Doordat volgend jaar de winstontwikkeling beperkter zal zijn dan in 2007, zal het bruto-inkomen van ondernemers in 2008 minder sterk groeien. Voor zelfstandigen zal de groei van het bruto-inkomen uitkomen op 0,5% en voor dga's op 2,75%. Groei van de investeringen Ondernemers zijn nu optimistischer dan een jaar geleden over de investeringsgroei. In het voorjaar van 2006 voorzag 38% van de ondernemers een groei van de investeringen. In het voorjaar van 2007 voorziet 42% van de ondernemers een groei van de investeringen. Hier staat tegenover dat 32% van de ondernemers dit jaar een daling van de investeringen verwacht. De overige ondernemers verwachten een gelijkblijvend investeringsniveau. Door de sterke afzetgroei zijn de grenzen van de bezettingsgraad langzamerhand bereikt. Dit maakt aanvullende investeringen noodzakelijk. De gunstige winstontwikkelingen zorgen bovendien voor een verbeterde financierbaarheid van de investeringen. Naar verwachting zullen de investeringen in het MKB in 2007 met 4,25% stijgen. Volgend jaar zullen de investeringen in het MKB met nog eens 4,25% toenemen. 8

9 1 Inleiding In de publicatie Kleinschalig Ondernemen 2007 wordt een beeld gegeven van de structuur en economische ontwikkeling in het Nederlandse bedrijfsleven, verdeeld naar grootteklassen. Het midden- en kleinbedrijf (MKB) staat hierbij centraal. Doel De informatie in Kleinschalig Ondernemen 2007 is bestemd voor allen die op een of andere wijze betrokken zijn bij de beleidsvorming of de besluitvorming binnen de overheid of het georganiseerde bedrijfsleven. Het geeft hen zicht op de ontwikkelingen in het MKB in het kader van de actuele macroeconomische prognoses van het CPB. Kader Zowel in het voorjaar als in het najaar maakt EIM prognoses van het Nederlandse MKB. De voorjaarsprognoses van het MKB passen binnen het kader van het Centraal Economisch Plan 2007 van het CPB 1. In Kleinschalig Ondernemen worden de ontwikkelingen van afzet, werkgelegenheid, kosten, prijzen en winstgevendheid bij kleine en middelgrote bedrijven besproken. Andere ontwikkelingen waarop in deze publicatie wordt ingegaan, zijn de inkomensontwikkeling van zelfstandige ondernemers, investeringen door en financiering van het MKB. De belangrijkste ontwikkelingen worden ook op sectoraal niveau besproken. Naast de sectorinformatie die in dit rapport is gegeven, publiceert EIM ook 'Ondernemen in de Sectoren' waarin uitgebreidere sectoranalyses worden gegeven. Deze publicatie verschijnt in het najaar en is gebaseerd op de najaarsprognoses van EIM. Data Bij het bepalen van de prognoses, zoals in dit rapport genoemd, is gebruik gemaakt van diverse modellen. Voor de algemene MKB-prognoses en de sectorprognoses is het model PRISMA-K gebruikt. Dit is een sectormodel naar grootteklasse voor de korte en middellange termijn, waarmee onder andere exploitatiegegevens en werkgelegenheidsgegevens geraamd worden. In het rapport worden gegevens die afkomstig zijn uit het PRISMA-K-model aangeduid met 'prognose kerngegevens MKB'. Ook is gebruik gemaakt van het FAMOS-model. Dit is een model waarmee de financiële positie van MKB-sectoren in kaart gebracht kan worden. In dit rapport worden gegevens die afkomstig zijn uit het FAMOS-model aangeduid met 'financiering MKB'. 1 Zie voor een aantal van deze gegevens: Centraal Planbureau, Centraal Economisch Plan 2007, Den Haag. 9

10 Tevens is het model BRUNET gebruikt. Met dit model wordt het actuele gemiddelde inkomenstraject van zelfstandigen berekend. In dit rapport worden gegevens die afkomstig zijn uit het BRUNET-model aangeduid met 'inkomens van ondernemers'. Ten slotte is gebruik gemaakt van het MKB-Beleidspanel. Dit is een panel van ondernemers. Dit panel is gebruikt om de stemming onder MKBondernemers ten aanzien van de Nederlandse economie weer te geven. In dit rapport worden gegevens die afkomstig zijn uit dit panel aangeduid met 'MKB-Beleidspanel'. De berekeningen met de diverse modellen zijn half april afgesloten. Data die hierna beschikbaar zijn gekomen, zijn niet meegenomen in de rapportage. De metingen onder het MKB-Beleidspanel zijn gehouden in de periode eind maart tot en met half april. Leeswijzer Het rapport is als volgt ingedeeld. In hoofdstuk 2 wordt een structuurbeeld gegeven van het midden- en kleinbedrijf. In de overige hoofdstukken wordt ingegaan op de economische ontwikkelingen, waarbij in hoofdstuk 3 besproken wordt hoe ondernemers de huidige stand van de economie ervaren. In hoofdstuk 4 komt de ondernemingendynamiek aan de orde. Vervolgens wordt in hoofdstuk 5 ingegaan op de afzetontwikkeling in het MKB, in hoofdstuk 6 op de werkgelegenheidsontwikkeling en in hoofdstuk 7 op de ontwikkeling van kosten en winst in het MKB. In hoofdstuk 8 wordt hierbij tevens een inkomensbeeld gegeven van zelfstandigen en directeurengrootaandeelhouders (dga's) in het MKB. In hoofdstuk 9 komen de (verwachte) investeringen door MKB-bedrijven aan de orde en in hoofdstuk 10 wordt de financiële positie van het MKB besproken. In de bijlagen bij dit rapport wordt informatie gegeven over omzet, afzet, werkgelegenheid, arbeidsproductiviteit en winst in de periode Verder wordt, aanvullend op hoofdstuk 8, een gedetailleerd brutonettotraject voor het inkomen van zelfstandigen en directeurengrootaandeelhouders gegeven. De gegevens uit de datasets prognose Kerngegevens MKB, Financiering MKB en Inkomens van ondernemers zijn ook te vinden op de kennissite 1 van EIM

