Kleinschalig Ondernemen 2003

Transcriptie

1 Kleinschalig Ondernemen 2003 Structuur en ontwikkeling van het Nederlandse MKB drs. K.L. Bangma drs. H.H.M. Peeters Zoetermeer, juni 2003

2 ISBN: Bestelnummer: A Prijs: 60,- Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat wordt gefinancierd door het Ministerie van Economische Zaken. Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van EIM. EIM aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with EIM. Quoting of numbers and/or text as an explanation or support in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of EIM. EIM does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections. 2

3 Inhoudsopgave 1 Inleiding 5 2 Structuurbeeld MKB Algemeen beeld van het MKB Ondernemingen Markten van het MKB Werkgelegenheid Inkomensvorming in het MKB 18 3 Conjunctuur en MKB Internationale ontwikkelingen Nationale ontwikkelingen Het Nederlandse midden- en kleinbedrijf 25 4 Afzetontwikkeling in het MKB Afzetontwikkeling Afzetcategorieën 35 5 Werkgelegenheid Arbeidsmarkt MKB De verwachte ontwikkeling van de werkgelegenheid 39 6 Kosten-, winst- en inkomensontwikkeling Prijs- en kostenontwikkeling Winstgevendheid Inkomens van zelfstandigen en directeurengrootaandeelhouders 51 7 Ondernemingen Inleiding Ondernemingen 61 8 Investeringen Ontwikkeling van de investeringen in het MKB Investeringen naar grootteklasse Investeringen naar sector Investeringsplannen De financiële positie van het MKB Inleiding Activastructuur Vermogensstructuur Liquiditeit, solvabiliteit en rentabiliteit in het MKB Activiteiten- en termijnratio s 78 3

4 10 Regionale MKB-ontwikkelingen Inleiding Regionale sectorstructuur Ontwikkeling van de werkgelegenheid in het particuliere bedrijfsleven in Ontwikkeling van de omzet van het particuliere bedrijfsleven in Ontwikkeling van de export in het particuliere bedrijfsleven in Omzet- en werkgelegenheidsprognoses voor Conclusie Ontwikkelingen naar sector Industrie De bouwnijverheid Autosector Groothandel en tussenhandel Detailhandel Horeca, catering en verblijfsrecreatie Transport en communicatie Zakelijke en overige diensten 126 Bijlagen I Kerngegevens MKB 133 II Uitgebreid inkomenstraject zelfstandigen 147 III Uitgebreid inkomenstraject van directeurengrootaandeelhouders 149 IV Definities en gehanteerde begrippen 151 4

5 1 Inleiding In de publicatie Kleinschalig Ondernemen 2003 wordt een beeld gegeven van de structuur en economische ontwikkeling in het particuliere bedrijfsleven, verdeeld naar grootteklassen. Het midden- en kleinbedrijf (MKB) staat hierbij centraal. Doel De informatie in Kleinschalig Ondernemen 2003 is bestemd voor allen die op een of andere wijze betrokken zijn bij de besluitvorming binnen de overheid of het georganiseerde bedrijfsleven. Het geeft hun zicht op de ontwikkelingen in het MKB in het kader van de macroeconomische prognoses van het CPB voor de jaren Het rapport biedt echter ook veel waardevolle informatie met betrekking tot de stand en de ontwikkeling van het MKB voor individuele ondernemers. Kader Het beeld van structuur en ontwikkeling van het MKB past binnen het kader van het Centraal Economisch Plan 2003 van het CPB. Uitgangspunt voor de MKB-ramingen zijn de bedrijfstakkenprognoses die het Centraal Planbureau aan EIM ter beschikking heeft gesteld 1. In Kleinschalig Ondernemen worden de ontwikkelingen van omzet, werkgelegenheid, kosten, prijzen en winstgevendheid bij kleine en middelgrote bedrijven besproken. Andere ontwikkelingen waarop in deze publicatie wordt ingegaan, zijn de inkomensontwikkeling van zelfstandige ondernemers, investeringen door en financiering van het MKB. De belangrijkste ontwikkelingen worden ook op sectoraal niveau besproken. Naast de sectorinformatie die in dit rapport is gegeven, publiceert EIM ook sectorscopen waarin uitgebreidere sectoranalyses worden gegeven. EIM brengt driemaal per jaar prognoses uit over (verwachte) ontwikkelingen in het MKB. Naast Kleinschalig Ondernemen publiceert EIM in september Ondernemen in 2004; rond de jaarwisseling verschijnt er een persbericht over de meest recente inzichten van dat moment. Data De in dit rapport opgenomen realisatiegegevens zijn voornamelijk afkomstig van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Daarnaast is gebruikgemaakt van gegevens van de Vereniging van Kamers van Koophandel en Fabrieken in Nederland (VVK). Bij het samenstellen van deze publicatie is verder gebruikgemaakt van informatie afkomstig van het Bedrijfschap Horeca, Eurostat en de OESO. Bij het bepalen van de prognoses, zoals in dit rapport genoemd, is gebruikgemaakt van diverse modellen. Voor de algemene MKB-prognoses en de sectorprognoses is het KTOmodel gebruikt. Dit is een sectormodel naar grootteklasse voor de korte en middellange termijn, waarmee onder andere exploitatiegegevens en werkgelegenheidsgegevens geraamd worden. Ook is gebruikgemaakt van het FAMOS-model. Dit is een model waarmee de financiële positie van MKB-sectoren in kaart gebracht kan worden. Tevens is het model BRUNET gebruikt. Met dit model wordt het actuele gemiddelde inkomenstraject van zelfstandigen berekend. De ramingen die in dit rapport zijn opgenomen zijn eind 1 Zie voor een aantal van deze gegevens: Centraal Planbureau, Centraal Economisch Plan 2003, Den Haag, bijlagen C en D. 5

6 maart afgesloten. Data die hierna beschikbaar zijn gekomen, zijn niet meegenomen in de rapportage. Afbakening NKB Figuur 1-1 geeft een overzicht van sectoren binnen het bedrijfsleven die tot het particuliere, respectievelijk het niet-particuliere bedrijfsleven worden gerekend. Tot het particuliere bedrijfsleven worden ondernemingen met winstoogmerk gerekend, waarbij de prijsvorming en derhalve ook de inkomensvorming door de markt wordt bepaald en waarbij er geen grote overheidsbemoeienis is. Dat betekent dat de sectoren delfstoffenwinning, openbaar nut, exploitatie onroerend goed (woningbezit), gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening niet tot het particuliere bedrijfsleven worden gerekend. Dat geldt ook voor de landbouw: ook hier komt de prijsvorming voor een deel tot stand via ingrijpen van de overheid, namelijk de Europese Unie, die export naar niet-eulanden subsidieert. Zoals figuur 1-1 laat zien, kan het particuliere bedrijfsleven onderverdeeld worden in midden- en kleinbedrijf en grootbedrijf. Binnen het MKB vormen bedrijven met minder dan 10 werknemers het kleinbedrijf en die met werknemers het middenbedrijf. Particuliere bedrijven met 100 of meer werknemers worden tot het grootbedrijf gerekend. figuur 1-1 De verdeling van het bedrijfsleven bedrijfsleven Leeswijzer Het rapport is als volgt ingedeeld. In hoofdstuk 2 wordt een structuurbeeld gegeven van het midden- en kleinbedrijf. In de overige hoofdstukken wordt ingegaan op de economische ontwikkelingen, waarbij hoofdstuk 3 ingaat op de conjuncturele ontwikkelingen, zowel nationaal als internationaal. De gevolgen ervan voor ontwikkelingen in het MKB worden besproken. Vervolgens wordt in hoofdstuk 4 ingegaan op de omzetparticulier: industrie bouwnijverheid groothandel detailhandel horeca auto-/reparatiesector transport en communicatie financiële en zakelijke diensten overige diensten niet-particulier: landbouw/visserij delfstoffenwinning openbaar nut openbaar vervoer exploitatie onroerend goed maatschappelijke diensten gezondheidszorg MKB GB 6

