Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland. Projectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG?

Eurpees Landbuwfnds vr Plattelandsntwikkeling: Eurpa investeert in zijn platteland. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 2

Dit prject kwam tt stand met inbreng van velen. We danken de beren van Heeg, de lkale ndernemers en Hegemers die aan dit nderzek hebben meegewerkt en Plaatselijk Belang Heeg vr het in ns gestelde vertruwen. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 3

Inhud 1. Inleiding 8 2. Aanleiding en achtergrnd 10 3. Delen en delgrepen 14 3.1 Delen 14 3.2 Delgrepen 15 4. Aanpak en werkwijze 17 4.1 Vrbereiding prjectactiviteiten 18 4.2 Interviews beren 18 4.3 Enquête nder inwners van Heeg 20 4.4 Enquête nder teristen 20 4.5 Interviews lkale ndernemers 20 4.6 Analyse interviews en selectie thema s 21 4.7 Plenaire presentatie nderzeksresultaten (vr de beren) 21 4.8 Themabijeenkmsten (vr de beren) 24 4.9 Uitwerken vrstellen vr uitvering 24 4.10 Evaluatie 25 5. Resultaten 28 5.1 Vrbereiding en planning activiteiten 28 5.2 Interviews beren 28 5.3 Enquête nder Hegemers 31 5.4 Enquête nder teristen 31 5.5 Interviews lkale ndernemers 32 5.7 Plenaire presentatie nderzeksresultaten (vr de beren) 34 5.8 Themabijeenkmsten (vr de beren) 35 5.9 Uitwerken vrstellen vr uitvering 37 6. Evaluatie en aanbevelingen 42 Clfn 47 Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 4

Bijlage 1 48 Interviews beren 48 Bijlage 2 54 Inspiratiekaarten 54 Bijlage 3 55 Enquête nder bewners 55 Bijlage 4 57 Enquête nder teristen 57 Bijlage 5 59 Vragenlijst lkale ndernemers 59 Bijlage 6 60 Evaluatie-enquête deelnemende beren, anniem uitgeverd via survey-mnkey.cm 60 Bijlage 7, 8 62 Digitale presentaties resultaten bereninterviews & teristenenquêtes 60 Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 5

18 maart 2015, DE ZUIVEL TERUG IN HEEG p Radi 1 Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 6

Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 7

1. Inleiding Met een glaasje melk van de keien die grazen p het naburige eiland Guden Baium als inspiratie, blikken we terug p bijna twee jaar samenwerking en analyse met de beren uit het gebied: de banden zijn aangehaald, nmiskenbaar. Wat we kwamen den want ze hadden tch niets te kp vregen de beren zich af ten we hen medi 2013 benaderden. Nu liggen er Hegemer berenpannenkeken in de plaatselijke supermarkt, zint een berin p een melkbezrg-rute, lpt een ander rnd met plannen vr rmijs van de ber, steunt de gemeente een nderzek naar een centrale melktap, wrdt een eeuwenud wandelpad dr berenland eenmalig pengesteld en vinden grene strm-gebruikers en beren elkaar in een samenwerking vr znnepanelen p staldaken. DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? Het vraagteken mag al bijna uit de titel. In deze ntitie den we verslag van nze bevindingen bij het nderzeken van de mgelijkheid m nieuwe verbanden te leggen tussen de inwners van het drp Heeg en de beren die werken rndm het drp. We schetsen de aanleiding m p zek te gaan naar een samenhang tussen drp en ber die past bij deze tijd en he we kzen vr de aanpak van persnlijke interviews. We geven weer he drp en gasten van Heeg antwrden als we vragen naar hun wensen vr berenprducten en activiteiten. Verder geven we nze DE ZUIVEL TERUG IN HEEG?-aanpak weer, zdat k andere drpen vlgens deze methde p zek kunnen gaan naar nieuwe cnnecties tussen het drp, de melkveehuders en de agrarische mgeving. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 8

