MARIEKE BRREN Amr mundi f amr hminum? Recensie van: MARIJKE VERHEVEN (200) Breling en beginnen Maraiiteit bij Hannah Arendt Zetermeer, Bekenccntrum. 84 Krisis 2005 Ritmsk Zes jaar na de beëindiging van. het Derde Rijk verscheen The rigins fttalitaranism r waarin Hannah Arendt (1906-1975) de existentiële cnsequenties van het ttalitarisme nderzekt. Wat het ttalitarisme vlgens haar een vlstrekt nieuw plitiek systeem maakt, is dat het de menselijke ervaring zélf p het spel zet. In. tandem vernietigen terreur en. idelgie, de twee elementen van elk ttalitair systeem, de menselijke vrijheid en diversiteit, 'het feit dat mensen, niet de Mens, de wereld bewnen'. Ttalitarisme det een aanslag p de verschillen tussen, mensen en de pluraliteit aan visies p de werkelijkheid dr hen als het ware samen te persen met een 'ijzeren band', met als gevlg dat 'het is alsf hun pluraliteit is pgegaan in Eén. Mens van enrme afmetingen'. Daardr vernietigt het niet alleen de pluraliteit aan visies p de werkelijkheid, maar k het vermgen überhaupt tt het ervaren van. de werkelijkheid en uiteindelijk de gemeenschappelijke wereld zelf He grimmig deze analyse k is, tch eindigt Arendt hpvl De sltzinnen van The rigins f ttalitaranism luiden: 'Elk einde In de geschiedenis bevat ndzakelijkerwijs een nieuw begin; dit begin is de belfte, de enige bdschap die het einde it kan vrtbrengen. Beginnen is, vrdat het een histrische gebeurtenis wrdt, het hgste vermgen van de mens; plitiek gezien is het identiek met de vrijheid van de mens. Imtiurn ut esset hm creatus est, "pdat er een begin kwam., werd de mens geschapen", zei Augustinus. Dit beginnen wrdt gegarandeerd dr iedere nieuwe gebrte; het is inderdaad ieder mens/ Elders nemt Arendt het 'wnderlijke' menselijke vermgen nieuwe verrassende prcessen in gang te zetten in de wereld, 'nataliteit'. Dit principe maakt vlgens haar de kern van. de menselijke vrijheid uit. Vanwege de menselijke cnditie van. pluraliteit heeft elk. handelen, en elk spreken ditzelfde nvrspelbare karakter van. 'iets nieuws' laten gebeuren. De pluraliteit van de gemeenschappelijke wereld impliceert
namelijk dat zdra een handeling geïnitieerd wrdt, ze ingevegd wrdt in een intermenselijk netwerk. 'Aangezien, wij altijd handelen in. een web van relaties, zijn de gevlgen van elke daad grenzels: elke daad brengt (...) een kettingreactie teweeg, en eik prces is de rzaak van nvrspelbare nieuwe prcessen/ Vrijheid verwijst vr Arendt dus niet naar keuze- f wilsvrijheid, maar naar de inherente spntaniteit en nvrspclbaarbaarhcid van het handelen en spreken, die inhuden datje nit weet wat je teweegbrengt nietje wrden en je daden, vanwege de pluraliteit van de wereld. Amr hmiuum In haar rsprnkelijk als dissertatie geschreven studie pgt Marijke Verheven niet alleen, mét, maar k tégen Arendts begrip van. nataliteit te denken. Enerzijds recnstrueert ze de genealgie van dit begrip in Arendts werk en nderschrijft ze Arendts kritiek p de metafysische bsessie met sterfelijkheid. Vrijwel altijd wrdt in de filsfische traditie de mrtaliteit en eindigheid van mensen centraal gesteld, maar zelden nataliteit: de mens is in de filsfie een sterveling, in plaats van 'breling' en 'beginner'. Arendt stelt dan k dat waar mrtaliteit de centrale categrie van de filsfie is, nataliteit dat is vr het plitieke. Anderzijds ndergaat nataliteit bij Verheven een belangrijke betekenisverschuiving. Ze psitineert zich binnen de feministische filsfie dr dit begrip uit te buwen met betekenissen als lichamelijkheid, (seksuele) differentie en de symblische en existentiële rl van de meder. Het is maar de vraag f ze daarmee recht det aan de inzet van Arendts denken, én in heverre ze daarmee een vruchtbare feministische strategie heeft ntwikkeld. Waar nataliteit bij Arendt betrekking heeft p de 'tweede gebrte' - het verschijnen ais persn in de gemeenschappelijke wereld dr handelen en spreken. - en daarmee een expliciet plitieke betekenis heeft, verschuift Verheven de aandacht naar de 'eerste', feitelijke gebrte en fundeert ze het samenleven in de gemeenschappelijke wereld in een meer 'rsprnkelijke' relatie: de lichamelijke band van de meder met het ngebren, kind. Deze zrgrelatie bereidt het kind, zwel vóór als na de gebrte, vr p de pluraliteit van de wereld; het gaat hier dus feitelijk