Kleinschalig Ondernemen Structuur en ontwikkeling van het Nederlandse MKB

Transcriptie

1 Kleinschalig Ondernemen 2005 Structuur en ontwikkeling van het Nederlandse MKB Zoetermeer, juni 2005

2 ISBN: Bestelnummer: A Prijs: 60,- Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat wordt gefinancierd door het Ministerie van Economische Zaken. Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM bv. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van EIM bv. EIM bv aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with EIM bv. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of EIM bv. EIM bv does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections. 2

3 Inhoudsopgave Samenvatting 5 1 Inleiding 9 2 Structuurbeeld MKB Algemeen beeld van het MKB Ondernemingen Markten van het MKB Werkgelegenheid Inkomensvorming in het MKB 20 3 Stemming onder ondernemers in het MKB Vertrouwen in de economie en het economisch beleid Verwachtingen voor eigen bedrijfsprestaties in Ondernemingen Startende ondernemingen Stoppende ondernemingen Verwachte ontwikkeling 31 5 Afzetontwikkeling in het MKB Afzetontwikkeling Ontwikkelingen in de buitenlandse afzet Ontwikkelingen in de binnenlandse afzet 38 6 Werkgelegenheid Ontwikkeling werkgelegenheid in het MKB De werkgelegenheid van werknemers en zelfstandigen De werkgelegenheid naar sector Werkgelegenheid naar grootteklasse Vacatures, arbeidsaanbod en werkloosheid 49 7 Kosten-, prijs- en winstontwikkeling Kostenstructuur Kostenontwikkeling Winstgevendheid 54 8 Inkomens van zelfstandigen en directeurengrootaandeelhouders Ontwikkelingen wet- en regelgeving Inkomensontwikkeling zelfstandigen Inkomensontwikkeling directeuren-grootaandeelhouders (dga's) 63 3

4 9 Investeringen Verwachtingen van ondernemers De investeringen in het MKB Investeringen in het MKB naar type en financieringsbron Financiering Activastructuur Vermogensstructuur Kengetallen Regionale MKB-ontwikkelingen Regionale sectorstructuur Ontwikkeling van de werkgelegenheid in het particuliere bedrijfsleven in Ontwikkeling van de omzet van het particuliere bedrijfsleven in Ontwikkeling van de export in het bedrijfsleven in Omzet- en werkgelegenheidsprognoses voor Samengevat Ervaringen van ondernemers met recente ontwikkelingen in de sociale zekerheid Resultaten beleid afgelopen twee jaar 94 Bijlagen I Kerngegevens 99 II Uitgebreide inkomenstrajecten zelfstandigen en directeuren-grootaandeelhouders 127 III Definitie gehanteerde begrippen 129 4

5 Samenvatting In de publicatie Kleinschalig Ondernemen 2005 wordt een beeld gegeven van de structuur en economische ontwikkeling in het particuliere bedrijfsleven, verdeeld naar grootteklassen. Het midden- en kleinbedrijf (MKB) staat hierbij centraal. In Kleinschalig Ondernemen worden de ontwikkelingen van omzet, werkgelegenheid, kosten, prijzen en winstgevendheid bij kleine en middelgrote bedrijven besproken. Andere ontwikkelingen waarop in deze publicatie wordt ingegaan, zijn de inkomensontwikkeling van zelfstandige ondernemers, investeringen door en financiering van het MKB. De belangrijkste ontwikkelingen worden ook op sectoraal niveau besproken. tabel 1 Kerngegevens MKB, 2004, 2005 en MKB-niveau omschrijving (x mld. euro) volumemutaties t.o.v vorig jaar in % afzet 353 1,25 2,25 waarvan: - buitenlandse afzet 66 2,50 4,00 - binnenlandse afzet 287 1,00 2,00 bruto toegevoegde waarde tegen factorkosten 178 1,25 2,50 arbeidsproductiviteit (x euro) 59 1,75 1,25 mutaties per jaar in % winst uit onderneming (nominaal) 54,4 5,00 5,75 niveau (x 1.000) mutaties (x 1.000) aantal werkenden MKB Bron: EIM. Vertrouwen van ondernemers neemt verder toe Het vertrouwen in de Nederlandse economie is verder toegenomen onder ondernemers. Het aantal ondernemers dat zegt vertrouwen, of enigszins vertrouwen te hebben in de Nederlandse economie is dit voorjaar, in vergelijking met het voorjaar 2004, gestegen van 72% naar 80%. In 2003 was het vertrouwen nog tot een dieptepunt gedaald, toen 65% aangaf (enigszins) vertrouwen te hebben in de Nederlandse economie. Een ruime meerderheid van de ondernemers verwacht evenwel niet eerder dan in 2006 merkbare verbeteringen van de conjunctuur te zien. De ondernemers blijven ontevreden over het Nederlandse economisch beleid. In de laatste drie jaar geeft rond de helft van de ondernemers aan geen vertrouwen in dit beleid te hebben. Ondernemers zijn gematigd optimistisch over hun eigen bedrijfsprestaties als het gaat om de verwachte omzet- en winstontwikkeling in De realisaties in 2004 waren echter negatiever dan de verwachtingen die men voor 2004 had. In 2004 realiseerde 30% van de ondernemers een omzetdaling, tegenover 23% die een daling voorzag. Voor 2005 voorziet slechts 18% een omzetdaling. Ongeveer de helft van de onderne- 5