2. Aanleiding en achtergrnd Hewel Heeg in het zuivelhart van Friesland ligt, weten de Hegemers maar amper waar de melk van de beren uit de buurt heen gaat. Overal m Heeg heen zijn berderijen, maar de melk, bter en kaas die wij in de winkel kpen, kmen niet van de beren uit het drp. Dit en ng veel meer was vr ns aanleiding m in 2011 het prject DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? te ntwikkelen. De aanleidingen p rij: Engrienetsiis Engrienetsiis is een prject van twee drpsbewners van Heeg: Freya Zandstra en Drine van den Beukel. Zij huden van eten kken en gebruiken daarvr recepten van ver de hele wereld. Maar he zit het eigenlijk met eten van dichtbij huis? Ten Freya en Drine de archieven in dken vnden zij een bijzndere vergeten geschiedenis in schilderijen, ft s en vrwerpen: de Zuidwesthek van Friesland was meer dan vijf eeuwen lang het centrum van de bterprductie van West Eurpa. Dat is het del van Engrienetsiis: het verhaal van de zuivelgeschiedenis én het verhaal van de beren van nu willen zij vastleggen, vertellen en tt leven brengen. Zij den dat dr middel van culinaire wrkshps en andere publieksactiviteiten. Engrienetsiis is actief sinds het najaar van 2011. Duurzame drpsvisie Heeg De nieuwe gemeente Súdwest Fryslân vreg in 2011 aan ieder drp in de gemeente een eigen drpsvisie te ntwikkelen. In Heeg startte daarm begin 2012 met een drpsvisietraject. Een visiewerkgrep bracht de huidige situatie van het drp in beeld, Engrienetsiis bracht de bter- en zuivelgeschiedenis van Heeg in. Aanvullende vragen kwamen p tafel: Is het kansrijk m in Heeg weer bter te gaan maken en als streekprduct te gaan verkpen? Zijn er misschien meer prducten die in Heeg direct van de beren rnd het drp afgenmen kunnen wrden? Zijn bewners en bezekers van Heeg bereid die prducten te kpen? Zijn de beren dan bereid die te prduceren? En wat zijn de mgelijkheden daarvr? Hebben de bewners van Heeg belangstelling vr het telen van eigen grenten en fruit? Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 10

Drpsenquête De visiewerkgrep nam in de drpsenquête een aantal vragen p ver dit nderwerp met het vlgende resultaat: De helft van de respndenten vindt dat er nvldende lkale prducten verkrijgbaar zijn in Heeg. Bijna 80% van de respndenten zegt deze daadwerkelijk te zullen kpen wanneer ze aangebden wrden, met name in de grep van 46-65 jarigen. Bij de bewners van Heeg lijkt dus een grt draagvlak aanwezig te zijn vr het kpen van streekprducten. Een ecnmisch signaal dat vr de plaatselijke melkveehuderijen mgelijk interessant is. Uit de drpsenquête kwamen k ng enkele andere zaken naar vren die mgelijk een relatie kunnen krijgen met de plaatselijke melkveehuderijen: 1. Er zijn te weinig slechtweervrzieningen en activiteiten in Heeg, zwel vr gebruik dr eigen bewners als vr recreanten. 2. Er is behefte aan meer wandelmgelijkheden buiten de bebuwde km. 3. Ondanks de grte waardering vr de drpsmgeving zu wat meer afwisseling in het landschap welkm zijn. 4. Een meerderheid van 51,7 % heeft belangstelling vr een cllectieve duurzame energievrziening. 5. 24 van de 220 respndenten wil de handen uit de muwen steken als er een gezamenlijke drpstuin kmt. Trends en ntwikkelingen In de enquête waardeerden de drpsbewners het wnen in Heeg gemiddeld met een 7,9. Een tevreden drp dus. Dit betekent niet dat Heeg niet meer heft te investeren in de leefbaarheid en de lkale ecnmie. Er zijn geneg veranderingen gaande m ns zrgen te maken: de bevlking van het platteland verandert (krimp, vergrijzing), bestedingen in de watersprt lpen terug, in verschillende sectren lpt de werkgelegenheid terug, de Harinxmastrjitte heeft te kampen met leegstand. Het is dus zeker niet vanzelfsprekend dat alles blijft zals het is. Het zeken naar nieuwe, duurzame ntwikkelingen is van belang. Op welke punten kan Heeg zich in de tekmst verder nderscheiden? He kunnen de Hegemers zelf bijdragen aan het behud van de leefbaarheid en het versterken van de lkale ecnmie? Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 11