7 ontwikkeling in het MKB, in hoofdstuk 5 op de werkgelegenheidsontwikkeling en in hoofdstuk 6 op de ontwikkeling van kosten en winst in het MKB. Hierbij wordt in hoofdstuk 6 tevens een inkomensbeeld gegeven van zelfstandigen in het MKB. In hoofdstuk 7 worden ontwikkelingen in het aantal ondernemingen besproken, terwijl in hoofdstuk 8 de (verwachte) investeringen door MKB-bedrijven behandeld worden. De financiële positie van het MKB wordt besproken in hoofdstuk 9. In hoofdstuk 10 komen de regionale MKB-ontwikkelingen aan bod. In het laatste hoofdstuk komen de MKBsectorontwikkelingen aan de orde. In de bijlagen bij dit rapport wordt informatie gegeven over omzet, afzet, werkgelegenheid, arbeidsproductiviteit en winst in de periode Verder wordt, aanvullend op hoofdstuk 6, een gedetailleerd bruto-nettotraject voor het inkomen van zelfstandigen en directeuren-grootaandeelhouders (dga s) gegeven. 7

8

9 2 Structuurbeeld MKB 2.1 Algemeen beeld van het MKB Tot het MKB behoren alle actieve ondernemingen uit het particuliere bedrijfsleven met minder dan 100 werknemers. De volgende sectoren maken deel uit van het particuliere bedrijfsleven 1 : industrie bouwsector groothandel detailhandel horeca autosector transport- en communicatiesector financiële, zakelijke en persoonlijke dienstverlening. In Nederland zijn ruim ondernemingen actief, waarvan ondernemingen in het particuliere bedrijfsleven. Het merendeel van de actieve ondernemingen in het particuliere bedrijfsleven (circa ) is toe te rekenen aan het midden- en kleinbedrijf (MKB), d.w.z. ondernemingen met minder dan 100 werknemers. Ruim bedrijven kunnen tot het grootbedrijf gerekend worden. tabel 2-1 Kerngegevens van het MKB in vergelijking met de Nederlandse economie, 2002 totaal niet- totaal groot- particulier particuliere Nederlandse MKB bedrijf bedrijfsleven sector economie omzet (x euro) 459,8 445,5 905,3 242, ,9 bruto toegevoegde waarde (fk, x euro) 121,5 133,3 254,9 154,9 409,8 werkgelegenheid (x arbeidsjaren) , , ,6 ondernemingen (x 1.000) 563,6 4,3 567,9 165,8 733,7 omzet (%) 50,8 49,2 100,0 bruto toegevoegde waarde (fk, %) 47,7 52,3 100,0 werkgelegenheid (%) 58,1 41,9 100,0 ondernemingen (%) 99,2 0,8 100,0 Bron: EIM, op basis van het KTO-model. In 2002 was het MKB goed voor 51% van de totale omzet en 48% van de totale bruto toegevoegde waarde van het particuliere bedrijfsleven. De werkgelegenheid in het MKB bedraagt 2,5 miljoen arbeidsjaar. Dit is 58% van de totale werkgelegenheid in het particuliere bedrijfsleven. 1 Tot het overige bedrijfsleven en organisaties worden gerekend: overheidsorganisaties en organisaties die in sterke mate door overheidsingrijpen worden beïnvloed. Het betreft hier landbouw en visserij, delfstoffenwinning, nutsbedrijven, overheid en sociale verzekering, onderwijs, exploitatie van onroerend goed, maatschappelijke dienstverlening, overheid en gezondheidszorg, alsmede sport en cultuur. 9

10 2.2 Ondernemingen In Nederland waren er op 1 januari 2003 ruim ondernemingen actief, waarvan bijna in het particuliere bedrijfsleven. Hiervan behoren ruim bedrijven tot het MKB. De grootste groep ondernemingen is actief in de zakelijke en overige dienstverlening. Ook in de detailhandel zijn veel ondernemingen actief. tabel 2-2 Aantal actieve ondernemingen (x 1.000) in het particuliere bedrijfsleven per sectoren aantal industrie 45,8 bouw 74,3 groothandel 55,9 detailhandel 83,3 horeca 40,2 autosector 24,2 transport en communicatie 30,9 zakelijke en overige dienstverlening 213,3 totaal particulier bedrijfsleven 567,9 Bron: EIM, op basis van het KTO-model. De sectoren met de meeste ondernemingen hebben relatief veel kleinschalige ondernemingen. Dit is te zien aan de gemiddelde ondernemingsgrootte, gemeten in arbeidsjaren (figuur 2-1). In de industrie opereren naar verhouding veel grootschalige bedrijven. figuur 2-1 Gemiddelde ondernemingsgrootte naar sector, in 2002, in arbeidsjaren industrie 17,5 bouw 6,4 groothandel 8,7 detailhandel 5,7 horeca 5,1 autosector 5,1 transport en communicatie 12,7 zakelijke en overige dienstverlening 6,4 totaal 7,6 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 Bron: EIM, op basis van het KTO-model. 10

11 2.3 Markten van het MKB De afzet van het MKB is te verdelen naar de volgende afzetmarkten: export consumptieve leveringen en leveringen aan bedrijven (zowel intermediaire afzet als investeringsafzet). De afzetstructuur van het MKB wijkt duidelijk af van die van het grootbedrijf. Het MKB is veel meer gericht op de binnenlandse markt, terwijl het grootbedrijf een belangrijk deel van de afzet realiseert uit exportactiviteiten. De leveringen aan bedrijven (intermediaire leveringen en investeringsafzet) vormen de belangrijkste afzetcategorie voor het MKB met een aandeel van 58%, gevolgd door de consumptieve bestedingen met 23%. figuur 2-2 Verdeling naar afzetcategorieën en naar grootteklasse in 2002, in procenten grootbedrijf MKB % 25% 50% 75% 100% export consumptieve leveringen leveringen aan bedrijven Bron: EIM, op basis van het KTO-model. Binnen het MKB zijn tussen de sectoren grote verschillen tussen het belang van de verschillende afzetmarkten. In figuur 2-2 is te zien dat in het MKB de industrie, de groothandel en de transport- en communicatiesector een belangrijk deel van de afzet realiseren door exportactiviteiten. Bij de horeca en detailhandel ligt het accent op de consumptieve leveringen. De bouw en de zakelijke en overige diensten zijn naar verhouding veel op de zakelijke markt actief. 11