6 mers verwacht in 2005 een omzetstijging. De winstontwikkeling geeft hetzelfde beeld te zien. De werkgelegenheid laat een iets positievere ontwikkeling zien dan in de afgelopen jaren. Zo was in 2004 bij ongeveer een op de vijf bedrijven sprake van een daling van het aantal werkzame personen, maar voor 2005 verwacht nog maar een op de tien bedrijven een afname van het personeelsbestand. Hiertegenover verwacht een kwart van de ondernemers een toename van het aantal werkzame personen in hun bedrijf. Ondanks het toenemende vertrouwen in de economie zijn de ondernemers terughoudend met het doen van investeringen: 63% van de ondernemers heeft voor 2005 investeringsplannen, tegenover 70% die in 2004 geïnvesteerd heeft. Lichte toename van aantal starters in 2005 In 2004 was voor het eerst sinds enige jaren weer sprake van een toename van het aantal starters, met name als gevolg van push-factoren zoals (dreigende) werkloosheid. Deze toename is in alle bedrijfssectoren te zien. Het aantal starters bedroeg in 2004 ongeveer , een stijging van bijna 20% ten opzichte van De verwachting is dat het aantal starters in 2005 nog licht zal toenemen, tot een aantal van Dit heeft vooral ook te maken met het zich terughoudend opstellen van bedrijven om personeel aan te nemen; bij toenemende bedrijfsactiviteiten wordt liever capaciteit ingehuurd. Dit schept mogelijkheden voor zzp ers. Het aantal bedrijfsbeëindigingen neemt de laatste jaren voortdurend toe. In 2004 hebben ruim bedrijven de activiteiten gestaakt. Verwacht wordt dat dit aantal in 2005 op hetzelfde niveau zal liggen, zodat per saldo het aantal MKB-bedrijven iets zal toenemen. In 2005 een licht herstel van de afzet In 2005 wordt een licht herstel van de afzet in het MKB verwacht. Deze zal naar verwachting uitkomen op 1,25%. In 2006 loopt de groei met 2,25% verder op. Vooral de exportgeoriënteerde sectoren kunnen een stijging van de afzetgroei realiseren als gevolg van de groeiende wereldeconomie. Dit jaar zal de exportgroei van het MKB uitkomen op 2,5%. Dit is een iets minder sterke groei dan vorig jaar, 3%, door de wereldwijde groeivertraging. In 2006 zal de export verder toenemen met 4%. Hiermee blijft de exportgroei achter bij de groei van de wereldhandel, in 2005 geraamd op 8%. Dit achterblijven is mede een gevolg van de oriëntatie van het MKB op onder andere Duitsland en België. Deze landen zijn beide herstellende van een laagconjunctuur. Daarnaast heeft het bedrijfsleven last van de hoge eurokoers. De binnenlandse bestedingen blijven achter bij de gemiddelde afzetgroei van het bedrijfsleven. Dit komt voornamelijk door een daling van de particuliere bestedingen. De koopkracht van gezinnen loopt terug door loonmatigingen en lastenverzwaringen. Ook de onzekerheid bij veel consumenten omtrent hun baan, maakt dat consumenten terughoudend zijn in hun bestedingen. De huidige lage rentestand heeft daarbij nog een positieve invloed gehad op de ontwikkeling van de particuliere bestedingen. De verwachting dat het consumentenvertrouwen zal oplopen en de koopkracht en werkgelegenheid een herstel zullen laten zien, zal in 2006 leiden tot een toename van de koopbereidheid. Herstel werkgelegenheid in 2005 De werkgelegenheid in het MKB zal in 2005, met 0,25%, nog licht afnemen. In 2004 nam de werkgelegenheid nog af met 2%. Als gevolg van een aantrekkende productie en herstel van de winstgevendheid zal in de tweede helft van 2005 in het MKB weer een toename van het aantal banen te zien zijn. In 2006 treedt overal in het MKB weer 6

7 groei van de werkgelegenheid op, met uitzondering van de detailhandel, en zal de groei naar verwachting uitkomen op 1,25%. Doordat de toename van de productie gedeeltelijk tot stand komt door een betere benutting van de aanwezige capaciteit zal de arbeidsproductiviteit gematigd toenemen. De werkloosheid zal in 2005 nog oplopen, als gevolg van een toenemend arbeidsaanbod, maar zal in 2006 door de gunstige werkgelegenheidsontwikkeling iets gaan afnemen. Winstherstel in 2005 en 2006 De winstgevendheid van het MKB zal dit jaar door kostenbesparingen verder verbeteren. De kostenbesparingen hangen vooral samen met de daling van de werkgelegenheid en gematigde ontwikkeling van de loonkosten. De winststijging van het MKB wordt voor dit jaar geraamd op 5%. Volgend jaar is een verdere winstgroei mogelijk bij een aantrekkende wereldhandel en licht afnemende loonkosten; geraamd wordt 5,75%. Toename besteedbaar inkomen zelfstandigen Het besteedbare inkomen van zelfstandigen, gecorrigeerd voor inflatie, zal dit jaar toenemen met gemiddeld 3,25%. Voor volgend jaar wordt uitgegaan van een reële toename van 3%. De winststijging bij ondernemingen, als gevolg van kostenbesparingen en een lichte afzetgroei, is de belangrijkste reden voor deze inkomensstijging. Vooral de stijging van uitgaven aan ziektekostenpremies in 2006 (37,25%), die wordt veroorzaakt door de invoering van de nieuwe basisverzekering curatieve zorg, heeft een dempend effect op de ontwikkeling van het besteedbare inkomen van zelfstandigen. Terughoudendheid met investeringen in 2005 Ondanks groeiende winsten en toenemende afzet, neemt het aandeel ondernemers in het MKB dat investeert nauwelijks toe: 63% van de ondernemers heeft plannen om in 2005 te investeren. In het voorjaar van 2004 bedroeg dit percentage 61. De terughoudendheid is terug te voeren op de onzekerheid over het conjuncturele herstel. Voor dit jaar wordt de investeringsgroei geraamd op 2,5%. Volgend jaar zal de groei naar verwachting sterk doorzetten, met een toename van 5,75%. Voor volgend jaar wordt een hogere productiegroei verwacht en verder winstherstel, wat de investeringen in dat jaar een extra impuls geeft. 7

8

9 1 Inleiding In de publicatie Kleinschalig Ondernemen 2005 wordt een beeld gegeven van de structuur en economische ontwikkeling in het particuliere bedrijfsleven, verdeeld naar grootteklassen. Het midden- en kleinbedrijf (MKB) staat hierbij centraal. Doel De informatie in Kleinschalig Ondernemen 2005 is bestemd voor allen die op een of andere wijze betrokken zijn bij de besluitvorming binnen de overheid of het georganiseerde bedrijfsleven. Het geeft hun zicht op de ontwikkelingen in het MKB in het kader van de macroeconomische prognoses van het CPB voor de jaren Het rapport biedt ook veel waardevolle informatie met betrekking tot de stand en de ontwikkeling van het MKB voor individuele ondernemers. Kader Het beeld van structuur en ontwikkeling van het MKB past binnen het kader van het Centraal Economisch Plan 2005 van het CPB 1. In Kleinschalig Ondernemen worden de ontwikkelingen van omzet, werkgelegenheid, kosten, prijzen en winstgevendheid bij kleine en middelgrote bedrijven besproken. Andere ontwikkelingen waarop in deze publicatie wordt ingegaan, zijn de inkomensontwikkeling van zelfstandige ondernemers, investeringen door en financiering van het MKB. De belangrijkste ontwikkelingen worden ook op sectoraal niveau besproken. Naast de sectorinformatie die in dit rapport is gegeven, publiceert EIM ook 'Ondernemen in Sectoren' waarin uitgebreidere sectoranalyses worden gegeven. EIM brengt driemaal per jaar prognoses uit over (verwachte) ontwikkelingen in het MKB. Naast Kleinschalig Ondernemen publiceert EIM in september Ondernemen in 2005; rond de jaarwisseling verschijnt er een persbericht over de meest recente inzichten van dat moment. Data De in dit rapport opgenomen realisatiegegevens zijn voornamelijk afkomstig van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Daarnaast is gebruik gemaakt van gegevens van de Vereniging van Kamers van Koophandel en Fabrieken in Nederland (VVK). Bij het samenstellen van deze publicatie is verder gebruik gemaakt van informatie afkomstig van het Bedrijfschap Horeca, Eurostat en de OESO. Bij het bepalen van de prognoses, zoals in dit rapport genoemd, is gebruik gemaakt van diverse modellen. Voor de algemene MKB-prognoses en de sectorprognoses is het PRISMA-K gebruikt. Dit is een sectormodel naar grootteklasse voor de korte en middellange termijn, waarmee onder andere exploitatiegegevens en werkgelegenheidsgegevens geraamd worden. Ook is gebruik gemaakt van het FAMOS-model. Dit is een model waarmee de financiële positie van MKB-sectoren in kaart gebracht kan worden. Tevens is het model BRUNET gebruikt. Met dit model wordt het actuele gemiddelde inkomenstraject van zelfstandigen berekend. De ramingen die in dit rapport zijn opgenomen zijn 1 Zie voor een aantal van deze gegevens: Centraal Planbureau, Centraal Economisch Plan 2004, Den Haag. 9