Prject Drpslandbuw De huidige generatie beren bepaalt sterk he het landschap er in de nabije tekmst uitziet en wat er in dat landschap gebeurt. Op initiatief van Plattelandsprjecten Zuidwest Friesland bg eind 2011 een aantal mensen uit heel verschillende maatschappelijke sectren in de Zuidwesthek zich ver de vraag he we zelf de agenda vr de tekmst kunnen mee bepalen waar het gaat m landbuw en landschap. Welke ntwikkelingen vinden we belangrijk, waar liggen de kansen? Z ntstnd in de regi Zuidwest Friesland het idee vr een Prject Drpslandbuw waarin p drpsniveau cnsumenten (bewners én gasten) en prducenten (beren) weer met elkaar in cntact en tt samenwerking kmen. Binnen dit prject willen we in verschillende drpen gaan werken aan: een beter begrip tussen beren en bewners, trts p de eigen agrarische drpsmgeving; een meer lkale vedselprductie (via bijvrbeeld drpstuinen, eetbaar penbaar gren en streekprducten); versterking van de lkale agrarische ecnmie (en daarmee belangrijke dragers van het landschap) dr het afnemen van vedselprducten als vlees/kaas/grente/melk/eieren maar k prducten als energie/rndleidingen/wrkshps; versterking van (de beleving van) het landschap in de drpsmgeving. Denk aan hulp van bewners en bezekers bij het hien, bij landschapsnderhud, bij aanleg en beheer van landschapselementen f weidevgelbeheer. Piltprject DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? Alle hiervr beschreven lijnen kmen in dit piltprject bij elkaar. De vergeten bter- en zuivelgeschiedenis kennen we nu, maar we meten het ng vertellen. De wensen van de drpsbewners in relatie tt de mringende beren kennen we nu, maar de beren kennen die wensen ng niet. De wensen van de beren zelf en k de wensen van nze gasten kennen we ng niet. In DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? rganiseren we het gesprek tussen de prducenten en cnsumenten van melkveehuderijprducten in Heeg. Gezamenlijk gaan we p zek naar nieuwe samenwerkingen, nieuwe ecnmische perspectieven, nieuwe bijdragen aan de leefbaarheid en nieuwe vrmen van landschapsbeleving en versterking. Afhankelijk van de uitkmsten gaan we in verleg met de betrkken belangstellenden kijken he we p prjectmatige basis de meest kansrijke ideeën en wensen gezamenlijk in het drp kunnen realiseren. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 12

3. Delen en delgrepen 3.1 Delen In het prject is sprake van bvenliggende delen vr het prgramma Drpslandbuw en specifieke delen vr het piltprject DE ZUIVEL TERUG IN HEEG?. Bvenliggende delen vr het prgramma Drpslandbuw: Een beter begrip tussen beren en bewners, trts p de eigen agrarische drpsmgeving. Een meer lkale vedselprductie (via bijvrbeeld drpstuinen, eetbaar penbaar gren en streekprducten) Versterking van de lkale agrarische ecnmie (en daarmee belangrijke dragers van het landschap) dr het afnemen van vedselprducten als vlees/kaas/grente/melk/eieren maar k prducten als energie/rndleidingen/wrkshps. Versterking van (de beleving van) het landschap in de drpsmgeving. Denk aan hulp van bewners en bezekers bij het hien, bij landschapsnderhud, bij aanleg en beheer van landschapselementen f weidevgelbeheer. Delen DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? Del vr Heeg Bewners en beren van Heeg bedenken gezamenlijk activiteiten die het nderlinge cntact, de samenwerking en de relatie tussen het drp en het mringende agrarische gebied versterken. Del vr de regi Zuidwest Friesland Het ntwikkelen van een aanpak die het cntact en de nderlinge samenwerking tussen bewners en beren binnen een drp versterkt en die gebruikt kan wrden in andere drpen van Zuidwest Friesland. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 14

3.2 Delgrepen Delgrepen van DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? zijn de individuele bewners en agrarische ndernemers van het drp en, afhankelijk van de geselecteerde thema s, andere lkale ndernemers, instellingen, bewnersgrepen en verenigingen. De delgrep vr de ntwikkelde aanpak bestaat uit geïnteresseerde initiatiefnemers in andere drpen in Zuidwest Friesland f breder. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 15