12 figuur 2-3 Verdeling van de MKB-afzet naar sector, in 2002, in procenten industrie bouw groothandel detailhandel horeca autosector transport en communicatie zakelijke en overige diensten % 25% 50% 75% 100% export consumptieve leveringen leveringen aan bedrijven Bron: EIM, op basis van het KTO-model Export Export door het MKB De Nederlandse export bedroeg in 2002 circa 280 miljard euro. Gemeten op afzetbasis komt 18% voor rekening van het Nederlandse MKB. De Nederlandse export is op te splitsen in doorvoeractiviteiten, leveringen door het particuliere bedrijfsleven aan het buitenland en overige export (onder andere export vanuit de landbouw-, bosbouw- en visserijsector en de delfstoffenwinning, consumptie door buitenlanders in Nederland). Het grootste deel van de exportafzet betreft leveringen door het particuliere bedrijfsleven (60%). Het aandeel van de doorvoer bedraagt 32%, terwijl de overige export 8% van de totale opbrengsten van de uitvoer van goederen en diensten beslaat. tabel 2-3 Exportsamenstelling in 2002* in miljarden euro s in procenten MKB grootbedrijf totaal particulier bedrijfsleven niet-particuliere sector 23 8 doorvoer totaal in Nederland * De in de tabel gepresenteerde gegevens betreffen de afzet, zodat dubbeltellingen van bijvoorbeeld door de industrie vervaardigde producten en door de groothandel uitgevoerde producten niet voorkomen. Bron: EIM, op basis van KTO-model en CBS. Het MKB is van oudsher sterk georiënteerd op de binnenlandse markt. Sterke MKBsectoren zoals de detailhandel, de bouw, de horeca en de autosector zijn binnenlands gericht. Het grootbedrijf is veel minder binnenlands gericht. De betekenis van het MKB 12

13 in geld gemeten in de totale export is minder groot dan die van het grootbedrijf. De indirecte betekenis van de export voor het MKB is echter groot vanwege (intermediaire) leveringen aan exporterende bedrijven. Het MKB neemt circa 30% van de totale export van het particuliere bedrijfsleven voor zijn rekening. figuur 2-4 Verdeling van de export van het particuliere bedrijfsleven naar grootteklasse 2002, in procenten 7% 22% 71% kleinbedrijf middenbedrijf grootbedrijf Bron: EIM, op basis van het KTO-model. Naar sectoren bezien genereert de industrie de belangrijkste bijdrage aan de export door het MKB, gevolgd door de groothandel. Gezamenlijk nemen zij 71% voor hun rekening. tabel 2-4 Aandeel van sectoren in de MKB-export in 2002, in procenten sectoren aandeel in MKB-export industrie 42 bouw 1 groothandel 29 detailhandel 1 horeca 0 autosector 2 transport en communicatie 14 zakelijke en overige dienstverlening 11 totaal 100 Bron: EIM, op basis van het KTO-model. Percentage exporterende bedrijven in het MKB In 2002 werd er door ruim 13% van de ondernemingen met meer dan één werknemer in het Nederlandse particuliere bedrijfsleven geëxporteerd. Naar grootteklasse zijn duidelijke verschillen te constateren. Eén op de tien bedrijven binnen het kleinbedrijf realiseerde in 2002 omzet uit exportactiviteiten. Binnen het middenbedrijf is dit een kwart en binnen de grote bedrijven ruim de helft. 13

14 De meeste exporterende MKB-bedrijven zijn naar verhouding te vinden in de industrie: ruim 30% van de MKB-bedrijven in deze sector behaalde in 2002 omzet uit export. In de handels- en vervoerssector exporteert respectievelijk 17 en 19% van de MKBbedrijven. In de overige bedrijfssectoren zijn maar weinig bedrijven die aan export doen. figuur 2-5 Percentage exporterende bedrijven in het MKB van bedrijven met meer dan één werknemer naar sector, in 2002, in procenten industrie 30 bouwnijverheid 3 reparatie en handel 17 horeca 0 vervoer 19 verhuur, zakelijke dienstverlening Bron: ERBO/KvK Exportoriëntatie De exportoriëntatie van het MKB verschilt duidelijk van die van het grootbedrijf. Tabel 2-5 laat zien dat het MKB vooral georiënteerd is op Duitsland en België. Bijna twee derde van de exportomzet van het MKB in de industrie wordt behaald in de ons omringende landen, terwijl dit voor het grootbedrijf circa één derde is. Het verschil in exportorientatie komt mede door het accent van het industriële MKB op de export van voedingsmiddelen en finale producten, terwijl het exportpakket van het industriële grootbedrijf voor een groter deel bestaat uit technisch hoogstaande goederen en producten van de basisindustrie. Met name de export van voedingsmiddelen door het MKB is sterk gericht op de ons omringende landen. 14

15 tabel 2-5 Exportoriëntatie van MKB en grootbedrijf in de industrie, in procenten land MKB grootbedrijf Duitsland België/Luxemburg Frankrijk 7 12 Groot-Brittannië 6 10 Italië 3 7 rest EG 3 8 rest wereld totaal Bron: EIM Consumptieve leveringen In 2002 bedroeg de individuele consumptie door huishoudens in Nederland ruim 260 miljard euro, inclusief BTW. Voor het belangrijkste deel wordt dit bedrag uitgegeven aan Nederlandse bedrijven. Daarnaast vinden er ook (vakantie-)uitgaven in het buitenland plaats. Het Nederlandse bedrijfsleven realiseerde in 2002, op basis van de afzet (is omzet minus de inkoopwaarde), een bedrag van 116 miljard euro aan consumptieve bestedingen. Hiervan kwam ruim de helft voor rekening van het MKB. figuur 2-6 Verdeling van de consumptieve leveringen van het particuliere bedrijfsleven naar grootteklasse 2002, in procenten 25% 49% 26% kleinbedrijf middenbedrijf grootbedrijf Bron: EIM, op basis van het KTO-model. In tabel 2-6 is te zien dat de sterk op de consument gerichte sectoren detailhandel, groothandel en horeca ook absoluut gezien een omvangrijk deel van de consumptieve afzet voor hun rekening nemen. 15