11 2 Structuurbeeld MKB In dit hoofdstuk wordt een beknopt beeld geschetst van de structuur van het MKB. Daarbij wordt onder andere de structuur van het MKB afgezet tegen die van het grootbedrijf. Als eerste volgt een algemene beschrijving van de structuur van het MKB. Daarna komen achtereenvolgens de volgende onderwerpen aan bod: het aantal ondernemingen, de afzetmarkten en de bruto toegevoegde waarde van het MKB, werkgelegenheid, arbeidsproductiviteit en inkomensvorming in het MKB en de investeringen in het MKB. Genoemde onderwerpen komen verderop in dit rapport uitgebreider aan de orde, waarbij de recente ontwikkelingen centraal staan. 2.1 Algemeen beeld van het MKB Tot het midden- en kleinbedrijf (MKB) behoren alle actieve ondernemingen uit het bedrijfsleven met minder dan 100 werknemers. De volgende sectoren maken deel uit van het bedrijfsleven: industrie bouwsector groothandel detailhandel autosector horeca transport- en communicatiesector financiële en zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening zorgsector overige sectoren 1. 1 Tot de overige sectoren worden gerekend landbouw en visserij, delfstoffenwinning, nutsbedrijven en exploitatie van onroerend goed. 11

12 tabel 2-1 Kerngegevens van het MKB in vergelijking met het totale bedrijfsleven in 2006 MKB grootbedrijf totaal bedrijfsleven ondernemingen (x 1.000) afzet (in mld. euro) w.v. buitenland binnenland bruto toegevoegde waarde (fk) (mld. euro) arbeidsvolume (x 1.000) aantal werkenden (x 1.000) w.v. zelfstandigen arbeidsproductiviteit (in euro) winst na correctie beloning zelfstandigen (mld. euro) investeringen (mld. euro) Bron: Prognose kerngegevens MKB. 99% van de bedrijven behoort tot het MKB In Nederland waren in 2006 ongeveer ondernemingen actief. Het merendeel van deze ondernemingen (circa ) is actief binnen het MKB (zie tabel 2-1). Dit houdt in dat ruim 99% van alle ondernemingen in het bedrijfsleven behoort tot het MKB. Circa bedrijven worden tot het grootbedrijf gerekend. Het MKB heeft een belangrijk aandeel in de totale afzet, bruto toegevoegde waarde en werkgelegenheid. In 2006 was het MKB goed voor 43% van de totale afzet van het bedrijfsleven; daarbij draagt het MKB met name bij aan de binnenlandse afzet. Daarnaast behaalt het MKB 45% van de totale bruto toegevoegde waarde. De werkgelegenheid in het MKB bedraagt bijna 3,8 miljoen werkenden. Dit is meer dan de helft van de totale werkgelegenheid in het bedrijfsleven. Daarnaast kent het MKB relatief veel zelfstandigen; 97% van alle zelfstandigen is afkomstig uit het MKB. De arbeidsproductiviteit van het MKB ligt met euro lager dan de arbeidsproductiviteit voor het totale bedrijfsleven. Ook de winst per MKBbedrijf ligt (na correctie van de beloning van de zelfstandigen) ongeveer twee keer zo laag als de winst van bedrijven uit het grootbedrijf. Bedrijven investeren in het MKB daarentegen evenveel als bedrijven uit het grootbedrijf. 12

13 2.2 Ondernemingen Ruim 90% van de ondernemingen binnen het MKB maakt deel uit van het kleinbedrijf In Nederland waren op 1 januari 2007 ongeveer ondernemingen actief in het MKB. Tabel 2-2 laat zien dat ruim 90% van deze bedrijven deel uitmaakt van het kleinbedrijf. Dit zijn bedrijven met minder dan 10 werknemers. Het grootbedrijf (100 werknemers en meer) bestaat uit ongeveer bedrijven, waarvan tweevijfde 250 of meer werknemers in dienst heeft. tabel 2-2 Aantal actieve ondernemingen in het bedrijfsleven per naar grootteklasse aantal MKB kleinbedrijf (<10) middenbedrijf (10-99) 52 grootbedrijf 5 - middelgroot ( ) 3 - zeer groot ( 250) 2 totaal bedrijfsleven 758 Bron: Prognose kerngegevens MKB. De financiële en zakelijke diensten tellen de meeste actieve ondernemingen Veruit de grootste groep ondernemingen uit het MKB is actief in de financiële en zakelijke diensten (zie tabel 2-3). Bijna een kwart van de actieve ondernemingen in het bedrijfsleven behoort tot deze sector. Deze sector herbergt een breed scala aan bedrijven, zoals de assurantietussenpersonen, ingenieurs- en architectenbureaus en schoonmaakbedrijven. Ook in de detailhandel en de bouw zijn relatief veel ondernemingen actief, op de voet gevolgd door de persoonlijke dienstverlening. Samen zijn deze vier sectoren goed voor ruim 56% van het aantal actieve ondernemingen in het bedrijfsleven. 13