4. Aanpak en werkwijze Onderstaande tabel geeft een verzicht van de uitgeverde prjectactiviteiten. Per activiteiten geven we in dit hfdstuk een telichting p de aanpak en werkwijze. Activiteit 1 Vrbereiding en planning activiteiten 2 Interviews beren (16 bedrijven, interviews dr telkens 2 persnen) 3 Enquête nder inwners van Heeg 4 Enquête nder teristen (in havens en p campings) 5 Interviews lkale ndernemers (hreca en middenstand; 9x) 6 Analyse interviews en selectie thema s (4) 7 Plenaire presentatie nderzeksresultaten (vr de beren) 8 Themabijeenkmsten (vr de beren) 9 Uitwerken vrstellen vr uitvering 10 Evaluatie 4.1 Vrbereiding prjectactiviteiten Om de prjectaanpak ged aan te laten sluiten bij wat de lkale beren aanspreekt, hebben we in de vrbereidingsfase een riënterend gesprek geverd met drie sleutelberen uit Heeg. Dit gesprek verden we aan de hand van de thema s die uit de drpsenquête naar vren waren gekmen (zie hfdstuk 2). Tijdens het gesprek kregen we de valkuilen en aanknpingspunten vr de later te huden interviews in beeld en gaven de beren aan he we het beste hun cllega s knden benaderen en betrekken. Een ander belangrijk element van de vrbereiding betrf de planning. De beste tijd vr het uitveren van activiteiten met beren is het najaar en de winter. Het nderzek naar de wensen van de gasten/recreanten in Heeg met juist in het vrjaar en de zmer wrden uitgeverd. De beste peride vr het interviewen van de Hreca en middenstand is aan de randen van het teristisch seizen mdat smmige hrecabedrijven in de winter geslten zijn. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 17

4.2 Interviews beren Alle 17 beren rndm Heeg zijn benaderd vr een interview. Een van de beren zag er van af vanwege langdurige ziekte en het ntbreken van een pvlger. Alle verige beren stemden in. Het interview werd gehuden aan de hand van een vaste vragenlijst (BIJLAGE 1). Van te vren werd aangegeven dat alle antwrden anniem zuden blijven en dat het eventueel niet willen beantwrden van een bepaalde vraag geen enkel prbleem zu zijn. Het interview werd afgeslten met een set inspiratiekaarten (BIJLAGE 2). Deze inspiratiekaarten bevatten vrbeelden van beren-initiatieven uit de rest van Nederland en Eurpa. Aan de beren werd gevraagd de kaarten p 3 stapels te leggen: kansrijk, niet-kansrijk en neutraal. Uiteindelijk werden de niet-kansrijke en neutrale kaarten terzijde gelegd en werd gevraagd m een tp drie samen te stellen van kansrijke initiatieven. Vervlgens werd gevraagd wat hierbij als kansen en belemmeringen werden gezien en wat er ndig zu zijn m deze tp drie te realiseren. We hebben het interview en de kaarten eerst uitgeprbeerd in een test-interview, m zeker te weten dat de vragen ter zake dende waren, niet te gevelig lagen en k m te kijken he lang het interview duurde. Het was in nze gen belangrijk dat wij de beren niet lastig zuden vallen met vr hen ninteressante vragen en we wilden niet te lang beslag leggen p hun tijd. Op basis van dit test-interview hebben we de vragen enigszins ingekrt en ng wat inspiratiekaarten tegevegd. De enquête hebben we in de vrm van een pdf ingeverd p een laptp en die steeds ter plaatse van het interview ingevuld. Hiervr hebben we gekzen mdat we de data digitaal wilden verzamelen, maar wel ffline mesten werken. Dit bleek achteraf een bewerkelijke methde, mdat het verwerken van de invulde pdf s tijdrvend was. Onze aanbeveling zu zijn de enquête p papier in te vullen en later in te veren in een enquêteprgramma als Survey Mnkey. Als alle ingevulde enquêtes in een keer ingeverd wrden, is geen lang en duur abnnement ndig. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 18