16 tabel 2-6 Aandeel van sectoren in de MKB-consumptieve leveringen in 2002, in procenten sectoren aandeel in MKB-consumptieve leveringen industrie 12 bouw 1 groothandel 19 detailhandel 23 horeca 15 autosector 6 transport en communicatie 6 zakelijke en overige dienstverlening 17 totaal 100 Bron: EIM, op basis van het KTO-model Leveringen aan bedrjiven De leveringen aan andere bedrijven vormen voor het MKB de belangrijkste afzetcategorie. Deze leveringen bestaan uit grond- en hulpstoffen, maar ook uit halffabrikaten en diensten, die voor verbruik dienen in het productieproces, of die als investeringsgoederen kunnen worden betiteld. Onder investeringsgoederen worden onder meer verstaan gebouwen, outillage en transportmiddelen. Van alle leveringen die tussen bedrijven in het particuliere bedrijfsleven plaatsvinden, komt 48% voor rekening van het MKB. figuur 2-7 Aandeel intermediaire leveringen naar grootteklasse 2002, in procenten 19% 52% 29% kleinbedrijf middenbedrijf grootbedrijf Bron: EIM, op basis van het KTO-model. Bij de zakelijke en overige diensten, transport en communicatie, groothandel, bouw en industrie vormen de intermediaire leveringen de belangrijkste afzetcategorie. Bij de sector bouw bestaat de intermediaire afzet voor een belangrijk deel uit bedrijfsinvesteringen, zoals gebouwen. Bij de andere sectoren betreft het voornamelijk leveringen van grond- en hulpstoffen, halffabrikaten en diensten. Tabel 2.7 geeft van het vorenstaande een overzicht. 16

17 tabel 2-7 Aandeel van sectoren in de MKB-intermediaire leveringen in 2002, in procenten sectoren aandeel in MKB-intermediaire leveringen industrie 25 bouw 17 groothandel 7 detailhandel 0 horeca 2 autosector 5 transport en communicatie 12 zakelijke en overige dienstverlening 31 totaal 100 Bron: EIM, op basis van het KTO-model. 2.4 Werkgelegenheid De totale werkgelegenheid in Nederland bedroeg in 2002 circa 6,5 miljoen arbeidsjaren. Hiervan komt circa twee derde voor rekening van het particuliere bedrijfsleven. De overige sectoren, waaronder landbouw, gezondheidszorg en overheid, waren goed voor een arbeidsvolume van 2,2 miljoen arbeidsjaar. Meer dan de helft van het totale arbeidsvolume in het particuliere bedrijfsleven komt voor rekening van het MKB. Het kleinbedrijf is goed voor 30% van de werkgelegenheid en het middenbedrijf voor 28%. In de autosector en de horeca is het aandeel van MKB-bedrijven in de werkgelegenheid het grootst. tabel 2-8 Aandeel MKB in de werkgelegenheid naar sectoren in 2002 sectoren totaal arbeidsvolume (x 1.000) aandeel MKB (%) industrie bouw groothandel detailhandel horeca autosector transport en communicatie zakelijke en overige dienstverlening totaal particulier bedrijfsleven Bron: EIM, op basis van het KTO-model. 24% van de werkzame personen in het MKB bestaat uit zelfstandigen. Het aandeel van de zelfstandigen in de MKB-werkgelegenheid verschilt tussen de sectoren. Vooral in de detailhandel en de horeca zijn veel zelfstandigen werkzaam. Zij hebben een aandeel in het arbeidsvolume van hun sector van meer dan 30%. In de industrie is het aandeel van de zelfstandigen met 13% het laagst van alle sectoren. 17

18 figuur 2-8 Aandeel zelfstandigen in het MKB naar sectoren in 2002, in procenten van het arbeidsvolume industrie 13 bouw 23 groothandel 18 detailhandel 34 horeca 34 autosector 20 transport en communicatie 17 zakelijke en overige diensten Bron: EIM, op basis van het KTO-model. 2.5 Inkomensvorming in het MKB Er zijn verschillende methoden om een oordeel te geven over wat er in het MKB verdiend wordt in vergelijking met het grootbedrijf. De meest voor de hand liggende variabele daarvoor is de winst. Ook de bruto toegevoegde waarde (verschil tussen de brutoproductie en de waarde van het verbruik in het productieproces) geeft een goed beeld van de inkomensvorming in een sector of een grootteklasse. Dat geldt ook voor in het bijzonder de bruto toegevoegde waarde per arbeidsjaar (=arbeidsproductiviteit). Percentage bedrijven dat winst maakt Een eerste indruk van de winstgevendheid in het MKB wordt gegeven door het percentage bedrijven dat winst maakt. Uit tabel 2-9 blijkt dat circa 85% van de bedrijven in het MKB winst maakt. In de industrie en de transport- en communicatiesector is het percentage winstgevende bedrijven het laagst en in de bouwsector het hoogst. 18

19 tabel 2-9 Percentage bedrijven in het MKB* die winst maken in 2002 sector % industrie 83 bouw 90 groothandel, detailhandel en autosector 87 horeca 88 transport en communicatie 84 zakelijke en overige diensten 86 totaal MKB 85 * Met twee of meer werkenden. Bron: EIM op basis van ERBO. Winst voor belasting Van de totale winst, voor belasting, van het particuliere bedrijfsleven komt de helft voor rekening van het MKB (zie figuur 2-8). Na correctie voor het toegerekende loon voor zelfstandigen blijft er een aandeel voor het MKB over van 27% 1. figuur 2-9 Verdeling van de winst voor belasting naar grootteklasse in 2002, in procenten 26% 50% 24% kleinbedrijf middenbedrijf grootbedrijf Bron: EIM, op basis van het KTO-model. De winst voor belasting als percentage van de brutoproductie is in tabel 2-10 weergegeven. De winst voor belasting in het MKB lijkt met 14% gunstiger te zijn dan de 13% in het grootbedrijf. Dit cijfer wordt sterk vertekend doordat een belangrijk deel van de winsten van het kleinbedrijf ook de beloningen voor de ondernemer en eventueel meewerkende gezinsleden bevat. Indien hiervoor gecorrigeerd wordt, komt de winst uit op 1 Zelfstandigen ontvangen geen loon. Hun beloning voor verrichte arbeid maakt deel uit van de winst. De winst na toegerekend loon is het bedrag dat overblijft indien verondersteld wordt dat de beloning voor zelfstandigen gelijk is aan de gemiddelde beloning voor werknemers in de betreffende branche en grootteklasse. 19

20 een bescheiden 6% in het MKB. Voor het kleinbedrijf is dat vanzelfsprekend ongunstiger. tabel 2-10 Kosten en winst, in procenten van de brutoproductie, 2002 particulier klein- midden- groot- bedrijfs- bedrijf bedrijf MKB bedrijf leven brutoproductie bedrijfskosten winst voor belasting winst, gecorrigeerd voor loon zelfstandigen Bron: EIM, op basis van het KTO-model. Winstniveau Het winstniveau per MKB-sector verschilt sterk. Het hoogste winstpercentage in het MKB wordt bereikt in de transport en communicatie en de zakelijke en overige diensten, het laagste winstpercentage in de industrie. Ook na correctie voor beloning van zelfstandigen geeft de transport en communicatie de hoogste winstgevendheid te zien met 15%. De sector wordt op afstand gevolgd door de groothandel en zakelijke en overige diensten met respectievelijk 8 en 10%. In de horeca is de winstsituatie, na correctie voor beloning van zelfstandigen, het ongunstigst (zie figuur 2-9). figuur 2-10 Verdeling van de winst voor belasting in het MKB, voor en na correctie beloning zelfstandigen naar sectoren, in 2002, in procenten van de brutoproductie industrie 4 7 bouw 4 10 groothandel 8 15 detailhandel 3 17 horeca 1 11 autosector 2 9 transport en communicatie zakelijke en overige diensten voor correctie na correctie Bron: EIM, op basis van het KTO-model. Arbeidsproductiviteit De arbeidsproductiviteit, gemeten als bruto toegevoegde waarde tegen factorkosten per arbeidsjaar (arbeidsvolume werknemers), bedraagt in het MKB bijna euro. In het grootbedrijf ligt de arbeidsproductiviteit op ruim euro. Het kleinbedrijf blijft 20