10 eind maart afgesloten. Data die hierna beschikbaar zijn gekomen, zijn niet meegenomen in de rapportage. Leeswijzer Het rapport is als volgt ingedeeld. In hoofdstuk 2 wordt een structuurbeeld gegeven van het midden- en kleinbedrijf. In de overige hoofdstukken wordt ingegaan op de economische ontwikkelingen, waarbij in hoofdstuk 3 besproken wordt hoe ondernemers de huidige stand van de economie ervaren. In hoofdstuk 4 komt de ondernemingendynamiek aan de orde. Vervolgens wordt in hoofdstuk 5 ingegaan op de afzetontwikkeling in het MKB, in hoofdstuk 6 op de werkgelegenheidsontwikkeling en in hoofdstuk 7 op de ontwikkeling van kosten en winst in het MKB. In hoofdstuk 8 wordt hierbij tevens een inkomensbeeld gegeven van zelfstandigen en directeuren-grootaandeelhouders (dga's) in het MKB. In hoofdstuk 9 komen de (verwachte) investeringen door MKB-bedrijven aan de orde en in hoofdstuk 10 wordt de financiële positie van het MKB besproken. In hoofdstuk 11 komen de regionale MKB-ontwikkelingen aan bod. Tot slot wordt in hoofdstuk 12 ingegaan op ervaringen van MKB-ondernemers met een aantal recente veranderingen in de sociale zekerheid In de bijlagen bij dit rapport wordt informatie gegeven over omzet, afzet, werkgelegenheid, arbeidsproductiviteit en winst in de periode Verder wordt, aanvullend op hoofdstuk 8, een gedetailleerd bruto-nettotraject voor het inkomen van zelfstandigen en directeuren-grootaandeelhouders gegeven. 10

11 2 Structuurbeeld MKB In dit hoofdstuk wordt een beknopt beeld geschetst van de structuur van het MKB. Daarbij wordt onder andere de structuur van het MKB afgezet tegen die van het grootbedrijf. Als eerste volgt een algemene beschrijving van de structuur van het MKB. Daarna komen achtereenvolgens de volgende onderwerpen aan bod: het aantal ondernemingen, de afzetmarkten van het MKB, werkgelegenheid en inkomensvorming in het MKB. Genoemde onderwerpen komen verderop in dit rapport uitgebreider aan de orde, waarbij de recente ontwikkelingen centraal staan. 2.1 Algemeen beeld van het MKB 99% van de bedrijven behoort tot het MKB Tot het midden- en kleinbedrijf (MKB) behoren alle actieve ondernemingen uit het bedrijfsleven met minder dan 100 werknemers. De volgende sectoren maken deel uit van het bedrijfsleven: industrie bouwsector groothandel detailhandel autosector horeca transport- en communicatiesector financiële en zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening zorgsector overige sectoren 1. tabel 2-1 Kerngegevens van het MKB in vergelijking met het totale bedrijfsleven in 2004 totaal totaal Nederlandse MKB grootbedrijf bedrijfsleven overheid economie omzet (in mld. euro) bruto toegevoegde waarde (fk) (mld. euro) arbeidsvolume (x 1.000) ondernemingen (x 1.000) omzet (%) 48,1 51,9 100,0 bruto toegevoegde waarde (fk) (%) 48,4 51,6 100,0 werkgelegenheid (%) 55,1 44,9 100,0 ondernemingen (%) 99,1 0,9 100,0 * De bruto toegevoegde waarde wordt uitgedrukt in factorkosten (fk). Bron: EIM, op basis van het PRISMA-K. 1 Tot de overige sectoren worden gerekend landbouw en visserij, delfstoffenwinning, nutsbedrijven en exploitatie van onroerend goed. 11

12 99% van de bedrijven behoort tot het MKB In Nederland waren in 2004 ongeveer ondernemingen actief. Het merendeel van deze ondernemingen (circa ) is actief binnen het MKB (zie tabel 2-1). Dit houdt in dat ruim 99% van alle ondernemingen in het bedrijfsleven behoort tot het MKB. Circa bedrijven worden tot het grootbedrijf gerekend. Het MKB heeft een belangrijk aandeel in de totale omzet, bruto toegevoegde waarde en werkgelegenheid. In 2004 was het MKB goed voor ongeveer de helft van de totale omzet van het bedrijfsleven. Dit geldt ook voor de totale bruto toegevoegde waarde. De werkgelegenheid in het MKB bedraagt ongeveer 3 miljoen arbeidsjaar. Dit is 55% van de totale werkgelegenheid in het bedrijfsleven. 2.2 Ondernemingen De sector financiële en zakelijke diensten telt meeste actieve ondernemingen In Nederland waren op 1 januari 2005 ongeveer ondernemingen actief in het bedrijfsleven. Tabel 2-2 laat zien dat veruit de grootste groep ondernemingen actief is in de financiële en zakelijke diensten. Bijna 23% van de actieve ondernemingen in het bedrijfsleven behoort tot deze sector. Deze sector herbergt een breed scala bedrijven, zoals de assurantietussenpersonen, ingenieurs- en architectenbureaus en schoonmaakbedrijven. Ook in de detailhandel en de bouw zijn veel ondernemingen actief. Samen zijn deze drie sectoren goed voor bijna de helft van het aantal actieve ondernemingen in het bedrijfsleven. tabel 2-2 Aantal actieve ondernemingen in het bedrijfsleven per sectoren aantal industrie bouw groothandel detailhandel autosector horeca transport en communicatie financiële en zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening zorgsector overige sectoren totaal bedrijfsleven Bron: EIM, op basis van het PRISMA-K. De sectoren met de meeste ondernemingen, de financiële en zakelijke diensten, de bouw en de detailhandel, tellen veel ondernemingen, maar zijn relatief kleinschalig. Dit is te zien aan de gemiddelde ondernemingsgrootte, gemeten in arbeidsjaren (figuur 2-1). Kenmerkend voor de industrie is een procesgerichte manier van werken. In de industrie opereren naar verhouding veel grootschalige bedrijven. Ook in de transport- en communicatiesector komt de gemiddelde bedrijfsomvang hoog uit. Tot deze sector behoren onder andere spoorwegmaatschappijen en telecommunicatiebedrijven. Deze bedrijven zijn erg groot en beïnvloeden de gemiddelde bedrijfsomvang in opwaartse rich- 12