14 tabel 2-3 Aantal actieve ondernemingen in het bedrijfsleven per naar sector en grootteklasse sectoren MKB grootbedrijf totaal bedrijfsleven industrie 45,2 1,3 46,5 bouw 84,2 0,3 84,5 groothandel 59,0 0,5 59,5 detailhandel 85,9 0,2 86,1 autosector 22,5 0,1 22,6 horeca 37,3 0,1 37,3 transport en communicatie 27,8 0,3 28,2 financiële en zakelijke diensten 177,6 1,0 178,6 persoonlijke dienstverlening 76,0 0,3 76,3 zorgsector 43,8 1,0 44,9 overige sectoren 93,1 0,1 93,1 totaal bedrijfsleven 752,3 5,3 757,6 Bron: Prognose kerngegevens MKB. De gemiddelde ondernemingsgrootte in het totale bedrijfsleven bedraagt 7,5 arbeidsjaar. De sectoren met de meeste ondernemingen, de financiële en zakelijke diensten, de bouw en de detailhandel, zijn relatief kleinschalig. Dit is te zien aan de gemiddelde ondernemingsgrootte, gemeten in arbeidsjaren (figuur 2-1). Kenmerkend voor de industrie is een procesgerichte manier van werken. In de industrie opereren naar verhouding veel grootschalige bedrijven. Ook in de transport- en communicatiesector komt de gemiddelde bedrijfsomvang hoog uit. Tot deze sector behoren onder andere spoorwegmaatschappijen en telecommunicatiebedrijven. Deze bedrijven zijn erg groot en beïnvloeden de gemiddelde bedrijfsomvang in opwaartse richting. In de zorgsector is de gemiddelde ondernemingsgrootte het grootst. Dit heeft te maken met de grote omvang van zorginstellingen en ziekenhuizen. In hoofdstuk 4 wordt nader ingegaan op de ontwikkeling van het aantal ondernemingen. 14

15 figuur 2-1 Gemiddelde ondernemingsgrootte in het bedrijfsleven naar sector in 2006 (in arbeidsjaren) industrie 17,8 bouw 5,3 groothandel 7,1 detailhandel 5,7 autosector 5,7 horeca 5,2 transport en communicatie 14,0 financiële en zakelijke diensten 7,7 persoonlijke dienstverlening 3,9 zorgsector 19,1 overige sectoren 2,6 totaal 7, Bron: Prognose kerngegevens MKB. 2.3 Afzet Deze paragraaf begint met een overzicht van de afzet van het MKB ten opzichte van het grootbedrijf. Daarop wordt de afzet van het MKB onderverdeeld naar afzet op de binnenlandse markt en afzet op de buitenlandse markt. Vervolgens wordt afzonderlijk aandacht besteed aan de binnenlandse en de buitenlandse afzetmarkt. Hoofdstuk 5 zal stilstaan bij de ontwikkeling van de afzet MKB en grootbedrijf MKB is goed voor 43% van de totale afzet In totaal is het MKB goed voor 43% van de totale afzet (tabel 2-4). Binnen het MKB heeft het middenbedrijf meer afzet dan het kleinbedrijf. Gezien het feit dat ruim 90% van alle bedrijven in het MKB behoort tot het kleinbedrijf (zie paragraaf 2.2) betekent dit dat bedrijven uit het middenbedrijf gemiddeld (veel) meer afzet genereren dan bedrijven uit het kleinbedrijf. Dezelfde argumentatie gaat op voor het grootbedrijf. Slechts 1% van alle bedrijven is grootbedrijf, en daarvan is een derde een zeer groot bedrijf. Toch heeft deze laatste categorie 46% van alle afzet in handen. 15

16 tabel 2-4 Afzet in 2006 naar grootteklasse x mld. euro in procenten MKB kleinbedrijf (<10) middenbedrijf (10-99) grootbedrijf middelgroot ( ) zeer groot ( 250) totaal bedrijfsleven Bron: Prognose kerngegevens MKB. Tabel 2-5 toont dat de afzet binnen de sectoren van het MKB ongelijk verdeeld is. De financiële en zakelijke dienstensector behaalt de meeste afzet, daarop volgt de industrie. De afzet van de detailhandel, de autosector, de horeca en de zorgsector is redelijk gering. tabel 2-5 Afzet in 2006 naar sector en grootteklasse, in mld. euro sectoren MKB grootbedrijf totaal industrie 72,9 184,3 257,2 bouw 44,8 27,6 72,3 groothandel 44,1 29,1 73,2 detailhandel 13,4 13,6 26,9 autosector 10,9 5,2 16,1 horeca 12,5 4,5 17,0 transport en communicatie 24,8 46,1 70,9 financiële en zakelijke diensten 108,8 126,8 235,7 persoonlijke dienstverlening 25,3 11,4 36,7 zorgsector 13,5 43,1 56,6 overige sectoren 30,6 50,6 81,2 totaal bedrijfsleven 401,6 542,2 943,8 Bron: Prognose kerngegevens MKB. 16