4.3 Enquête nder inwners van Heeg Zals in hfdstuk 2 gemeld, was in verband met de drpsvisie al een enquête uitgeverd in het drp en knden we uitgaan van belangstelling vr prducten van de ber bij de inwners van Heeg p basis van de drpsvisie-enquête. Evenged hebben we ten de gelegenheid zich vrdeed tijdens een bijeenkmst van Plaatselijk Belang een lijst met meer vragen ver deze belangstelling aan de aanwezige inwners vrgelegd (BIJLAGE 3) 4.4 Enquête nder teristen Het nderzek naar de wensen van de recreanten in Heeg hebben we gedaan aan de hand van een krte enquête, in de talen Nederlands, Engels en Duits (BIJLAGE 4). De enquête werd neergelegd bij de grtste campings en passantenhavens, een bed & breakfast en de Stay Okay met het verzek aan de eigenaar/beheerder m de enquête nder de aandacht van hun gasten te brengen. Vr het returneren van de enquêtes was bvendien een verzamelds neergezet bij de plaatselijke supermarkt. Hewel eigenaren en beheerders enthusiast waren en ns tezegden de enquête nder de aandacht van de gasten en passanten te zullen brengen, bleek na enkele weken tch dat er ng nauwelijks enquêtes waren ingevuld. We zijn ten zelf enkele avnden gaan enquêteren in de havens en p de campings. Dit bleek aanzienlijk effectiever te werken: vrijwel alle recreanten die we aanspraken, vnden het leuk m de vragen te beantwrden en gaven vaak k ng aanvullende infrmatie. De ingevulde enquêtes hebben we handmatig ingeverd in een enquête-prgramma (Survey Mnkey). Via dit prgramma hebben we de resultaten geanalyseerd. Omdat we alle gegevens in een krt tijdbestek hebben ingeverd, knden we een krtdurend gedkp abnnement van dit prgramma gebruiken en z ksten besparen. 4.5 Interviews lkale ndernemers Om te peilen he het met de belangstelling vr het gebruik van lkale prducten is gesteld, hebben we een aantal middenstanders en hreca-ndernemers benaderd. Daarbij hebben we gezcht naar vertegenwrdigers van alle hreca- en middenstandsgeledingen die deels k sleutelpsities vervullen binnen het Hegemer ndernemers-segment. We legden hen een vragenlijst vr waarin we de behefte aan bepaalde prducten tetsen en vragen naar de ervaring met aanver en verkrijgbaarheid (BIJLAGE 5). De geselecteerde middenstanders en Hreca ndernemers hebben we rechtstreeks benaderd, de verige hrecaexplitanten hebben we benaderd via hun samenwerkingsverband Hreca Ondernemers Heeg (HOH). Waar mgelijk hebben Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 20

we de vragenlijst samen met de ndernemer in een interviewsetting ingevuld m meer te weten te kmen ver de randvrwaarden en mtivatie rnd het gebruik van streekprducten. 4.6 Analyse interviews en selectie thema s De resultaten van de interviews met de beren hebben we ingeverd in een Excel-bestand en vervlgens geanalyseerd. De dr de beren aangeven tp 3 s van kansrijke initiatieven hebben we p twee verschillende manieren verwerkt: 1) Dr de nummers één te turven ntstnd een gezamenlijke tp-drie. 2) Dr de tp-drie s als vlgt punten te te kennen ntstnd een tp-tien: Op de eerste plaats: 3 punten Op de tweede plaats: 2 punten Op de derde plaats: 1 punt 4.7 Plenaire presentatie nderzeksresultaten (vr de beren) Op 26 nvember 2014 hebben we alle beren uitgendigd in het drpshuis m hen te infrmeren ver de resultaten van nze interviews. We hebben er bewust vr gekzen bij deze bijeenkmst alleen de betrkken beren uit te ndigen, alhewel er wel verzeken waren van andere belangstellenden m aanwezig te zijn. Dit hebben we gedaan mdat we het belangrijk vnden een sfeer van vertruwen te creëren binnen een kring van vakgenten en gelijkgestemden. Tijdens de bijeenkmst hebben we ngmaals uitgelegd wat de achtergrnd van ns nderzek is, welke infrmatie we ng meer verzameld hebben bij teristen en lkale ndernemers en hebben we de uitkmsten van nze interviews met de beren gepresenteerd. Ze werden p deze avnd k geïnfrmeerd ver de wijze waarp we deze uitkmsten verder zuden uitwerken en gevraagd f ze bij een vervlg betrkken willen zijn. Na presentatie van de thema s van de drie vervlgbijeenkmsten knden de beren ter plekke hun interesse vr de verschillende bijeenkmsten aangeven. Hieruit knden we afleiden f het inderdaad de meite waard zu zijn m alle drie de bijeenkmsten te rganiseren. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 21