13 ting. In de zorgsector is de gemiddelde ondernemingsgrootte met een werkgelegenheid van gemiddeld ruim 22 arbeidsjaar het grootst. Dit heeft te maken met de grote omvang van zorginstellingen en ziekenhuizen. In hoofdstuk 4 wordt nader ingegaan op de ontwikkeling van het aantal ondernemingen. figuur 2-1 Gemiddelde ondernemingsgrootte naar sector in 2004, in arbeidsjaren industrie 19,4 bouw 6,3 groothandel 7,8 detailhandel autosector 5,8 6,1 horeca 4,8 transport en communicatie 14,3 financiële en zakelijke diensten 8,1 persoonlijke dienstverlening 5,6 zorgsector 22,3 overige sectoren 2,7 totaal 8,2 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 Bron: EIM, op basis van het PRISMA-K. 2.3 Markten van het MKB De afzet van het MKB kan onderverdeeld worden in afzet op de binnenlandse markt en afzet op buitenlandse markten. Eerst wordt ingegaan op het belang van deze afzetmarkten binnen het MKB. Vervolgens wordt aandacht besteed aan de binnenlandse en buitenlandse afzetmarkt Verdeling van de afzetmarkten MKB meer gericht op binnenlandse afzetmarkt De afzetstructuur van het MKB wijkt duidelijk af van die van het grootbedrijf. Figuur 2-2 maakt dit duidelijk. Het MKB is sterk gericht op de binnenlandse markt. Het grootbedrijf realiseert een groot deel van de afzet op buitenlandse markten. Circa 30% van de totale afzet komt bij het grootbedrijf voor rekening van leveringen aan het buitenland. Bij het MKB ligt dit percentage op 18%. 13

14 figuur 2-2 Verdeling naar afzetcategorieën en naar grootteklasse in 2004, in procenten groothandel MKB % 25% 50% 75% 100% export binnenland Bron: EIM, op basis van het PRISMA-K. Tussen de sectoren grote verschillen in afzetmarkten Binnen het MKB zijn tussen de sectoren grote verschillen tussen het belang van de afzetmarkten. In de industrie, de groothandel en de transport- en communicatiesector komt een belangrijk deel van de MKB-afzet tot stand uit exportactiviteiten (figuur 2-3). De bouw, de detailhandel, de horeca, de persoonlijke dienstverlening en de zorgsector zijn (vrijwel) geheel op de binnenlandse markt georiënteerd. De bouw richt zich met name op de zakelijke markt (investeringsgoederen en intermediaire leveringen), de andere sectoren op de consumentenmarkt. figuur 2-3 Verdeling van de MKB-afzet naar sector in 2004, in procenten industrie bouw 1 99 groothandel detailhandel 2 98 autosector horeca transport en communicatie financiële en zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening zorgsector overige sectoren % 25% 50% 75% 100% export binnenland Bron: EIM, op basis van het PRISMA-K Binnenlandse afzet door het MKB Leveringen aan andere bedrijven belangrijkste binnenlandse afzetcategorie voor MKB De binnenlandse afzet vormt de belangrijkste afzetcategorie voor het MKB met een aandeel van 82% in de totale afzet. De binnenlandse markt is onder te verdelen in leveringen aan bedrijven, die gebruikt worden in het productieproces van de andere bedrij- 14

15 en of als investeringsgoederen, en leveringen aan eindverbruikers, de zogenoemde consumptieve leveringen. Tweederde van de binnenlandse afzet van het MKB komt voor rekening van de leveringen aan andere bedrijven. Deze leveringen bestaan uit grond- en hulpstoffen, maar ook uit halffabrikaten en diensten, die dienen voor verbruik in het productieproces, en uit investeringsgoederen. Tussen de sectoren zijn binnen het MKB grote accentverschillen te constateren. De industrie en de bouw leveren verreweg het grootste deel van de afzet aan andere bedrijven. Bij de industrie betreft het voornamelijk leveringen van grond- en hulpstoffen en halffabrikaten. In de bouwnijverheid bestaan deze leveringen vooral uit diensten van onderaannemers. Ook bij de financiële en zakelijke diensten en de transport- en communicatiesector ligt een zwaar accent op de zakelijke markt. De zorgsector, de horeca en de detailhandel zijn sectoren die in hoofdzaak gericht zijn op consumptieve leveringen Buitenlandse afzet door het MKB: export Bijna een kwart van de totale export in handen van het MKB In 2004 kwam de Nederlandse export uit op ruim 300 miljard euro (zie tabel 2-3). Het MKB neemt 22% van de totale export voor zijn rekening. De Nederlandse export is op te splitsen in twee deelactiviteiten, namelijk wederuitvoeractiviteiten, en leveringen van door Nederlandse bedrijven geproduceerde goederen en diensten aan het buitenland. Het aandeel van de wederuitvoer in de totale export is met ruim een derde niet onaanzienlijk. tabel 2-3 Exportsamenstelling in 2004* in miljarden euro's in procenten MKB grootbedrijf totaal bedrijfsleven statistische verschillen 1 0 wederuitvoer totaal in Nederland * De gepresenteerde gegevens hebben betrekking op de afzet, zodat dubbeltellingen van bijvoorbeeld door de industrie vervaardigde producten en door de groothandel uitgevoerde producten niet voorkomen. Bron: EIM, op basis van PRISMA-K en CBS. Industrie en groothandel zorgen voor de helft van de MKBexport Het MKB neemt een derde van de totale export van het bedrijfsleven voor zijn rekening. Een aantal MKB-sectoren is vrijwel uitsluitend op de binnenlandse markt georiënteerd, zoals de bouw, de detailhandel, de autosector, de horeca, de persoonlijke dienstverlening en de zorgsector. De industrie levert de belangrijkste bijdrage aan de MKB-export met een aandeel van 34%, gevolgd door de groothandel (zie tabel 2-4). De groothandel exporteert vooral veel voedings- en genotmiddelen. Daarnaast worden relatief veel agrarische producten en levende dieren geëxporteerd. Samen zijn de industrie en de groothandel goed voor ruim de helft van de export van het MKB. 15

16 tabel 2-4 sectoren Aandeel van sectoren in de MKB-export in 2004, in procenten aandeel in MKB-export industrie 34 bouw 1 groothandel 20 detailhandel 0 autosector 2 horeca 0 transport en communicatie 10 financiële en zakelijke diensten 14 persoonlijke dienstverlening 3 zorgsector 0 overige sectoren 16 totaal 100 Bron: EIM, op basis van het PRISMA-K. 12% van MKBbedrijven exporteert Aantal exporterende bedrijven in het MKB Ruim 12% van de MKB-ondernemingen met meer dan één werknemer in het Nederlandse bedrijfsleven heeft in 2004 exportactiviteiten ontwikkeld. Bij het grootbedrijf ligt dit percentage met 47 aanzienlijk hoger. Van het totale bedrijfsleven exporteert 13%. De industrie telt met 32% naar verhouding de meeste exporterende MKB-bedrijven (zie figuur 2-4). In de handels- en vervoerssector exporteren respectievelijk 16 en 19% van de MKB-bedrijven. In de overige bedrijfssectoren zijn er relatief weinig bedrijven die exportactiviteiten hebben ontplooid. figuur 2-4 Aantal exporterende bedrijven in het MKB van bedrijven met meer dan één werknemer naar sector in 2004, in procenten industrie 31,7 bouwnijverheid 2,1 reparatie en handel 15,5 horeca 0,2 vervoer 18,8 dienstverlening 6, Bron: ERBO/KvK,