17 2.3.2 Verdeling van de afzetmarkten MKB meer gericht op binnenlandse afzetmarkt dan grootbedrijf De afzetstructuur van het MKB wijkt duidelijk af van de afzetstructuur van het grootbedrijf. Figuur 2-2 maakt dit duidelijk. Het MKB is sterk gericht op de binnenlandse markt. Het grootbedrijf realiseert een groot deel van de afzet op buitenlandse markten 1. 31% van de totale afzet komt bij het grootbedrijf voor rekening van leveringen aan het buitenland. Bij het MKB ligt dit percentage op 18. figuur 2-2 Verdeling van de afzet naar binnenlandse afzet en buitenlandse afzet en naar grootteklasse in 2006 (in procenten) grootbedrijf MKB export binnenland Bron: Prognose kerngegevens MKB. Tussen de sectoren grote verschillen in afzetstructuur Binnen het MKB verschilt het belang van de binnenlandse en buitenlandse afzet sterk per sector. In de industrie, de groothandel en de transport- en communicatiesector komt een belangrijk deel van de MKB-afzet tot stand uit exportactiviteiten (figuur 2-3). De bouw, de detailhandel, de horeca, de persoonlijke dienstverlening en de zorgsector zijn (vrijwel) geheel op de binnenlandse markt georiënteerd. 1 De export vindt plaats door de onderneming zelf, of via intermediairs. Zo wordt een groot deel van de MKB-afzet verzorgd door de groothandel. 17

18 figuur 2-3 Verdeling van de MKB-afzet naar binnenlandse afzet en buitenlandse afzet naar sector in 2006 (in procenten) industrie bouw 2 98 groothandel detailhandel 2 98 autosector horeca 100 transport en communicatie financiële en zakelijke diensten 8 92 persoonlijke dienstverlening 3 97 zorgsector 100 overige sectoren % 25% 50% 75% 100% export binnenland Bron: Prognose kerngegevens MKB Binnenlandse afzet door het MKB Leveringen aan andere bedrijven belangrijkste binnenlandse afzetcategorie voor MKB De binnenlandse afzet vormt de belangrijkste afzetcategorie voor het MKB, met een aandeel van 82% in de totale afzet (figuur 2-2). De binnenlandse markt is onder te verdelen in leveringen aan bedrijven, die gebruikt worden in het productieproces van de andere bedrijven of als investeringsgoederen, en leveringen aan gezinnen, de zogenoemde consumptieve leveringen. Twee derde van de binnenlandse afzet van het MKB komt voor rekening van de leveringen aan andere bedrijven. Deze leveringen bestaan uit grond- en hulpstoffen, maar ook uit halffabrikaten en diensten, die dienen voor verbruik in het productieproces, en uit investeringsgoederen. Tussen de sectoren zijn binnen het MKB grote accentverschillen te constateren. De industrie en de bouw leveren verreweg het grootste deel van de afzet aan andere bedrijven. Bij de industrie betreft het voornamelijk leveringen van grond- en hulpstoffen en halffabrikaten. In de bouwnijverheid bestaan deze leveringen vooral uit diensten van onderaannemers. Ook bij de financiële en zakelijke diensten en de transport- en communicatiesector ligt een zwaar accent op de zakelijke markt. De zorgsector, de horeca en de detailhandel zijn sectoren die in hoofdzaak gericht zijn op consumptieve leveringen Buitenlandse afzet door het MKB: export Bijna een vijfde van de totale export in handen van het MKB In 2006 kwam de Nederlandse export uit op ruim 390 miljard euro (zie tabel 2-6). Het MKB neemt 19% voor zijn rekening. Het kleinbedrijf is goed voor 6% van de export en het middenbedrijf voor 13%. De meeste export is in handen van het grootbedrijf (43%). Dit komt overeen met bijna 170 miljard euro, waarvan een forse 130 miljard voor rekening komt van bedrijven met 250 of meer werknemers. Hiermee bestaat bijna twee derde van de Nederlandse export uit binnenlands geproduceerde goederen en diensten. De overige export betreft wederuitvoer. De wederuitvoer bestaat uit goederen die niet industrieel zijn bewerkt, maar alleen het land passeren. Hieronder vallen ook goederen waarvan de verpakking wordt veranderd en waaraan ge- 18

19 bruiksaanwijzingen worden toegevoegd. De marges van deze activiteit zijn gering, maar door de grote omvang van de wederuitvoer is deze activiteit belangrijk voor de Nederlandse economie. De wederuitvoer is in het bijzonder van belang voor de groothandel en de transportsector. tabel 2-6 Samenstelling van de Nederlandse export, uitgesplitst naar MKB, grootbedrijf en wederuitvoer in 2006 x mld. euro in procenten MKB kleinbedrijf (<10) middenbedrijf (10-99) grootbedrijf middelgroot ( ) zeer groot ( 250) totaal bedrijfsleven wederuitvoer statistische verschillen 9 2 totaal in Nederland Bron: Prognose kerngegevens MKB en CBS. Industrie, groothandel en financiële en zakelijke diensten zorgen voor twee derde van de MKBexport Bijna een derde van de totale export van het bedrijfsleven (dus exclusief de wederuitvoer) is afkomstig van het MKB. Enkele sectoren leveren relatief weinig tot geen bijdrage aan de MKB-export, zoals: de bouw, de detailhandel, de autosector, de horeca, de persoonlijke dienstverlening en de zorgsector (zie tabel 2-7). De industrie levert de belangrijkste bijdrage aan de MKB-export, gevolgd door de groothandel en de financiële en zakelijke diensten. De groothandel exporteert vooral veel voedings- en genotmiddelen. Daarnaast worden relatief veel agrarische producten en levende dieren geexporteerd. Samen zijn de industrie, de groothandel en de financiële en zakelijke diensten goed voor twee derde van de export van het MKB. 19