21 in 2002, met ruim euro op jaarbasis, flink achter bij het midden- en grootbedrijf met een arbeidsproductiviteit van respectievelijk euro en euro. figuur 2-11 Arbeidsproductiviteit in het MKB naar sectoren, in 2002, in euro s industrie bouw groothandel detailhandel horeca autosector transport en communicatie zakelijke en overige dienstverlening totaal Bron: EIM, op basis van het KTO-model. Het MKB scoort in de sectoren transport en communicatie en groothandel de hoogste arbeidsproductiviteit (zie figuur 2-11), en laag in de detailhandel en de horeca. Opgemerkt daarbij zij dat er in de detailhandel hobby-ondernemers actief zijn, die nauwelijks afhankelijk zijn van het inkomen dat in hun bedrijf gevormd wordt. Wel verlagen zij de gemiddelde arbeidsproductiviteit. 21

22

23 3 Conjunctuur en MKB Dit hoofdstuk behandelt de economische vooruitzichten voor het Nederlandse middenen kleinbedrijf. Deze vooruitzichten hebben een nauwe relatie met de ontwikkeling van de Nederlandse economie in haar totaliteit, die op haar beurt weer samenhangt met de ontwikkeling van de internationale conjunctuur. Daarom wordt hierna eerst aandacht besteed aan het internationale en het nationale economische kader, die sterk bepalend zijn voor de perspectieven van het Nederlandse MKB. De laatste paragraaf gaat daar uitvoeriger op in, met inbegrip van datgene wat ondernemers zelf verwachten. De verwachting van ondernemers is gebaseerd op een enquête (MKB-Beleidspanel) onder bijna ondernemers in het MKB. 3.1 Internationale ontwikkelingen Herstel van de wereldhandel in de tweede helft van 2003 De verwachting voor de ontwikkeling van de wereldhandel in 2003 is nog niet echt positief. Een herstel van de wereldhandel zal zich op zijn vroegst in de tweede helft van dit jaar aandienen. Dit jaar wordt een groei verwacht van ruim 5% van de voor Nederland relevante wereldhandel, terwijl deze groei in 2002 slechts 2% was. Gunstig is de snelle afloop van de oorlog in Irak. De onzekerheid hierover is beëindigd, en dat is goed voor het vertrouwen van consumenten en producenten. De vooruitzichten voor een stabiele ontwikkeling van de olieprijs zijn verbeterd. Hier staat tegenover dat de overinvesteringen in de hoogconjunctuur eind jaren negentig en de daarop volgende scherpe daling van de beurskoersen de waarde van bedrijven fors hebben verminderd. Bedrijven hebben tijd nodig om (financieel) te kunnen herstellen van hun te uitbundige investeringsuitgaven. Dat zorgt voor een rem op de investeringen. Het valt moeilijk in te schatten hoeveel tijd bedrijven nodig hebben om volledig hersteld te zijn van hun te uitbundige investeringen. Ook is de ontwikkeling van de wisselkoers euro-dollar een punt van onzekerheid. Een hoge koers van de euro is voor het bedrijfsleven gunstig voor de invoerprijzen. Immers, de invoer wordt afgerekend in dollars. Daar staat tegenover dat het bedrijfsleven in de eurolanden zijn concurrentiepositie ziet verslechteren ten opzichte van de Verenigde Staten en andere dollarlanden. Groei BBP in Verenigde Staten hoger dan gemiddeld in industrielanden In de Verenigde Staten hebben de boekhoudschandalen bij een aantal grote beursgenoteerde ondernemingen de al sterk aangetaste beurskoersen verder onder druk gezet, en het vertrouwen van producenten en consumenten aangetast. Het investeringsniveau is nog steeds laag na de investerings- en overnamepiek van eind jaren negentig. Daar staat een ruim monetair beleid tegenover dat de binnenlandse bestedingen positief beïnvloedt, en een stijging van de arbeidsproductiviteit die de internationale concurrentiepositie van bedrijven verbetert. De positieve uitwerking die dat heeft op de export wordt nog versterkt door de waardedaling van de dollar. De budgettaire voornemens van de Amerikaanse overheid, resulterend in een fors tekort, maken op wat langere termijn een verdere waardedaling van de dollar mogelijk. De prognose voor zowel 2003 als 2004 is dat het BBP van de Verenigde Staten 0,75% procent harder zal groeien dan het gemiddelde van de industrielanden, waar het BBP in 2003 met 2% stijgt en in 2004 met 3% zal toenemen. 23

24 SARS drukt BBP-groei Azië en wereldhandel Het hoge groeitempo van met name de Chinese economie wordt in elk geval in 2003 afgeremd door de SARS-epidemie en de transportbelemmerende maatregelen om verspreiding daarvan tegen te gaan. Deze maatregelen raken tevens het internationale transport van mensen en goederen, en hebben daarom tevens een licht negatief effect op de ontwikkeling van de wereldhandel. Groei BBP in Europese Unie beneden gemiddelde Het BBP van de Europese Unie als geheel groeit sinds 2001 in een laag tempo, voornamelijk als gevolg van sterk terugvallende particuliere bestedingen. De prognose is een stijging van het BBP in de Europese Unie die zowel in 2003 als in 2004 beneden het gemiddelde van de industrielanden ligt, maar met de kanttekening dat de achterstand in 2004 nog maar gering is (0,25 procent). Binnen de Unie zijn er flinke groeiverschillen, met Nederlands belangrijkste handelspartner Duitsland al sinds 1995 in de rol van relatieve achterblijver. De export wordt belemmerd door de eerder in dit hoofdstuk genoemde waardestijging van de euro ten opzichte van de dollar. In de Europese Unie zal de werkloosheid in 2003 oplopen, maar in de loop van 2004 naar verwachting weer afnemen. Door de tegenvallende conjunctuur en de groei van de werkloosheid lopen de overheidstekorten op, met name in de grote landen Frankrijk, Duitsland en Italië. 3.2 Nationale ontwikkelingen Achterblijvende Nederlandse groei door verslechterde concurrentiepositie De marktsector in Nederland is vorig jaar gekrompen. Dank zij een sterke groei van de overheidsuitgaven aan onder andere zorg, is de BBP-groei in Nederland nog uitgekomen op 0,25%. Sinds 2001 blijft in Nederland de BBP-groei achter bij het gemiddelde van de Europese Unie. De achterblijvende groei van de Nederlandse economie is een gevolg van de verslechterde concurrentiepositie van het exporterende bedrijfsleven. Dit is het gevolg van hogere kostenstijgingen dan elders, met name van de arbeidskosten. Voor dit jaar en volgend jaar moet worden uitgegaan van een exportgroei die weliswaar weer aantrekt, maar toch achterblijft bij de groei op de voor de Nederlandse export relevante markten. Hierbij moet ook de trage ontwikkeling worden genoemd op de voor het Nederlandse bedrijfsleven in het algemeen en het MKB in het bijzonder zo zwaar wegende Duitse afzetmarkt. Een extra negatieve factor voor de ontwikkeling van de Nederlandse export is de hoge wisselkoers van de euro tegen de dollar. Particuliere consumptie blijft op peil De ontwikkeling van het Nederlandse MKB is relatief sterk afhankelijk van de ontwikkeling van de particuliere consumptie. Ondanks de weinig florissante conjuncturele ontwikkeling in Nederland, blijft de ontwikkeling van de particuliere consumptie in Nederland betrekkelijk stabiel. Dit ondanks de negatieve trends wat betreft koopkracht en werkgelegenheid. Zo is dit jaar een deel van de gedeblokkeerde spaarloontegoeden beschikbaar gekomen, dat gedeeltelijk gebruikt zal worden voor consumptie. Ook de negatieve vermogenseffecten van de gedaalde beurskoersen ebben weg. Gunstig voor de particuliere consumptie is de lage rente. Bovendien voorkomt een lage rente dat de huizenprijzen gaan dalen. Dalende huizenprijzen kunnen de particuliere consumptie aanmerkelijk negatief beïnvloeden. De ontwikkeling van de huizenprijzen is daarom de belangrijkste onzekerheid rond de ontwikkeling van de particuliere consumptie. 24