17 MKB exporteert met name naar buurlanden, grootbedrijf heeft bredere exportoriëntatie Exportoriëntatie Het industriële MKB heeft duidelijk een andere exportoriëntatie dan het grootbedrijf. Tabel 2-5 laat zien dat het MKB zich vooral richt op onze directe buurlanden. In Duitsland en België behaalde het MKB 65% van zijn afzet. In het grootbedrijf ligt dit percentage op 37%. Het grootbedrijf heeft een meer wereldwijde exportoriëntatie. Ruim een kwart van de export vindt plaats naar landen buiten de Europese Unie 1. Het verschil in exportoriëntatie komt onder andere doordat het accent van de export van het industriële MKB ligt op voedingsmiddelen en finale producten. Met name de export van voedingsmiddelen door het MKB is sterk gericht op de ons omringende landen. Het exportpakket van het industriële grootbedrijf bestaat voor een groot deel uit technisch hoogstaande goederen en producten van de basisindustrie. tabel 2-5 Exportoriëntatie van MKB en grootbedrijf in de industrie, in procenten land MKB grootbedrijf Duitsland België/Luxemburg Frankrijk 7 12 Groot-Brittannië 6 10 Italië 3 7 rest EG 3 8 rest wereld totaal Bron: EIM, Werkgelegenheid MKB zorgt voor 57% van de werkgelegenheid De totale werkgelegenheid in Nederland bedroeg in 2004 circa 6,3 miljoen arbeidsjaren. Hiervan komt 88% voor rekening van het bedrijfsleven. Het MKB zorgt voor een belangrijk deel van de werkgelegenheid. 55% van het totale arbeidsvolume in het bedrijfsleven komt voor rekening van het MKB. Het kleinbedrijf is goed voor 29% van de werkgelegenheid en het middenbedrijf voor 26%. In de autosector, de horeca, de persoonlijke dienstverlening (onder meer kappers, schoonheidsspecialisten e.d.) en de zorgsector (onder meer huisartsen, tandartsen e.d.) is het aandeel van MKB-bedrijven in de werkgelegenheid het grootst. Deze sectoren zijn over het algemeen zeer kleinschalig. De gemiddelde bedrijfsomvang in de zorgsector is echter veel hoger dan bij de andere sectoren vanwege de aanwezigheid van grote zorginstellingen. 1 Het betreft de samenstelling van de Europese Unie vóór 1 mei De nieuwe lidstaten zijn dus nog niet opgenomen in tabel

18 tabel 2-6 Aandeel MKB in de werkgelegenheid (arbeidsvolume) naar sectoren in 2004 sectoren totaal arbeidsvolume (x jaren) aandeel MKB (%) industrie bouw groothandel detailhandel autosector horeca transport en communicatie financiële en zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening zorgsector overige sectoren totaal bedrijfsleven Bron: EIM, op basis van het PRISMA-K. Kwart van de werkzame personen in het MKB is zelfstandige Ongeveer een kwart (22%) van de werkzame personen in het MKB is zelfstandig ondernemer. Het aandeel van zelfstandigen in de werkgelegenheid in het MKB verschilt naar de sector (figuur 2-5). Vooral in de persoonlijke dienstverlening zijn veel zelfstandigen werkzaam (34% van het arbeidsvolume in het MKB in deze sector). Tot deze sector worden bijvoorbeeld ook veelal zelfstandig werkende kappers, schoonheidsspecialisten, voetverzorgers e.d. gerekend. Ook in de bouw, detailhandel, horeca en zorgsector maken de zelfstandigen naar verhouding een belangrijk deel van het arbeidsvolume uit. De werkgelegenheid in de bouw wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van veel zelfstandigen zonder personeel. In de horeca wordt veel gebruik gemaakt van tijdelijke arbeidskrachten. Zij worden vooral ingehuurd tijdens hoogtijdagen: zon- en feestdagen en de zomerperiode. De zelfstandigen in deze sectoren hebben een aandeel van meer dan 20% in de werkgelegenheid. In de industrie en de groothandel zijn, met een aandeel van nog geen 10%, naar verhouding weinig zelfstandigen te vinden. 18

19 figuur 2-5 Aandeel zelfstandigen in het MKB naar sectoren in 2004, in procenten van het arbeidsvolume industrie 8 bouw 21 groothandel 10 detailhandel 29 autosector 18 horeca 25 transport en communicatie 13 financiële en zakelijke diensten 18 persoonlijke dienstverlening 34 zorgsector 27 overige sectoren Bron: EIM, op basis van het PRISMA-K. Arbeidsproductiviteit in MKB lager dan in het grootbedrijf Arbeidsproductiviteit De arbeidsproductiviteit 1 bedraagt in het MKB ongeveer euro. Met de omvang van het bedrijf neemt ook de arbeidsproductiviteit toe. Het kleinbedrijf heeft een gemiddelde arbeidsproductiviteit van euro en loopt daarmee flink achter op het midden- en grootbedrijf, waar de arbeidsproductiviteit respectievelijk en euro bedraagt. Hoogste arbeidsproductiviteit in transport en communicatie en financiële en zakelijke diensten Het MKB scoort in de sectoren groothandel, transport en communicatie en financiële en zakelijke diensten de hoogste arbeidsproductiviteit (zie figuur 2-6). De horeca, en met name de detailhandel blijven hierbij ver achter. Overigens wordt de gemiddelde arbeidsproductiviteit in de detailhandel gedrukt door de aanwezigheid van detaillisten die actief zijn uit overwegingen van hobby of liefdadigheid (zoals o.a. de wereldwinkels). Deze ondernemers zijn niet of nauwelijks afhankelijk van het inkomen dat in hun bedrijf gevormd wordt. Wel verlagen zij de gemiddelde arbeidsproductiviteit. 1 De arbeidsproductiviteit wordt gemeten als bruto toegevoegde waarde tegen factorkosten per arbeidsjaar. 19