20 tabel 2-7 Aandeel van sectoren in de MKB-export in 2006 (in procenten) sectoren aandeel in MKB-export industrie 35,0 bouw 1,3 groothandel 20,0 detailhandel 0,3 autosector 2,7 horeca 0,0 transport en communicatie 10,0 financiële en zakelijke diensten 12,4 persoonlijke dienstverlening 1,2 zorgsector 0,0 overige sectoren 17,0 totaal 100,0 Bron: Prognose kerngegevens MKB. Aantal exporterende bedrijven in het MKB 15% van MKBbedrijven exporteert Bijna 15% van de MKB-ondernemingen met meer dan één werknemer in het Nederlandse bedrijfsleven heeft in 2006 zelf exportactiviteiten ontwikkeld. Bij het grootbedrijf ligt dit percentage met 50 aanzienlijk hoger. De groothandel en de industrie tellen naar verhouding de meeste exporterende MKBbedrijven, op afstand gevolgd door de vervoerssector (zie figuur 2-4). In de overige bedrijfssectoren zijn er relatief weinig bedrijven die exportactiviteiten hebben ontplooid. 20

21 figuur 2-4 Aantal exporterende bedrijven in het MKB per sector met meer dan één werknemer naar sector in 2006 (in procenten) industrie 34,2 bouwnijverheid 2,1 groothandel 46,2 detailhandel 4,5 autosector 13,2 horeca 0,6 vervoer 18,0 dienstverlening 7,7 totaal MKB 14, Bron: EIM, op basis van ERBO (Kamers van Koophandel). 2.4 Bruto toegevoegde waarde De som van de bruto toegevoegde waarde van het bedrijfsleven en de overheid tezamen, wordt ook wel aangeduid als het Nationaal Inkomen in Nederland. In 2006 bedroeg het Nationaal Inkomen 467 miljard euro. De bruto toegevoegde waarde tegen factorkosten is in het totale bedrijfsleven in 2006 circa 414 miljard euro. Hiervan komt 45% voor rekening voor het MKB. Voor het kleinbedrijf en het middenbedrijf lopen deze bedragen redelijk gelijk op. Het kleinbedrijf heeft een bruto toegevoegde waarde van bijna 90 miljard euro en het middenbedrijf heeft een bruto toegevoegde waarde van 100 miljard euro. In het grootbedrijf wordt het grootste deel van de toegevoegde waarde gerealiseerd door bedrijven met 250 of meer werknemers. 21

22 tabel 2-8 Bruto toegevoegde waarde (factorkosten) in 2006 naar grootteklasse x mld. euro in procenten MKB kleinbedrijf (<10) middenbedrijf (10-99) grootbedrijf middelgroot ( ) zeer groot ( 250) totaal bedrijfsleven Bron: Prognose kerngegevens MKB. Tabel 2-9 geeft weer dat de bruto toegevoegde waarde per sector onderling verschilt. De financiële en zakelijke diensten nemen binnen het MKB een derde van de bruto toegevoegde waarde voor hun rekening. Ook de industrie en groothandel hebben relatief veel bruto toegevoegde waarde. De detailhandel, de autosector en de horeca zijn de drie sectoren in het MKB met de minste toegevoegde waarde. 22

23 tabel 2-9 Bruto toegevoegde waarde (factorkosten) in 2006 naar sector en grootteklasse, in mld. euro sectoren MKB grootbedrijf totaal bedrijfsleven industrie 21,3 43,3 64,6 bouw 17,1 8,8 26,0 groothandel 23,4 14,6 38,1 detailhandel 7,6 7,7 15,3 autosector 4,4 2,8 7,2 horeca 6,1 2,4 8,5 transport en communicatie 10,0 21,8 31,8 financiële en zakelijke diensten 60,6 67,5 128,1 persoonlijke dienstverlening 12,9 4,9 17,8 zorgsector 10,2 31,6 41,8 overige sectoren 13,4 21,3 34,7 totaal bedrijfsleven 187,1 226,8 414,0 Bron: Prognose kerngegevens MKB. 2.5 Werkgelegenheid MKB zorgt voor 52% van de werkgelegenheid in het bedrijfsleven Het aantal werkenden in het totale bedrijfsleven in Nederland kwam in 2006 uit op bijna 7,2 miljoen. Hiervan komt 52% voor rekening van het MKB. Het kleinbedrijf is goed voor 28% van de werkgelegenheid en het middenbedrijf voor 24%. Relatief veel mensen werken bij bedrijven met 250 of meer werknemers. Bijna 3 miljoen werknemers zijn hier werkzaam. 23

24 tabel 2-10 Aantal werkenden in 2006 naar grootteklasse aantal (x 1.000) in procenten MKB kleinbedrijf (<10) middenbedrijf (10-99) grootbedrijf middelgroot ( ) zeer groot ( 250) totaal bedrijfsleven Bron: Prognose kerngegevens MKB. In de autosector, horeca en persoonlijke dienstverlening relatief hoog aandeel van MKBbedrijven in de werkgelegenheid Binnen het MKB neemt de sector financiële en zakelijke diensten met bijna werkzame personen de meeste werkgelegenheid voor zijn rekening (tabel 2-11). Ook de detailhandel is met ruim werkenden belangrijk voor de werkgelegenheid. In de autosector, de horeca en de persoonlijke dienstverlening (onder meer kappers, schoonheidsspecialisten e.d.) is het aandeel van MKB-bedrijven in de werkgelegenheid het grootst. Deze sectoren zijn over het algemeen kleinschalig. De gemiddelde bedrijfsomvang in de zorgsector is echter veel groter dan bij de andere sectoren vanwege de aanwezigheid van grote zorginstellingen. Het aandeel van de MKB-bedrijven in de totale werkgelegenheid blijft in deze sector dan ook beduidend achter bij de andere sectoren. 24