m een preplitieke relatie. Deze nadruk p de verbndenheid met de meder stelt Verheven in staat een rsprnkelijk 'wij' (relatinaliteit) vrafgaand aan het 'ik' (individualiteit) te pstuleren als wezen, van de mens. Ze ziet Arendts reflecties ver nataliteit dan k vral als een waardevlle bijdrage aan de wijsgerige antrplgie en een daarp gebaseerde ethiek. De paradigmawisseling van het. mement mri naar een mement nasd, impliceert vr Verheven tevens dat het gedenken van. de eenzaamheid van de dd wrdt vervangen dr de pdracht het lichamelijke begin, uit de meder en dus de relatinaliteit van het bestaan te herinneren. Daarmee wrdt de grndstems 7 7 m Z > i c CL -<s " C 85 Krisis 20^05 f Recensie
86 Krisls 2005 I Recemïe ming van angst vr de dd vervangen dr een dankbaarheid vr het leven, en kmt het menselijke leven in het teken te staan van een 'wij* in plaats van het'ik'. Verheven trekt vervlgens ethische cnsequenties uit deze verschuiving. De centrale ntie van haar ethiek is het 'p je nemen van de verantwrdelijkheid vr je eerste gebrte'. Het gaat hier m een. primair mrele verantwrdelijkheid: de zrg vr 'mensen-in-meervud', fwel amr kminum. m aan. nataliteit een antrplgische en ethische draai te geven, met Verheven wel afstand nemen van het nderscheid tussen de private en de publieke sfeer dat Arendt maakt. Nataliteit heeft vlgens haar Immers betrekking p de eerste, 'feitelijke' gebrte die als 'natuurlijke" gebeurtenis bij Arendt tt de privé-sfeer behrt. Vr Arendt kan pluraliteit alleen in de wereld, de publieke ruimte bestaan, en. in strikte zin kan er daarm alleen in deze sfeer sprake zijn van handelen en van vrijheid. Het privé-dmein van gezin en hulshuding is vr Arendt de sfeer van de ndzaak, waar in de "natuurlijke' beheften van het menselijke lichaam wrdt vrzien. mdat mensen p dit niveau, vr Arendt In feite allemaal 'hetzelfde' zijn, kan de pluraliteit van mensen er niet verschijnen en Is handelen er dus uitgeslten. k Arendts pvatting ver de verhuding tussen plitiek en ethiek met het ntgelden bij Verheven: Arendt zu een te strikt nderscheid maken tussen. deze twee dmeinen en er een te smalle pvatting van ethiek p nahuden. Amr mundi De filsfische benadering van Verheven staat p gespannen vet met het wantruwen dat Arendt kesterde ten - aanzien van metafysica, de filsfische antrplgie, de ethiek en zelfs ten aanzien van de plitieke filsfie. De eigenzinnige nieuwe cncepten die Arendt in haar werk heeft ntwikkeld en In de filsfie geïntrduceerd - zals nataliteit en pluraliteit - hebben elk. een uitgesprken plitiek karakter. In met name The human cnditin (1958) en het nvltide prject The life f the mind (1978) heeft Arendt de spanning tussen filsfie en het plitieke nderzcht en geprblematiseerd. In het eerste werk deed ze dat dr de vita cntemplativa, het beschuwelijke leven, te cnfrnteren met de menselijke ervaringen. In The life f the mmd betgt ze dat denken, willen en rdelen als weliswaar mentale vermgen, een prtplitiek karakter hebben. De inzet van Arendts werk is een herwaardering van het plitieke mment in het menselijke samenleven en het engagement met de gemeenschappelijke wereld - wat Arendt handelen nemt - niet in de laatste plaats dr het p de filsfische agenda te zetten en het daarbinnen een. vlwaardige, eigen plaats te te kennen. De metafysica heeft zichzelf sinds Plat steeds hartstchtelijk bekend tt de vita cntemplativa en 'prfessinele denkers' aangemedigd zich terug te trekken in een ivren tren m zich ver van het gewel van de 'menselijke aangelegenheden' ver te geven aan beschuwingen ver het Eeuwige, Ware en Ene. De
wijsgerige antrplgie maakt de mens zélf tt nderwerp van deze reflectie dr het vaststellen van 'existentialen' f'transcedentalcn', nvervreemdbare wezenskenmerken van de 'mens. De vita activa, het actieve leven, dat zich juist midden in de wereld afspeelt, staat binnen de filsfie in laag aanzien. Dit verwijst vlgens Arendt naar een vijandigheid ten aanzien van pluraliteit, die het plitieke leven tt iets nbeheersbaars maakt, maar er tegelijkertijd de belangrijkste vrwaarde vr is. Een cruciale implicatie van Arendts rehabilitatie van de menselijke pluraliteit is dat ze de wereld, en. niet de mens het primaat tekent. In tegenstelling tt Verheven vat Arendt verantwrdelijkheid niet p als een mrele maar als een