20 figuur 2-6 Arbeidsproductiviteit in het MKB naar sectoren in 2004, in euro's industrie bouw groothandel detailhandel autosector horeca transport en communicatie financiële en zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening zorgsector overige sectoren totaal Bron: EIM, op basis van het PRISMA-K. 2.5 Inkomensvorming in het MKB Er zijn verschillende methoden om een oordeel te geven over wat er in het MKB verdiend wordt in vergelijking met het grootbedrijf. De meest voor de hand liggende variabele om de inkomensvorming te meten is de winst. Ruim 80% van de MKB-bedrijven maakt winst Aantal bedrijven dat winst maakt Een eerste indruk van de winstgevendheid in het MKB wordt gegeven door het percentage bedrijven dat winst maakt. Uit tabel 2-7 blijkt dat 82% van de bedrijven (met 2 of meer werkenden) in het MKB winst maakt. In de industrie, de handel en de transporten communicatiesector ligt het percentage winstgevende bedrijven enigszins lager dan bij de overige sectoren, te weten de bouw, de horeca en de dienstverlening. De laatstgenoemde sectoren tellen naar verhouding veel zelfstandigen en weinig loontrekkers. De beloning van de zelfstandigen maakt deel uit van de winst, waardoor de winst relatief hoog uitvalt 1. 1 Zelfstandigen ontvangen geen loon. Hun beloning voor verrichte arbeid maakt deel uit van de winst. De winst na toegerekend loon is het bedrag dat overblijft indien verondersteld wordt dat de beloning voor zelfstandigen gelijk is aan de gemiddelde beloning voor werknemers in de betreffende branche en grootteklasse. 20

21 tabel 2-7 Percentage bedrijven in het MKB* die winst maken in 2004 sector % industrie 79 bouw 84 groothandel, detailhandel en autosector 79 horeca 83 transport en communicatie 79 dienstverlening 83 totaal MKB 82 * Met twee of meer werkenden. Bron: EIM op basis van ERBO. MKB belangrijke bijdrage in de totale winst voor belasting Winst voor belasting: totaal en per grootteklasse Van de totale winst voor belasting die het bedrijfsleven in 2004 behaalde, komt 61% voor rekening van het MKB (zie figuur 2-7). Hiermee draagt het MKB voor een belangrijk deel bij aan de totale winst voor belasting. Na correctie voor het toegerekende loon voor zelfstandigen blijft er een aandeel voor het MKB over van 47%. figuur 2-7 Verdeling van de winst voor belasting naar grootteklasse in 2004, in procenten grootbedrijf 39% kleinbedrijf 42% middenbedrijf 19% Bron: EIM, op basis van het PRISMA-K. In tabel 2-8 wordt de winst voor belasting uitgedrukt als percentage van de brutoproductie. De winst voor belasting in het MKB lijkt met 15% gunstiger dan in het grootbedrijf (8%). Het verschil in percentages is sterk vertekend doordat een belangrijk deel van de winsten behaald door het kleinbedrijf bestaat uit beloningen voor de ondernemer en meewerkende gezinsleden. Wanneer hiervoor gecorrigeerd wordt, komt de winst voor belasting gerealiseerd door het MKB in 2004 met 9% beduidend lager uit. De winst in het kleinbedrijf, met naar verhouding veel zelfstandigen, is met 9% in plaats van 23% vanzelfsprekend nog ongunstiger. 21

22 tabel 2-8 Kosten en winst, in procenten van de brutoproductie in 2004 klein- midden- groot- bedrijfs- bedrijf bedrijf MKB bedrijf leven brutoproductie bedrijfskosten winst voor belasting winst, gecorrigeerd voor loon zelfstandigen Bron: EIM, op basis van het PRISMA-K. Winstgevendheid het hoogst in de groothandel en de financiële en zakelijke diensten Winst voor belasting: per sector Het winstniveau per MKB-sector verschilt sterk. De hoogste winstpercentages worden bereikt in de financiële en zakelijke diensten, de persoonlijke dienstverlening en de zorgsector (zie figuur 2-8). In de hoog scorende sector detailhandel zijn naar verhouding veel zelfstandigen actief, evenals in de zorgsector, denk hierbij bijvoorbeeld aan huisartsen, tandartsen etc. Na de correctie voor beloning van zelfstandigen valt de winst dan ook sterk terug tot 3%. In de groothandel en de financiële en zakelijke diensten zijn naar verhouding veel minder zelfstandigen. Indien gecorrigeerd wordt voor de beloning van zelfstandigen laten deze sectoren dan ook de hoogste winstgevendheid zien, namelijk respectievelijk 15 en 14%. figuur 2-8 Verdeling van de winst voor belasting in het MKB, voor en na correctie beloning zelfstandigen naar sectoren in 2004, in procenten van de brutoproductie industrie 7 9 bouw 3 10 groothandel detailhandel 3 17 autosector 6 horeca 7 14 transport en communicatie 1 5 financiële en zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening zorgsector 3 21 overige sectoren voor correctie na correctie Bron: EIM, op basis van het PRISMA-K. 22

23 3 Stemming onder ondernemers in het MKB Dit hoofdstuk behandelt de stemming onder MKB-ondernemers ten aanzien van de Nederlandse economie. De stemming onder ondernemers is gebaseerd op het MKB- Beleidspanel. Dit is een enquête onder bijna ondernemers in het MKB. Deze stemming is te beschouwen als een goede eerste indruk over de verwachte economische ontwikkeling van MKB-bedrijven in de nabije toekomst. Voor de concrete prognoses van de economische ontwikkeling van het MKB, wordt verwezen naar de hierop volgende hoofdstukken. In de volgende paragraaf wordt eerst ingegaan op het ondernemersvertrouwen ten aanzien van de Nederlandse economie en het Nederlandse economische beleid. Paragraaf 3.2 geeft een beeld van de verwachtingen van MKB-ondernemers over de ontwikkeling in hun bedrijf van de omzet, werkgelegenheid, winst en investeringen. Tot slot wordt aangegeven wanneer ondernemers het herstel van de conjunctuur verwachten. 3.1 Vertrouwen in de economie en het economisch beleid Vertrouwen in de economie Het vertrouwen in de Nederlandse economie neemt verder toe Een eerste indruk over de stemming onder ondernemers wordt gegeven door de mate van vertrouwen die ondernemers hebben in de Nederlandse economie. Uit figuur 3-1 blijkt dat, na een zeer forse daling in 2003, het herstel in het vertrouwen in de economische ontwikkeling in 2004, in 2005 verder is toegenomen. In 2003 had nog maar een kwart van de ondernemers vertrouwen in de economische ontwikkeling in Nederland; inmiddels is dat opgelopen tot bijna de helft van de ondernemers in het MKB. In 2003 was er grote onzekerheid onder de ondernemers vanwege (i) de gevolgen van de oorlog in Irak, die op dat moment op uitbreken stond en (ii) de kabinetsformatie in de aanloop naar het kabinet-balkenende II. Bovendien werden de bedrijven geconfronteerd met een dalende afzet en een situatie van toenemende werkloosheid. Mede hierdoor was de stemming onder ondernemers in 2003 zo negatief. Nu de eerste signalen van een herstellende (wereld)economie zichtbaar worden, dalende werkloosheid en exportgroei in 2004, krijgen de MKB-ondernemers weer meer vertrouwen. 23