25 tabel 2-11 Aantal werkenden (x 1.000) naar sector en grootteklasse in 2006 sectoren MKB grootbedrijf totaal bedrijfsleven industrie 396,8 517,1 913,9 bouw 354,3 120,3 474,6 groothandel 346,6 137,5 484,2 detailhandel 408,0 335,8 743,9 autosector 120,9 32,4 153,3 horeca 251,0 51,7 302,6 transport en communicatie 196,9 266,5 463,4 financiële en zakelijke diensten 879,9 889, ,5 persoonlijke dienstverlening 286,7 90,1 376,8 zorgsector 255,4 948, ,9 overige sectoren 255,4 44,9 300,3 totaal bedrijfsleven 3.751, , ,4 Bron: Prognose kerngegevens MKB. Kwart van de werkzame personen in het MKB is zelfstandige Een kwart van de werkzame personen in het MKB is zelfstandig ondernemer. Het aandeel van zelfstandigen in de werkgelegenheid in het MKB verschilt per sector (figuur 2-5). Vooral in de persoonlijke dienstverlening, de bouw, de horeca en de detailhandel zijn veel zelfstandigen werkzaam. De zelfstandigen in de persoonlijke dienstverlening nemen 31% van het arbeidsvolume voor hun rekening. Zij zijn veelal werkzaam als zelfstandig werkende kappers, schoonheidsspecialisten, voetverzorgers e.d. De werkgelegenheid in de bouw wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van veel zelfstandigen zonder personeel. In de horeca wordt veel gebruik gemaakt van tijdelijke arbeidskrachten. Zij worden vooral ingehuurd tijdens hoogtijdagen: zon- en feestdagen en de zomerperiode. De zelfstandigen in deze sectoren hebben een aandeel van rond de 30% in de werkgelegenheid. In de industrie en de groothandel zijn, met een aandeel van rond de 10%, naar verhouding weinig zelfstandigen te vinden. 25

26 figuur 2-5 Aandeel zelfstandigen in het MKB naar sectoren in 2006 (in procenten van het aantal werkenden) industrie 11 bouw 29 groothandel 12 detailhandel 34 autosector 20 horeca 33 transport en communicatie 19 financiële en zakelijke diensten 20 persoonlijke dienstverlening 31 zorgsector 27 overige sectoren 59 totaal Bron: Prognose kerngegevens MKB. 2.6 Arbeidsproductiviteit Arbeidsproductiviteit in MKB lager dan in het grootbedrijf De arbeidsproductiviteit 1 bedraagt in het MKB ongeveer euro. De arbeidsproductiviteit is afhankelijk van schaalgrootte en de sector. Zo ligt de arbeidsproductiviteit bij kleinere bedrijven doorgaans lager. Maar ook in sectoren zoals de detailhandel en de horeca ligt de arbeidsproductiviteit lager. Het kleinbedrijf heeft een gemiddelde arbeidsproductiviteit van euro en loopt daarmee flink achter op het middenbedrijf, waar de arbeidsproductiviteit euro bedraagt. In het grootbedrijf is de gemiddelde arbeidsproductiviteit met euro nog iets hoger. 1 De arbeidsproductiviteit wordt gemeten als bruto toegevoegde waarde tegen factorkosten per arbeidsjaar. 26

27 tabel 2-12 Arbeidsproductiviteit in 2006 naar grootteklasse (in euro's) x MKB 62 - kleinbedrijf (<10) 54 - middenbedrijf (10-99) 72 grootbedrijf 86 - middelgroot ( ) 97 - zeer groot ( 250) 84 totaal bedrijfsleven 73 Bron: Prognose kerngegevens MKB. Hoogste arbeidsproductiviteit in financiële en zakelijke diensten, groothandel en industrie Het MKB scoort in de sectoren financiële en zakelijke diensten, groothandel en industrie de hoogste arbeidsproductiviteit (zie figuur 2-6). De horeca, en met name de detailhandel blijven hierbij ver achter. Overigens wordt de gemiddelde arbeidsproductiviteit in de detailhandel gedrukt door de aanwezigheid van detaillisten die actief zijn uit overwegingen van hobby of liefdadigheid (zoals o.a. de Wereldwinkels). Deze ondernemers zijn niet of nauwelijks afhankelijk van het inkomen dat in hun bedrijf gevormd wordt. Wel verlagen zij de gemiddelde arbeidsproductiviteit. figuur 2-6 Arbeidsproductiviteit in het MKB naar sectoren in 2006 (in euro's) industrie bouw groothandel detailhandel autosector horeca transport en communicatie financiële en zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening zorgsector overige sectoren totaal Bron: Prognose kerngegevens MKB. 2.7 Inkomensvorming Er zijn verschillende methoden om een oordeel te geven over wat er in het MKB verdiend wordt in vergelijking met het grootbedrijf. De meest voor de hand liggende variabele om de inkomensvorming te meten is de winst. De 27