4.8 Themabijeenkmsten (vr de beren) Zals we bij het peilen van de belangstelling vr prjecten die een brug slaan tussen ber en burgers gebruik maakten van een veelheid aan bestaande vrbeelden waaruit de Hegemer beren een eigen selectie knden maken, z hebben we bij de vervlgbijeenkmsten k gebruik gemaakt van vrbeeldprjecten. Bij de vrbereiding van de themabijeenkmsten zchten we telkens bestaande prjecten elders en hadden we uitverig cntact met betrkkenen m ptimaal gebruik te maken van bestaande ervaringen. Z kwamen we ten pzichte van de belangstellende beren beslagen ten ijs en knden we hun vragen ged beantwrden. Del was de ideeënvrming p gang te brengen, belangstellende beren elkaar te laten vinden en te nderzeken in welke vrm in Heeg een bepaald prject kans van slagen zu kunnen hebben. Ok hebben we steeds getracht na te denken ver ptentieel partnerschap met bestaande rganisaties in het drp. De pbuw van de bijeenkmsten was steeds dezelfde: eerst een algemene presentatie m het thema te te lichten en een aantal inspirerende vrbeelden te laten zien, daarna in kleinere grepen ideeën en mgelijkheden benemen en vervlgens de ideeën met het grtste draagvlak identificeren. Aan het einde van elke bijeenkmst werd telkens geïnventariseerd welke beren actief aan de slag zuden willen met de geïdentificeerde actie-ideeën. Bij één bijeenkmst hebben we twee extern deskundige uitgendigd, bij de andere twee bijeenkmsten hadden we zelf vldende kennis ver het thema en waren extern deskundigen niet ndig. 4.9 Uitwerken vrstellen vr uitvering Bij het uitwerken van de vervlgprjecten hebben we ns laten leiden dr het anim van de betrkken agrariërs en de mgelijkheden vr cncrete uitvering. De themabijeenkmsten brachten vldende ideeën vrt m de activiteitenagenda van Heeg vr meerdere jaargangen te vullen, maar er is gekzen vr de activiteiten die dr beren zelf ter hand genmen kunnen wrden en waar kansrijke samenwerkingen mgelijk zijn met bestaande rganisaties. De drie verschillende themabijeenkmsten leidden elk tt 1 f meerdere actie-vrnemens. Deze vrnemens zijn en wrden verder uitgewerkt dr beren zelf, dr andere partijen, dr nszelf f dr een cmbinatie van deze drie. Uitwerking vnd dus telkens p maat plaats. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 24

4.10 Evaluatie Na afrnding van alle themabijeenkmsten hebben we een evaluatie nder de beren uitgeverd. Dit hebben we gedaan middels een annieme digitale enquête (BIJLAGE 6). Twee van de beren znder internet hebben we een papieren evaluatievragenlijst tegestuurd. Daarnaast hebben we als prjectteam het prjectverlp en de resultaten geëvalueerd. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 25

5. Resultaten 5.1 Vrbereiding en planning activiteiten Alle prjectactiviteiten werden uitgeverd in de peride januari 2014 tt en met maart 2015: Activiteit Wanneer 1 Vrbereiding en planning activiteiten januari 2014 2 Interviews beren (16 bedrijven, interviews dr telkens 2 maart nvember 2014 persnen) 3 Enquête nder bewners van Heeg april 2014 4 Enquête nder teristen juni sept 2014 5 Interviews lkale ndernemers (hreca en middenstand; 9 x) kt nv 2014 6 Analyse interviews en selectie thema s (4) nvember 2014 7 Plenaire presentatie nderzeksresultaten (vr de beren) 26 nvember 2014 8 Themabijeenkmsten (vr de beren) 27 jan, 10 en 19 febr 2015 9 Uitwerken vrstellen vr uitvering maart 2015 10 Evaluatie maart 2015 5.2 Interviews beren De 16 interviews werden allemaal gehuden bij de beren p het bedrijf. In de meeste gevallen was hierbij k de berin en in een aantal gevallen k de begd bedrijfspvlger aanwezig. Bij het maken van de afspraken waren de meesten wat terughudend ver het nut van het prject en een dergelijk interview, maar tch waren we bij iedereen welkm en iedereen vertelde enthusiast en penhartig ver hun bedrijf. De resultaten van het eerste gedeelte van de interviews zijn uitgewerkt in een verslag en grafieken (BIJLAGE 7). Uit de interviews kwam duidelijk naar vren dat beren veel passie hebben vr hun berep. In de familie zijn vaak al vele generaties werkzaam als ber. Het vak is de laatste decennia sterk veranderd en het aantal mensen dat werkzaam is p het bedrijf is enrm afgenmen. Tch vinden de meeste beren dat mensen uit het drp ng in vldende mate cntact hebben met de beren. Wel wrdt gesignaleerd dat de jeugd vaak kennis ver het berenbedrijf mist. De meeste beren ntvangen graag mensen p hun bedrijf, bij velen lpt wel eens een terist binnen, maar het ntbreekt hen aan tijd m dit structureel te Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 28