24 figuur 3-1 Vertrouwen van ondernemers in het MKB in de economische ontwikkeling in Nederland, % 32% 20% % 34% 28% % 39% 35% % 33% 21% 0% 20% 40% 60% 80% 100% ja enigszins nee Bron: MKB-Beleidspanel, Moment van conjunctuurherstel Een ruime meerderheid van de ondernemers verwacht niet eerder dan in 2006 een merkbare verbetering van de conjunctuur Aan ondernemers is gevraagd wanneer zij een merkbare verbetering van de Nederlandse conjunctuur verwachten. Hoewel de ondernemers een toenemend vertrouwen hebben in de economische ontwikkeling, wordt een daadwerkelijk herstel pas over enige tijd verwacht. Ongeveer een op de tien ondernemers ziet nu tekenen van herstel en 22% voorziet dat dat dit jaar gebeurt, maar de meerderheid verwacht dat een merkbaar herstel van de economie niet eerder dan in 2006 op zal treden. Tussen sectoren zijn nauwelijks verschillen te zien. Wel is er een iets grotere groep bedrijven in de vervoerssector, de financiële dienstverlening en de zakelijke dienstverlening die nu al of dit jaar een herstel zien. figuur 3-2 Verwachtingen van MKB-ondernemers in 2005 over het moment van aantrekken van de conjunctuur (in % van het aantal ondernemers) geen herstel 6% nu al 12% in 2007 of later 28% dit jaar 22% in % verwachting na 1 e kwartaal 2005 Bron: MKB-Beleidspanel,

25 3.1.3 Vertrouwen in het economisch beleid Ontevredenheid over het economisch beleid De ondernemers in het MKB blijven ontevreden over het Nederlandse economische beleid. De afgelopen 3 jaar geeft rond de helft van de ondernemers in het MKB aan ontevreden te zijn. In 2002 had ruim een kwart vertrouwen in het te voeren economisch beleid. Sindsdien blijft het percentage ondernemers dat aangeeft tevreden te zijn stabiel rond 20%. Evenals uit eerdere enquêtes is gebleken onder de deelnemers van het MKB-Beleidspanel, ervaren veel ondernemers een overdadige regelgeving en belangrijke kostenstijgingen die door de overheid worden geïnduceerd. De combinatie van kostenstijgingen door toenemende regelgeving en afnemende vraag door bezuinigingen, zorgt voor een groot gevoel van algemeen onbehagen over het economisch beleid onder MKBondernemers. figuur 3-3 Vertrouwen van ondernemers in het MKB in het Nederlandse economische beleid, % 33% 47% % 29% 52% % 36% 46% % 38% 36% 0% 20% 40% 60% 80% 100% ja enigszins nee Bron: MKB-Beleidspanel, Verwachtingen voor eigen bedrijfsprestaties in 2004 In deze paragraaf komen de verwachtingen aan de orde van de ondernemers over omzet, werkgelegenheid, resultaat en investeringen Omzet Optimisme over de omzetontwikkeling Uit figuur 3-4 blijkt dat de gerealiseerde omzetontwikkeling in 2004 negatiever is dan de verwachting die ondernemers over 2004 hebben uitgesproken. Vooral het aantal bedrijven met een dalende omzet is aanzienlijk groter gebleken: 30% van de ondernemingen liet een omzetdaling zien, tegenover 23% van de ondernemers dat een daling voorzien had. Het aantal groeiende bedrijven is vrijwel conform verwachting. De verwachtingen over de ontwikkeling van de omzet van 2005 zijn aanzienlijk positiever dan de verwachtingen voor 2004, en zeker in vergelijking met de omzetrealisaties in Vooral het percentage ondernemers dat een daling van de omzet verwacht is belangrijk gunstiger, maar ook het percentage ondernemers dat een omzetstijging voorziet neemt toe. 25

26 De ondernemers hebben een positievere kijk op de ontwikkelingen van hun eigen onderneming, dan - zoals hiervoor is geschetst - de ontwikkeling voor het totale Nederlandse bedrijfsleven, waarvoor men in het algemeen pas op z'n vroegst in 2006 een herstel verwacht. figuur 3-4 Omzetverwachtingen voor 2004 en 2005 en de gerealiseerde omzetontwikkeling in 2004 (in % van het aantal ondernemers) in het Nederlandse MKB afname 23% afname 30% afname 18% groei 44% groei 46% groei 50% gelijk 33% gelijk 24% gelijk 32% omzetverwachting 2004 (na 1 e kwartaal 2004) omzetontwikkeling 2004 (realisatie) Bron: MKB-Beleidspanel, 2004 en omzetverwachting 2005 (na 1 e kwartaal 2005) Winst Gematigd optimisme over de winstontwikkeling Evenals bij de omzetontwikkeling is de winstontwikkeling in 2004 minder gunstig uitgevallen dan de verwachtingen voor Bijna een op de drie ondernemers werd geconfronteerd met een afname van de winst. Het percentage met een winsttoename was evenwel iets hoger. Het toenemende vertrouwen in de economische ontwikkeling in Nederland leidt ertoe dat men gematigd optimistisch is over de winstontwikkeling in De helft van de ondernemers voorziet een groei van de winst. Het percentage ondernemers dat verwacht met een winstdaling geconfronteerd te worden neemt af (14%) ten opzichte van de gerealiseerde winst in De verwachtingen voor 2005 zijn beduidend positiever dan de verwachtingen voor het afgelopen jaar. Ondernemers met een beperkte omzetgroei kunnen in 2005 ook een beter resultaat behalen als gevolg van kostenbesparingen (onder andere door te snijden in het personeelsbestand) die het afgelopen jaar mogelijk door hen zijn doorgevoerd. figuur 3-5 Winstverwachtingen voor 2004 en 2005 en de gerealiseerde ontwikkeling in 2004 (in % van het aantal ondernemers) in het Nederlandse MKB afname 20% afname 29% afname 14% groei 42% groei 47% groei 48% gelijk 38% verwachte winstontwikkeling 2004 (na 1 e kwartaal 2004) gelijk 24% winstontwikkeling 2004 (realisatie) gelijk 38% verwachte winstontwikkeling 2005 (na 1 e kwartaal 2005) Bron: MKB-Beleidspanel, 2004 en