28 winst wordt opgemaakt uit de kostenstructuur van ondernemingen uit het MKB. Vervolgens wordt het aantal bedrijven dat winst maakt weergegeven. Daarop komt de hoogte van de winst voor belasting en de winst voor belasting per sector aan de orde. Hoofdstuk 7 gaat dieper in op dit onderwerp. Kostenstructuur van het MKB en het grootbedrijf Winst MKB voor correctie is 14% Tabel 2-13 geeft een overzicht van de kostenstructuur in het MKB en het grootbedrijf. Door verschillen in de kostenstructuur kan de ontwikkeling van de kosten per eenheid product tussen het MKB en het grootbedrijf uiteenlopen. De tabel laat zien dat het aandeel van de winst voor belasting in het MKB hoger is dan in het grootbedrijf (14% tegenover 10%). In de winst van het MKB is echter de beloning voor de arbeid van zelfstandigen en voor meewerkende gezinsleden inbegrepen, want een vergoeding voor deze geleverde arbeid is immers niet opgenomen in de loonkosten. EIM heeft daarom een gewaardeerd loon voor zelfstandigen berekend. Als de winst hiervoor wordt gecorrigeerd, blijkt dat de winst in het midden- en kleinbedrijf slechts 7% bedraagt van de brutoproductie, tegen 10% in het grootbedrijf. De winst in het kleinbedrijf, met naar verhouding veel zelfstandigen, is met 4% in plaats van 21% vanzelfsprekend nog ongunstiger. tabel 2-13 Kostenstructuur in procenten van de brutoproductie in 2006 naar grootteklasse winst, gecorri- bruto- winst voor geerd voor loon productie bedrijfskosten belasting zelfstandigen MKB kleinbedrijf (<10) middenbedrijf (10-99) grootbedrijf middelgroot ( ) zeer groot ( 250) totaal bedrijfsleven Bron: Prognose kerngegevens MKB. De bedrijfskosten (tweede kolom van tabel 2-13) worden toegelicht in tabel De bedrijfskosten kunnen worden opgedeeld naar een aantal categorieën, zoals grondstoffen en halffabrikaten en de loonsom. In het MKB hebben de kosten van de grondstoffen en halffabrikaten een lager aandeel in de bedrijfskosten dan bij het grootbedrijf: respectievelijk 33% en 37%. Ook de energiekosten hebben in het MKB een lager aandeel in de bedrijfskosten. De loonkosten maken daarentegen een groter aandeel uit in de bedrijfskosten van het MKB (27% ten opzichte van 25%). Dat komt voornamelijk door verschillen in sectorstructuur tussen MKB en grootbedrijf. De aandelen groeien wel naar elkaar toe door een teruglopend aandeel in het grootbedrijf. Grondstoffen en halffabrikaten zijn vooral belangrijk binnen de industrie, 28

29 een sector die relatief grootschalig is. Ook maakt het grootbedrijf, veel meer dan het MKB, gebruik van onderaannemers, wat voor deze categorie bedrijven leidt tot hogere kosten voor halffabrikaten. Midden- en kleinbedrijven besteden in mindere mate de productie uit, omdat zij veel meer taken zelf uitvoeren. Het uitbesteden van productie vraagt om een intensieve begeleiding, waarvoor deze bedrijven veelal geen capaciteit beschikbaar hebben. tabel 2-14 Kostenstructuur van het MKB, het grootbedrijf en het totale bedrijfsleven in 2006 totaal MKB grootbedrijf bedrijfsleven in procenten bedrijfskosten waaronder: grondstoffen/halffabrikaten energiekosten overig verbruik loonsom afschrijvingen rente Bron: Prognose kerngegevens MKB. De afschrijvingskosten van MKB-bedrijven komen in 2006, als aandeel van de bedrijfskosten, gemiddeld uit op 9%. Dit ligt iets hoger dan bij het grootbedrijf: hier komt dit kostenaandeel uit op 7%. De energiekosten zijn relatief hoger voor het grootbedrijf (3%) dan voor het MKB (1%). Het overige verbruik ligt daarentegen bij het MKB hoger (25 ten opzichte van 22%). Aantal bedrijven dat winst maakt 83% van de MKBbedrijven maakt winst Een andere indruk van de winstgevendheid in het MKB wordt gegeven door het percentage bedrijven dat winst maakt. Uit tabel 2-15 blijkt dat 87% van de bedrijven (met 2 of meer werkenden) in het MKB winst maakt. In de bouw is het percentage winstgevende bedrijven hoog, evenals in de autosector, de horeca en de dienstverlening. De twee laatstgenoemde sectoren tellen naar verhouding veel zelfstandigen en weinig loontrekkers. De beloning van de zelfstandigen maakt deel uit van de winst, waardoor de winst relatief hoog uitvalt 1. 1 Zelfstandigen ontvangen geen loon. Hun beloning voor verrichte arbeid maakt deel uit van de winst. De winst na toegerekend loon is het bedrag dat overblijft indien verondersteld wordt dat de beloning voor zelfstandigen gelijk is aan de gemiddelde beloning voor werknemers in de betreffende branche en grootteklasse. 29

30 tabel 2-15 Percentage bedrijven in het MKB* dat winst maakt in 2006 sector % industrie 86,0 bouw 89,9 groothandel 86,6 detailhandel 85,0 autosector 87,3 horeca 88,4 transport en communicatie 87,6 dienstverlening 89,0 totaal MKB 87,4 * Met twee of meer werkenden. Bron: EIM op basis van ERBO (Kamers van Koophandel). Winst voor belasting: per sector Winstgevendheid het hoogst in de groothandel en de zorgsector De winst voor belasting van het MKB is 14% van de brutoproductie (zie figuur 2-7). Bij zelfstandigen maakt evenwel de beloning voor hun arbeid deel uit van de winst. Na correctie voor het toegerekende loon voor zelfstandigen blijft er een percentage van 7% over. Het winstniveau per MKBsector verschilt sterk. De hoogste winstpercentages (voor belasting) worden bereikt in de groothandel, de detailhandel, de financiële en zakelijke diensten, de persoonlijke dienstverlening en de zorgsector (zie figuur 2-7). Ook na correctie voor beloning zelfstandigen, is het winstpercentage in deze sectoren (met uitzondering van de detailhandel) hoog. De laagste winstpercentages zijn geconcentreerd bij sectoren die overwegend op de consument gericht zijn, zoals de horeca, de autosector en (na correctie) de detailhandel. Na correctie beloning zelfstandigen, is het winstpercentage in de detailhandel zelfs negatief. Het ongunstige winstpercentage in de detailhandel is een gevolg van de zeer scherpe prijsconcurrentie in de detailhandel sinds Voor de prijsconcurrentie zijn diverse oorzaken aan te wijzen. Niet alleen de prijzenslag in de supermarkt speelt hierbij een rol. Ook de concurrentie van internetwinkels heeft een prijs- en winstdrukkend effect. 30