25 3.3 Het Nederlandse midden- en kleinbedrijf Afzet Beperkte groei op korte termijn De in tabel 3-1 weergegeven kerngegevens van het Nederlandse MKB tonen een beperkte groei voor het lopende jaar De bruto toegevoegde waarde neemt dit jaar met 0,25% toe. Hiermee trekt de groei weer aan, na de krimp in Het MKB profiteert hierbij van het lichte herstel van de wereldhandel, herstel dat naar verwachting in de tweede helft van 2003 zal inzetten. Doordat de afgelopen jaren de concurrentiepositie van Nederland verslechterd is, kan het Nederlandse MKB niet ten volle profiteren van het herstel van de wereldhandel. De afzet van investeringsgoederen neemt, evenals vorig jaar, af. Lage bezettingsgraden en een beperkt vertrouwen van ondernemers in een economisch herstel zijn redenen dat de investeringsbereidheid in Nederland gering is. De voor het Nederlandse MKB zo belangrijke groei van de afzet van consumptiegoederen komt op circa een kwart procent uit. Er is nog sprake van een groei dankzij het op peil blijven van de Nederlandse particuliere consumptie. Onder invloed van de licht aantrekkende bedrijvigheid, zal de afzet van intermediaire goederen met 0,5% toenemen. Bij een verder herstel van de wereldhandel kan de exportgroei in het MKB in 2004 toenemen met circa 4%. Door de toename van de bedrijvigheid, kan dan ook de intermediaire afzet stijgen. De afzet van consumentengoederen zal slechts beperkt kunnen toenemen. Een herstel van de investeringsafzet wordt volgend jaar nog niet verwacht. tabel 3-1 Kerngegevens van het MKB in MKB-niveau x mld. euro volumemutaties t.o.v. het voorgaande jaar in % omschrijving omzet 450-0,50 0,50 2,50 afzet 249-0,50 0,50 2,25 waarvan: - export 49-0,25 1,50 4,00 - consumentengoederen 57 0,00 0,25 1,50 - investeringsgoederen 34-2,50-1,25-0,50 - intermediaire goederen 109 0,00 0,50 3,00 bruto toegevoegde waarde 118-0,75 0,25 2,25 loonsom 68-0,25-1,50-0,25 arbeidsproductiviteit (x euro) 47-0,75 1,50 2,25 mutaties per jaar in % overige gegevens: besteedbaar inkomen directeurengrootaandeelhouders (DGA s) (x 1,000 euro in 2002) 41,4 4,00 2,25 besteedbaar inkomen zelfstandigen (x euro in 2002) 22,4 4,75 3,75 investeringen (volume) 17-5,50-4,25-0,75 winst uit onderneming (nominaal) 34 1,25 4,50 6,50 25

26 niveau (x 1.000) mutaties (x 1.000) arbeidsmarktgegevens: arbeidsvolume MKB aantal banen MKB w.v.: werknemers zelfstandigen aantal banen grote bedrijven aantal banen overige sectoren (incl. overheid) totaal aantal banen Bron: EIM,op basis van het KTO-model, CEP 2003 en bedrijfstakkenprognoses van het CPB Vertrouwen in de ontwikkeling van de Nederlandse economie gedaald Figuur 3-1 laat zien dat het vertrouwen van het MKB in de ontwikkeling van de Nederlandse economie in 2003 ten opzichte van een jaar eerder sterk is afgenomen. Beantwoordde in 2002 nog 46% van de ondernemers uit het MKB-Beleidspanel de desbetreffende vraag bevestigend, een jaar later is dat nog maar 26%. Een dergelijk laag vertrouwen maakt ondernemers voorzichtiger in hun bedrijfsbeleid. Minder vertrouwen in het economische beleid bij ondernemers Ook het vertrouwen van het MKB in het gevoerde economische beleid is in het afgelopen jaar aanmerkelijk verslechterd. In 2002 gaf 26% van de ondernemers in het MKB- Beleidspanel nog aan vertrouwen te hebben in het Nederlandse economische beleid, in 2003 was dat nog slechts 19%. Het aantal ondernemers dat aangeeft geen vertrouwen te hebben in het Nederlandse economische beleid, is toegenomen van 36% naar 46%. Gevraagd om een nadere toelichting noemen ondernemers enerzijds pijnpunten die ook bij andere meningspeilingen hoge scores halen. Dat betreft met name overbodige en overdadige regelgeving en door de overheid geïnduceerde kostenstijgingen. Anderzijds kritiseren veel ondernemers in het MKB het ontbreken van visie en van duidelijke keuzes bij de overheid. De mening van ondernemers lijkt hierbij sterk bepaald te worden door het huidige politieke klimaat in Nederland. In 2002 was er grote politieke onrust, en in het voorjaar van 2003 was er sprake van een moeizame en langdurige kabinetsformatie. 26

27 figuur 3.1 Vertrouwen van ondernemers in het MKB in de economische ontwikkeling in Nederland en in het Nederlandse economische beleid, 2002 en 2003 vertrouwen in de Nederlandse economische ontwikkeling (in % van het aantal MKB-ondernemers) nee 21% ja 46% nee 35% ja 26% enigszins 33% enigszins 39% vertrouwen in het Nederlandse economische beleid (in % van het aantal MKB-ondernemers) nee 36% ja 26% nee 46% ja 19% enigszins 38% enigszins 36% Bron: MKB-Beleidspanel, 2002 en Ondernemers in MKB: sombere omzetverwachtingen voor 2003 MKB-ondernemers zijn betrekkelijk somber over hun omzet in Circa 43% van de ondernemers verwacht een omzetstijging, terwijl 22% een omzetdaling verwacht. Deze cijfers zijn beduidend ongunstiger dan die over In dat jaar heeft 53% van de ondernemers een stijging van de omzet gerealiseerd. Aangezien echter duidelijk meer ondernemers een stijging van de omzet verwachten dan een daling, lijkt het zeer goed mogelijk dat de totale populatie van ondernemers dit jaar een omzetstijging kan realiseren. 27