27 3.2.3 Werkgelegenheid Naar verwachting van ondernemers zijn er in 2005 minder bedrijven met werkgelegenheidsverlies afname 14% groei 20% De werkgelegenheid in het MKB laat een iets positievere ontwikkeling zien dan in de afgelopen jaren. In 2004 was nog wel sprake van een daling van de werkgelegenheid bij een op de vijf bedrijven. Daartegenover steeg bij een kwart het aantal werkzame personen. Voor 2005 wordt in hoofdzaak een gelijkblijvende werkgelegenheid voorzien. De verwachtingen zijn vergelijkbaar met een jaar terug: een kwart verwacht te zullen groeien, ongeveer tweederde verwacht een gelijkblijvende werkgelegenheid. Wel is het aantal bedrijven dat een daling van de werkgelegenheid verwacht (10%) aanzienlijk gunstiger dan het aantal bedrijven (19%) dat in 2004 daadwerkelijk werkgelegenheid heeft afgestoten. De bedrijven lijken in het afgelopen jaar de arbeidscapaciteit meer aangepast te hebben aan de afzetmogelijkheden. Vanuit deze situatie verwachten ze, met een aantrekkende economie, weer personeel aan te moeten nemen om aan de toenemende vraag te kunnen voldoen. figuur 3-6 Werkgelegenheidsverwachtingen voor 2004 en 2005 en de gerealiseerde ontwikkeling in 2004 (in % van het aantal ondernemers) in het Nederlandse MKB afname 19% groei 24% afname 10% groei 26% gelijk 66% verwachte werkgelegenheidsontwikkeling 2004 (na 1 e kwartaal 2004) gelijk 57% werkgelegenheidsontwikkeling 2004 (realisatie) gelijk 64% verwachte werkgelegenheidsontwikkeling 2005 (na 1 e kwartaal 2005) Bron: MKB-Beleidspanel, 2004 en Investeringen Ondernemers zijn nogal terughoudend met investeringen Eerder in dit hoofdstuk is aangegeven dat het vertrouwen in de Nederlandse economie onder de ondernemers in 2005 verder is toegenomen. De ondernemers zijn evenwel nog terughoudend met het plegen van investeringen. Het aantal investerende bedrijven in 2004 (70%) is in vergelijking met 2003 (73%) vrijwel gelijk gebleven. Het percentage bedrijven met investeringsplannen voor 2005 ligt met 63% enigszins lager. Van de ondernemers die voornemens zijn om te investeren, zal 34% meer investeren dan in Dit is een lager percentage dan de realisatie over 2004 (39%). 27

28 figuur 3-7 Ontwikkeling van de hoogte van de investeringen voor 2004 en verwachtingen voor 2005 (in % van het aantal ondernemers met investering(splannen)) in het Nederlandse MKB afname 19% groei 39% afname 29% groei 34% gelijk 42% ontwikkeling investeringen 2004 (realisatie) gelijk 37% verwachte ontwikkeling 2005 (na 1 e kwartaal 2005) Bron: MKB-Beleidspanel,

29 4 Ondernemingen De ontwikkeling van het aantal ondernemingen is het saldo van een dynamisch economisch proces, waarbij bedrijven worden opgericht en bedrijven verdwijnen. Dit hoofdstuk kijkt naar deze ontwikkelingen. Eerst wordt ingegaan op de ontwikkeling van het aantal nieuwe ondernemingen ( 4.1) en vervolgens op de ontwikkeling van het aantal opheffingen ( 4.2). Het hoofdstuk wordt afgesloten met de verwachte ontwikkelingen omtrent het aantal nieuwe ondernemingen en het aantal opheffingen, waarbij aangegeven wordt wat dit per saldo betekent voor de totale ontwikkeling van het aantal ondernemingen. 4.1 Startende ondernemingen De belangrijkste groep binnen de startende ondernemingen wordt gevormd door de starters. Daarnaast is er sprake van nieuwe dochterbedrijven. Aantal starters per jaar is gedaald Starters Tabel 4-1 geeft een beeld van de ontwikkeling van het aantal starters. In 2000 bereikte het aantal starters een hoogtepunt. Door de economische teruggang zette vanaf 2001 een daling van het aantal starters in. In 2003 neemt het totale aantal starters verder af, maar neemt het in een aantal sectoren weer toe. In 2004 groeit het aantal starters in alle sectoren, met een tamelijk spectaculaire toename van 19% voor het totale bedrijfsleven. Dit betekent dat er in Nederland in een jaar bijna nieuwe ondernemers bijgekomen zijn. Deze positieve trendbreuk is niet het gevolg van 'pull-factoren' zoals verbeterde kansen waar nieuwe ondernemers op afkomen, maar eerder van 'pushfactoren' zoals (dreigende) werkloosheid. Dat kan onder meer worden afgeleid uit het gegeven dat het aantal starters ook fors is toegenomen in de detailhandel en de horeca: bij uitstek twee sectoren die de gevolgen van de stagnerende binnenlandse bestedingen ondervinden. tabel 4-1 Aantal starters per jaar in sector * industrie bouw groothandel detailhandel horeca autosector transport en communicatie dienstverlening totaal bedrijfsleven** * Voorlopige realisatiecijfers. ** Exclusief overige sectoren. Bron: EIM op basis van VVK. 29

30 Vooral veel starters in de bouw en de transport- en communicatiesector De horeca groeit naar verhouding het minst Er zijn niettemin nog wel flinke verschillen tussen sectoren wat betreft de ontwikkeling van het aantal starters in De grootste groei van het aantal starters deed zich voor in de bouw: een toename met een derde. De transport- en communicatiesector volgt met een toename van een kwart. Met name in de bouw is een fors aantal vakmensen zonder werk, en is de toetredingsdrempel betrekkelijk laag. Voor jezelf beginnen als aannemer of met een klussenbedrijf is er een voor de hand liggend alternatief. In 2004 kwamen er bijna van deze nieuwe bedrijven bij. Naar verhouding de minste nieuwe ondernemers werden in 2004 geregistreerd in de horeca: het aantal nam hier toe met 9%. De overige sectoren zitten met hun stijging van het aantal bedrijven rond het gemiddelde voor het totale bedrijfsleven: tussen de 14% (groothandel) en de 19% (industrie, detailhandel). Het grootste absolute aantal nieuwkomers vestigt zich in de dienstverlening, maar dit is dan ook de sector met verreweg het grootste aantal bedrijven. 4.2 Stoppende ondernemingen Verdere groei van het aantal bedrijfsbeëindigingen Aantal bedrijfsbeëindigingen De laatste jaren is het aantal bedrijfsbeëindigingen toegenomen. Die trend is in 2004 voortgezet: het aantal bedrijfsbeëindigingen ligt inmiddels boven de , hetgeen op hetzelfde niveau ligt als voorgaand jaar. De redenen om te stoppen met een bedrijf zijn uiteenlopend. Meestal denkt men in eerste plaats aan een faillissement, maar dat betreft anno 2004 slechts 17% van alle bedrijfsbeëindigingen. In de praktijk stoppen de meeste bedrijven wegens 'gebrek aan perspectief', zonder dat daar een faillissement aan te pas komt. Daarnaast spelen andere motieven een rol bij het opheffen van een bedrijf. Zo is voor veel oudere ondernemers zonder opvolger het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd aanleiding er een punt achter te zetten. Wél is het aantal faillissementen in 2004 toegenomen: van 15% van alle bedrijfsbeëindigingen in 2003 naar de al genoemde 17% een jaar later. tabel 4-2 Aantal stoppers per jaar in sector * industrie bouw groothandel detailhandel horeca autosector transport en communicatie dienstverlening totaal bedrijfsleven** * Voorlopige realisatiecijfers. ** Exclusief overige sectoren. Bron: EIM op basis van VVK. Vijf jaar na de start is de helft nog in leven Overlevingskansen De toename van het aantal bedrijfsbeëindigingen hangt ook samen met het groeiende aantal nieuwe ondernemingen. Veel jonge bedrijven verdwijnen binnen vijf jaar weer. Van alle bedrijven die beëindigd worden is een kwart minder dan twee jaar actief geweest, en vijf jaar na de start is de helft nog maar over. De overlevingskans van nieuwe 30