den. Vr bijna alle bedrijven is melkveehuderij de hfdtak, maar tevens hebben bijna alle bedrijven een bijverdienste naast het bedrijf. De Hegemer berenbedrijven in het krt gekarakteriseerd: Het grtste deel van de beren bert al meer dan 3 generaties. De meesten zijn 11-20 jaar ber. De meeste bedrijven hebben tussen de 50 en 75 keien. De meeste bedrijven hebben in de laatste jaren investeringen gedaan. Drie bedrijven hebben een melkrbt. Over de waardering van burgers vr het berenbedrijf lpen de meningen uiteen. Een p de drie beren vindt het jammer dat de eigen melk niet in Heeg is te krijgen. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 29

Sprekend ver de inspiratiekaarten, bleek dat iedere ber zijn eigen interesses heeft en dat er vaak k ng weer verschillen zijn tussen ber-berin f ber-bedrijfspvlger van een bedrijf: 1. Energie 24 punten 2. Rauwe melktap 14 punten 3. Weidevgelexcursie 13 punten Dr de tp-drie van kansrijke initiatieven punten te te kennen (1 e plaats: 3 punten; 2 e plaats: 2 punten; 3 e plaats: 1 punt) kwamen we tt de vlgende tp-tien: 1. Energie 10 punten 2. Educatie 10 punten 3. Rauwe melk 9 punten 4. Weidepicknick 9 punten 5. Werken bij de ber 7 punten 6. Vergaderlcatie 7 punten 7. Weidevgelexcursie 6 punten 8. Wandelpad 6 punten 9. Keknuffelen 6 punten 10. Crwdfunding 6 punten 11. Speelberderij 5 punten 12. Streekmerk 3 punten 13. Berderijwinkel 2 punten Algemeen is te zeggen dat beren graag bereid zijn tt medewerking aan publieksactiviteiten, maar daar niet structureel tijd vr hebben. Vr het verige geldt dat eventuele nieuwe activiteiten bedrijfsmatig wel uit meten kunnen. Daardr waren veel beren niet geïnteresseerd in activiteiten die naast hun reguliere werk veel tijd ksten en extra investeringen vergen. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 30

5.3 Enquête nder de inwners van Heeg Veruit de meeste aanwezigen p de Plaatselijk Belang Vergadering waar wij nze vragenlijsten uitdeelden, waren bereid deze in te vullen. 81% van hen kmt wel eens p een berderij in Heeg. Het grtste gedeelte van hen (42 %) zegt 1-5 keer per jaar p een berderij te kmen. Opvallend geneg zegt ca. een kwart van de invullers zeker meer dan 10 keer per jaar p een berderij te kmen. De meesten van hen hebben familie f vrienden die ber zijn. Niemand van nze invullers is werkzaam p een berderij. 74% geeft aan dat naar hun mening Hegemers in het algemeen wel enig idee hebben wat er p een berderij speelt, maar dat dit naar hun idee beter zu kunnen. De helft haalt wel eens prducten van de berderij. Hiervan wrden eieren (14%), hi (11%) en mest (6%) het meest genemd. Geen van de invullers zegt it melk te halen p de berderij. Ze zeggen echter wel belangstelling te hebben vr prducten als kaas (26%) en melk (13%) van de ber als deze verkrijgbaar zuden zijn. Gevraagd naar de kansen vr nieuwe activiteiten, kmen vgelexcursies (27%), pen dag/excursie (25%) en een rauwe melk tappunt (21%) als ppulairst uit de bus. 5.4 Enquête nder teristen Vrijwel alle recreanten die we persnlijk benaderden m de enquête in te vullen, vnden het leuk m de vragen te beantwrden. Het leverde ns niet alleen 125 ingevulde enquêtes p maar k een aantal aanvullende pmerkingen. De resultaten van de enquête zijn uitgewerkt in BIJLAGE 8. De belangstelling nder teristen vr lkale prducten is grt. Van alle ndervraagden zu 92% lkale prducten willen kpen als die in de winkel zuden liggen. De Nederlandse teristen hebben het meest belangstelling vr kaas, de buitenlandse teristen vr melk en yghurt. Vr rauwe melk is de belangstelling relatief beperkt maar dit zu kunnen kmen dr nbekendheid met dit prduct. Opvallend is de vrkeur vr bilgische prducten: ruim 50 % heeft die vrkeur. Hierbij hebben jngeren een grtere vrkeur vr bilgische prducten dan uderen. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 31