28 figuur 3-2 Omzetontwikkeling in 2002 en verwachting voor 2003 MKB-ondernemers (in % van het aantal ondernemers) afname 26% gelijk gebleven 21% groei 53% afname 22% gelijk gebleven 35% groei 43% omzetontwikkeling 2002 omzetverwachting 2003 Bron: MKB-Beleidspanel, Werkgelegenheid Verwachting ook voor werkgelegenheid somberder De werkgelegenheid in het MKB zal in 2003 met een daling van 1,25% fors teruglopen. Dit komt overeen met een daling van banen (zie tabel 3-1). In 2002 bleef de werkgelegenheid nog vrijwel stabiel. Tot 1 à 1,5 jaar geleden hadden de bedrijven nog te maken met een krappe arbeidsmarkt. Vanuit deze situatie was men, ondanks een ongunstige afzetontwikkeling, meer geneigd om personeel in dienst te houden. Bovendien waren ondernemers redelijk optimistisch over een naderend herstel, zodat aanpassing van het personeelsbestand aan de afzetmogelijkheden minder aan de orde was. Momenteel manifesteert de slechte conjuncturele situatie zich nadrukkelijker en is er voor bedrijven grote onzekerheid over een herstel van de economie, waardoor zij sterk letten op hun personeelsomvang. Dit komt tot uitdrukking in figuur 3.3, waarin te zien is dat in 2002 bij 32% van de bedrijven uit het MKB-Beleidspanel nog sprake was van een toename van de werkgelegenheid. Voor 2003 verwacht slechts een zeer gering deel (23%) van de ondernemers een toename van de werkgelegenheid bij zijn bedrijf. figuur 3-3 Werkgelegenheidsontwikkeling in 2002 en verwachting voor 2003 MKBondernemers (in % van het aantal bedrijven) afname 20% groei 32% afname 19% groei 23% gelijk gebleven 48% gelijk gebleven 58% ontwikkeling werkgelegenheid 2002 verwachting 2003 Bron: MKB-Beleidspanel, Doordat veel MKB-bedrijven in 2002 hun personeel nog vasthielden, ondanks een ongunstige afzetontwikkeling, daalde de arbeidsproductiviteit met 0,75%. Inmiddels 28

29 wordt door bedrijven nauwlettender gekeken naar de omvang van hun personeelsbestand, waardoor neerwaartse aanpassingen van het personeelsbestand tot gevolg hebben dat de arbeidsproductiviteit in het MKB dit jaar met 1,5% toeneemt. Voor volgend jaar wordt verwacht dat de conjunctuur zal verbeteren. Ondernemers zullen hun personeelsbestand daarbij niet direct snel uitbreiden. Dit zal voor 2004 kunnen resulteren in een verdere verbetering van de arbeidsproductiviteit in het MKB met 2,25% (zie tabel 3-1) Winst Ondernemers in het MKB gematigd optimistisch over winst Naar verwachting zal de winst in het MKB in 2003 met 4,5% toenemen. Uit het MKB- Beleidspanel komt naar voren dat ondernemers gematigd optimistisch zijn over de winstontwikkeling dit jaar. Ongeveer twee van de vijf ondernemers verwachten een stijging van de winst, terwijl één van de vijf ondernemers een winstdaling verwacht. De winststijging is het gevolg van een duidelijke verbetering van de winstmarge. Hoewel de loonkosten nog vrij sterk zullen toenemen, zullen de verbruikskosten (inkoop van diensten, kosten grondstoffen en energie) slechts zeer beperkt groeien. De sterke euro is gunstig voor de kostenontwikkeling van het verbruik. De rentekosten zullen dit jaar dalen. Volgend jaar wordt een verdere verbetering van de winstmarge verwacht. De loonkosten per eenheid product zullen volgend jaar niet meer toenemen, maar de verbruikskosten zullen wat sterker stijgen dan in Hoewel de omvang van de winstmargeverbetering van volgend jaar vergelijkbaar is met die van dit jaar, zal een gunstiger afzetontwikkeling eraan bijdragen dat de totale winststijging met circa 6,5% hoger zal uitvallen. figuur 3-4 Winstontwikkeling in 2002 en verwachting voor 2003 MKB-ondernemers (in % van aantal ondernemers) afname 25% gelijk gebleven 25% groei 50% afname 20% gelijk gebleven 41% groei 39% Bron: MKB-Beleidspanel, realisatie winst 2002 verwachting winst 2003 De winstontwikkeling is gunstig voor de inkomensontwikkeling van ondernemers. Zo kunnen zelfstandigen dit jaar een gemiddelde stijging van het besteedbaar inkomen realiseren van 4,75%. De directeuren-grootaandeelhouders (DGA s) behalen een gemiddelde stijging van het besteedbaar inkomen van 4,0% Investeringen Investeringsbereidheid onder MKB-ondernemers gering Nadat in 2002 de investeringen al waren afgenomen, zullen zij dit jaar verder afnemen met circa 4,25%. De ontwikkeling van de investeringen wordt voor een groot deel bepaald door de minder florissante conjuncturele ontwikkelingen. Aanvankelijk wees alles 29