31 figuur 2-7 Winst voor belasting in het MKB, voor en na correctie beloning zelfstandigen naar sectoren in 2006 (in procenten van de brutoproductie) industrie bouw groothandel detailhandel autosector horeca transport en communicatie financiële en zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening zorgsector overige sectoren totaal voor correctie na correctie Bron: Prognose kerngegevens MKB. 2.8 Investeringen Deze paragraaf gaat in op de investeringsbedragen van het MKB en het grootbedrijf. Ook wordt aangegeven waarin het MKB en het grootbedrijf investeren. Hoofdstuk 9 gaat verder in op investeringen. 50% van de investeringen gedaan door MKB Het MKB investeerde in miljard euro. Dit is evenveel als het grootbedrijf investeerde. Het kleinbedrijf neemt 26% van alle investeringsbedragen voor zijn rekening. De meeste investeringen worden echter gedaan door de zeer grote bedrijven. Maar liefst 40% van alle investeringen wordt gefinancierd door deze zeer grote bedrijven. tabel 2-16 Investeringen in 2006 naar grootteklasse x mld. euro in procenten MKB kleinbedrijf (<10) middenbedrijf (10-99) grootbedrijf middelgroot ( ) zeer groot ( 250) totaal bedrijfsleven Bron: Prognose kerngegevens MKB. 31

32 MKB investeert met name in gebouwen Het MKB investeert in andere goederen dan het grootbedrijf. Figuur 2-8 laat een schaaleffect zien bij de investeringen. Het MKB steekt naar verhouding minder geld in transportmiddelen en in outillage. In sectoren met een hoog MKB-aandeel zoals handel, horeca en grote delen van de dienstverlening spelen machines en andere uitrusting een veel minder prominente rol dan in de meer door het grootbedrijf gedomineerde industrie. Investeringen in gebouwen spelen in het MKB daarentegen een grotere rol. figuur 2-8 De investeringen in gebouwen, outillage, en transportmiddelen in het MKB en het grootbedrijf in 2006 (in procenten) íê~åëéçêíj ãáççéäéå NMIN íê~åëéçêíj ãáççéäéå= NTIM ÖÉÄçìïÉå= QTIN çìíáää~öé NUIO ÖÉÄçìïÉå TNIT çìíáää~öé= PRIV MKB grootbedrijf Bron: Prognose kerngegevens MKB. 32

33 3 Stemming onder ondernemers in het MKB De stemming onder MKB-ondernemers ten aanzien van de Nederlandse economie en de eigen bedrijfsprestaties staat in dit hoofdstuk centraal. Deze stemming is te beschouwen als een goede eerste indruk over de verwachte economische ontwikkeling van MKB-bedrijven in de nabije toekomst. De gegevens omtrent de stemming onder ondernemers zijn ontleend aan het MKB-Beleidspanel. Dit is een enquête onder bijna ondernemers in het MKB. De laatste enquête is in het voorjaar van 2007 gehouden. Voor de concrete prognoses van de economische ontwikkeling van het MKB wordt verwezen naar de volgende hoofdstukken. De eerste paragraaf van dit hoofdstuk gaat in op het ondernemersvertrouwen ten aanzien van de Nederlandse economie en het economische beleid in Nederland. Daarna geeft paragraaf 3.2 een beeld van de verwachtingen van MKB-ondernemers over hun eigen bedrijfsprestaties (omzet, winst en werkgelegenheid). Ten slotte kijkt paragraaf 3.3 naar de stemming van ondernemers in de diverse sectoren. 3.1 Vertrouwen in de economie en het economische beleid Vertrouwen in de economie Vertrouwen van MKB-ondernemers op ongekende hoogte Een eerste indruk over de stemming onder ondernemers in het MKB kan worden verkregen door te kijken naar de mate van vertrouwen die ondernemers hebben in de Nederlandse economie. In 2003 werd het dieptepunt bereikt van het ondernemersvertrouwen. De laagconjunctuur stemde de ondernemers weinig positief. Vanaf 2004 is het ondernemersvertrouwen ieder jaar flink toegenomen (zie figuur 3-1). In 2004 en 2005 profiteerden bedrijven van de aantrekkende wereldeconomie. Met name de gunstige exportontwikkelingen stemden de MKB-ondernemers positief. Bovendien werden in 2005 de eerste signalen van een herstel van de Nederlandse economie zichtbaar. Het optimisme van ondernemers over de economische ontwikkeling was daardoor nog hoger. In 2006 bleek het definitief gedaan te zijn met de lange periode van laagconjunctuur. De particuliere consumptie trok aan, het investeringsklimaat verbeterde, de export bleef hoog en de werkgelegenheid nam voor het eerst weer toe. Deze positieve geluiden sterkten het vertrouwen van ondernemers. Voor 2007 zijn de verwachtingen wederom gunstig. De koopkracht neemt toe, de exportgroei blijft hoog, het investeringsklimaat is goed en de werkloosheid blijft afnemen. Al met al houdt de economische groei dit jaar aan. Bijna driekwart van de ondernemers in het MKB geeft dan ook aan vertrouwen te hebben in de economische ontwikkeling. 33