plitieke aangelegenheid, namelijk de zrg f liefde vr de wereld. Amr mundi heeft vrrang bven amr hiiiinum. Arendts primaire Inzet is dan, k de prep tt het aangaan van het 'waagstuk van de penbaarheid', tt engagement met de wereld. Dit is wat het plitieke bij haar ten diepste betekent: het handelen en spreken binnen, en vervlgens beschermen van, de pluraliteit van de gemeenschappelijke menselijke wereld en daarmee van de menselijke vrijheid. In deze brede pvatting mvat het plitieke, als het dmein van pluraliteit, bij Arendt juist k de intersubjectieve en relatinele dimensie van het menselijke samenleven. Het gaat haar daarbij echter m de 'nnatuurlijkheid'' van de betrekkingen in de gemeenschappelijke, publieke wereld, mdat alleen daar de verscheidenheid van visies p de werkelijkheid kunnen ntstaan en behuden blijven. In de intimiteit tussen uders en kinderen ntbreekt letterlijk de afstand die daarvr een. vereiste is; prcessen van identificatie wissen er ai snel verschillen uit. Arendt was daarentegen wel zeer geïnteresseerd in het klassieke mdel van plitieke vriendschap, zals Aristtel.es dat nder meer beschrijft. De verbndenheid, van vrienden is niet gewrteld in natuurlijke verwantschap en. biedt daarmee meer ruimte vr nderlinge verschillen. De kern van vriendschap is vr Arendt 'het gesprek dat geen cnclusie ndig heeft'. Het waagstuk van de penbaarheid Dr in Arendts werk een antrplgische van een plitieke dimensie te isleren en de eerste vervlgens ethisch te funderen, deplitiseert Verheven het begrip nataliteit en verwijdert ze zich - delbewust - van Arendt. Deze ntruw is p zichzelf genmen natuurlijk geen prbleem.. Tch. vind ik deze antrplgisering en ethisering jammer. Van nataliteit als de cnditie die ervr zrgt dat het menselijke leven en handelen een fundamenteel pen - spntane, creatieve, meervudige én ngewisse - aangelegenheid is, maakt Verheven een kenmerk van de menselijke natuur. mdat het handelen, het actieve leven en het plitieke haar lief waren, heeft Arendt zich altijd verzet tegen een dergelijke wijsgerige antrplgie. Ze beschuwde ledere definitie van dé Mens als een metafysische illusie die nrecht det aan de menselijke pluraliteit. In plaats daarvan richt ze haar analyse p de manier waarp de mensem 7 7 > % c CL zr C 87 Krisis 2005 j Rgcfasie
lijke ervaring, het leven van mensen, vrm krijgt dr een aantal 'menselijke cndities' die daar nvermijdelijk p inwerken, zals pluraliteit en nataliteit. Arendt is dus radicaler dan Verheven in haar kritiek p het metafysische denken, waarnder de wijsgerige antrplgie; mijns inziens ligt precies daarin haar bijdrage aan het herfrmuleren ervan. Vergelijkbaar met haar islatie van een. antrplgische dimensie uit Arendts denken, trekt Verheven het ethische element ls uit Arendts denken. Dit is strijdig met de dr en dr plitieke Inzet daarvan. Bvendien is haar pvatting van plitiek eerder esthetisch dan ethisch, gekleurd: plitiek det een. berep p de verbeeldingskracht als het vermgen dat ns In staat stelt verschillende mgelijke perspectieven van anderen vr nszelf te representeren, Daarnaast zu ik het verwijt aan Arendt dat ze ethiek te eng zu hebben pgevat, willen mkeren: Verheven lijkt zich er nvldende rekenschap van te geven dat het plitieke bij Arendt een veel. grtere reikwijdte heeft dan gebruikelijk. Het mvat k de relatinele en. Intersubjectieve aspecten van. het menselijke samenleven, maar deze relatinalitcit verwijst naar de pluraliteit van de wereld en niet naar het rsprnkelijke 'wij' van de prenatale verbndenheid. Engagement a Ia Arendt kmt vrt uit de liefde vr de wereld, niet vr de mens. In het handelen, en. spreken ntstaat de wereld die mensen met elkaar delen. ïk. denk dat zeker k het feminisme, als activistische beweging en academische discipline, gezien haar kritische plitieke inspiratie, haar vrdeel kan den met een dergelijk ruim begrip van plitiek engagement. Vruwen zijn eeuwenlang met lichamelijkheid geïdentificeerd, en p basis daarvan in meer f mindere mate uitgeslten van de penbaarheid. Arendts pvatting van plitiek engagement is daarm, aansprekend, mdat ze wijst p de 'nnatuurlijke', dat wil zeggen de plitieke, aspecten van het menselijke samenleven, die zwel mannen als vruwen aanmedigen het 'waagstuk van de penbaarheid' aan te gaan. 88 Krisis 20-05 I Recensie