30 erop dat de investeringen die in 2001 waren uitgesteld door de gebeurtenissen van 11 september, in 2002 alsnog ter hand zouden worden genomen. Hier is echter geen sprake van geweest. Doordat de bezettingsgraad terugliep, was er in het MKB weinig noodzaak meer om te investeren. De afname van de investeringen dit jaar is mede een gevolg van een geringer aantal MKB-bedrijven die gaan investeren. Uit het MKB- Beleidspanel komt naar voren dat vorig jaar 69% van de MKB-bedrijven heeft geïnvesteerd. Slechts 52% van de bedrijven uit het panel geeft aan in 2003 wel investeringen te zullen doen, terwijl 11% misschien gaat investeren. Circa 37% van de bedrijven zegt dit jaar niet te zullen investeren. Dit is meer dan de 31% van de bedrijven die in 2002 niet hebben geïnvesteerd. Volgend jaar zullen de investeringen in het MKB in geringe mate verder afnemen. Onder invloed van de aantrekkende conjunctuur zullen conjunctuurgevoelige investeringen, zoals in transportmiddelen en outillage, wel weer een groei laten zien. De investeringen in gebouwen zullen echter verder dalen. Per saldo zullen de investeringen in het MKB daarom volgend jaar nog verminderen met circa 0,75% (zie tabel 3-1). figuur 3-5 Percentage MKB-ondernemingen dat in 2002 heeft geïnvesteerd en in 2003 (misschien) zal investeren niet geïnvesteerd 31% geïnvesteerd 69% investeert niet 37% van plan te investeren 52% investeert misschien 11% wel of niet geïnvesteerd in 2002 investeringsplannen voor 2003 Bron: MKB-Beleidspanel, Onzekerheidsvariant: een minder snel herstel van de internationale conjunctuur in 2003 Aan de ramingen die in dit rapport zijn opgenomen voor 2003 en 2004 ligt het uitgangspunt ten grondslag dat, na een korte oorlog in Irak, de internationale spanningen afnemen en het internationaal herstel verder zal aantrekken. Er wordt van uitgegaan dat de voor Nederland relevante wereldhandel met ruim 5% zal toenemen. Hoewel de oorlog in Irak niet al te lang heeft geduurd, zou het kunnen zijn dat het effect van de oorlog op het internationale herstel toch omvangrijker is dan in de prognoses voor 2003 en 2004 ligt besloten. Daarom is een onzekerheidsvariant uitgewerkt waarbij uitgegaan wordt van 1% minder groei van de relevante wereldhandel in Een lagere groei van de relevante wereldhandel leidt in 2003 tot een vermindering van de Nederlandse goederenexport en derhalve tot een vermindering van de afzetgroei in het bedrijfsleven. Daardoor loopt de werkgelegenheid terug, hetgeen repercussies heeft op het reëel beschikbaar inkomen van gezinnen, zodat ook de toename van de particuliere consumptie lager uitkomt. De verminderde afzetmogelijkheden in 2003 leiden tot een verder teruglopen van de investeringen in vaste activa bij bedrijven. 30

31 De mindere groei van de wereldhandel in 2003 werkt door naar 2004: in dat jaar zal de ontwikkeling van de investeringen en de consumptie - zij het in geringe mate - achterblijven bij de voor 2004 geraamde ontwikkeling. Omdat er een inhaaleffect optreedt bij de groei van de relevante wereldhandel, stijgt de Nederlandse goederenexport meer dan in de raming voor 2004 was opgenomen. Dat compenseert echter niet het negatieve volume-effect op de binnenlandse bestedingen van de in 2003 minder toegenomen wereldhandelsgroei. In tabel 3.2 zijn de effecten van een en ander weergegeven op de ontwikkelingen van afzet en werkgelegenheid in het midden- en kleinbedrijf in 2003 en tabel 3.2 Effecten van 1% minder wereldhandelsgroei in het MKB (in vergelijking met de raming zoals weergegeven in tabel 3-1) afwijkingen t.o.v de oorspronkelijke raming in procenten export -0,6 0,1 consumptie -0,1 0,0 investeringen -0,3-0,1 intermediaire leveringen -0,2 0,0 totale afzet -0,2 0,0 werkgelegenheid -0,2-0,0 Bron: EIM. Tabel 3.2 laat zien dat als gevolg van 1% minder relevante wereldhandel de afzetmutatie in het MKB in 2003 ruim 0,2% achterblijft bij de raming voor dit jaar, waarbij alle afzetcategorieën teruglopen. De export- en de investeringsafzet lopen daarbij het sterkst terug. De oorzaken daarvoor zijn eerder al aangegeven. De doorwerkingseffecten van de lagere wereldhandelsgroei in 2003 in het komende jaar zijn beperkt: de hogere exportgroei compenseert vrijwel de - zeer geringe - negatieve effecten bij de binnenlandse afzet. Ook de werkgelegenheid wordt in 2003 negatief beïnvloed. Een werkgelegenheidseffect van -0,2% komt overeen met circa banen. Een 1% mindere ontwikkeling van de relevante wereldhandel betekent voor het MKB dat er dan dit jaar banen verloren zullen gaan in plaats van de geprognosticeerde

32

33 4 Afzetontwikkeling in het MKB De afzetoriëntatie van het MKB is in hoofdstuk 2 al in ruime mate aan de orde geweest. Hierbij wordt in de volgende paragraaf ingegaan op de volumeontwikkeling van de totale afzet 1. Vervolgens wordt in paragraaf 4.3 ingegaan op de verschillende afzetcategorieën waaronder: de export, de consumptieve leveringen en de zakelijke leveringen. 4.1 Afzetontwikkeling Afzet in 2002 teruggelopen De afzet van het MKB, in volume gemeten, is in 2002 voor het eerst sinds jaren afgenomen (-0,5%). De ontwikkeling was daarmee iets ongunstiger dan die van het grootbedrijf, dat eveneens de afzet zag dalen (0,25%). In vrijwel alle sectoren in het MKB is sprake van een dalende afzet. Alleen in de dienstverlening is het volume stabiel gebleven. Tussen en binnen sectoren zijn grote verschillen te constateren. Vooral de sectoren die afhankelijk zijn van de economische ontwikkeling bij hun opdrachtgevers, en die gericht zijn op duurzame consumptiegoederen, hebben te maken met een sterke terughoudendheid in investeringen c.q. bestedingen. Bedrijven stellen investeringen uit vanwege inzakkende markten, en consumenten stellen, als gevolg van een gering vertrouwen in de economische toekomst, grote uitgaven uit. Binnen de industrie ondervindt bijvoorbeeld de grafische sector, een van de eerste sectoren die direct reageren op conjuncturele ontwikkelingen, de bezuinigingsdrift bij opdrachtgevers in reclameopdrachten. In de bouw was in 2002 sprake van een daling van de nieuwbouwproductie van woningen, maar ook van utiliteitsgebouwen. De daling van de afzet in de bouwnijverheid komt dan ook geheel voor rekening van het segment burgerlijke en utiliteitsbouw. De op de bouw gerichte hout- en bouwmaterialenhandel en -industriesector ondervonden hiervan eveneens de gevolgen voor hun afzet. Het dalende consumentenvertrouwen had in 2002 negatieve gevolgen voor de aankopen bij de detailhandel en de autosector. In de autosector heeft de afschaffing van de subsidie op energiezuinige auto s vanaf 1 januari 2003 door anticiperende aankopen in de laatste maand van het jaar, tot een minder sterke daling geleid dan waarvan na de resultaten van het eerste halfjaar werd uitgegaan. De dienstensector is de enige sector die in 2002 niet in de min terechtkwam. Doordat het bedrijfsleven een grote terughoudendheid toonde in het uitbesteden van activiteiten die niet direct noodzakelijk worden geacht, hebben vooral zakelijke dienstverleners als het uitzendwezen en marketingbureaus in 2002 te maken gekregen met flinke daling van de vraag. Dit werd gecompenseerd doordat de op de consument gerichte dienstverleners daarentegen nog altijd de bestedingen aan de uiterlijke verzorging toe zagen nemen. De consument heeft er blijkbaar wel het geld voor over om zichzelf te verwennen. 1 De afzet is de omzet verminderd met de handelsinkopen. De term afzet wordt in de macroeconomie gebruikt om dubbeltellingen te voorkomen. Buiten de handelssectoren is de afzet vrijwel gelijk aan de omzet. De afzet wordt in de handel vaak aangeduid als brutomarge. 33