De belangstelling vr het deelnemen aan berenbelevenissen is k aanzienlijk: 82%. De interesse is verspreid ver veel verschillende activiteiten maar met stip aan tp staat het streekprducten diner (42%). Friese paarden en weidevgels den het ged bij de buitenlandse gasten. Helpen bij de ber, ke-knuffelen en de weidepicknick vallen in de smaak bij relatief jnge mensen. 5.5 Interviews lkale ndernemers De vragenlijst is ingevuld dr negen ndernemers waarvan zeven middels een persnlijk gesprek. Waar het de middenstand betreft hebben we de vragenlijst vrgelegd aan supermarkteigenaar Richard Langeland, eigenaar van grentespeciaalzaak De Cranberry Jacb Gijsen, vakslager Harmen Wierda en bakker Yme Ypma. Van de hrecandernemers hebben we de vragenlijst vrgelegd aan Kees en Nel Miedema van restaurant Jnas in de Walvis, Klaas Riemer Dekker van café De Watersprt en Ate Cnssen van snackbar De Heegerhek. Daarnaast is de vragenlijst ng ingevuld dr de hreca-ndernemers van De Beier en D Ald Wal. Uit de interviewrnde kwam naar vren dat zwel middenstanders als hreca-ndernemers een sterke belangstelling vr lkale prducten signaleren nder hun klanten. Streekprducten zijn van enrme tegevegde waarde vr het terisme en Alles wat Fries is, is ppulair knden we uit de mnd van de ndernemers ptekenen. Ok zien zij een greiende belangstelling vr bilgische prducten en ngevraagd werd k fair trade genemd als verkpbevrderend kenmerk. In de winkels wrdt grte belangstelling vr kaas bespeurd, p de menukaarten van eetgelegenheden zijn lkaal vlees en vis gewild. Prducten uit Friesland die p dit mment verkcht wrden in winkels en restaurants zijn kaas, vis, suikerbrd, aardappels, vlees, tmaat, blemkl, hning, bntjes, sla, eieren, appels, peren en kmkmmer. Daarvan kmen uit Heeg zelf de vis, sla en hning. Obstakels vr ndernemers vr gebruik f verkp van lkale prducten zijn matige verkrijgbaarheid, distributieknelpunten en nbekendheid van de prducten. In het winkelschap en p de menukaart is beperkte ruimte het verhaal van het prduct ver te brengen, terwijl dat juist wel de tegevegde waarde vertegenwrdigt. Geen enkele ndernemer gaf aan de hgere prijs een bstakel te vinden en k in de vedselveiligheidswaarbrg wrdt geen beletsel gezien. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 32

Ok vr activiteiten p de berderij wrdt belangstelling gezien bij klanten. Ondernemers hebben veel psitieve reacties gehrd van gasten die naar een van de ntbijtactiviteiten Met de ber vreg p zijn geweest, die afgelpen zmer in Heeg werden gerganiseerd. De mgelijkheid gasten naar de prducent van lkale waar te sturen bij wijze van teristisch uitje, werd als wens naar vren gebracht. Nu bestaat de mgelijkheid kpers van Fryske whisky vrijkaarten vr de stkerij in Blsward te geven, mier zu zijn in Heeg een ijs- f kaasberderij te kunnen bezeken. Vr sterk educatieve agrarische activiteiten verwachten de ndernemers minder belangstelling. 5.6 Analyse interviews en selectie thema s Uit de interviews bleek dat de beren belangstelling van burgers vr hun bedrijf zeer p prijs stellen. Ze zijn trts p hun prduct, stellen alles in het werk m aan de strengst mgelijke kwaliteitseisen te vlden en zien interesse van burgers vr hun werk als erkenning van die inspanningen. Ze zijn zich bewust van het belang van maatschappelijk draagvlak en van de gevaren vr de sectr als de melkveehuderij in de publieke pinie intensieve veehuderij wrdt. Met deze gedachten in het achterhfd zijn veel beren gedreven deel te nemen aan publieksactiviteiten en educatie. Ok vr de belangstelling m eigen melk via een melktap p het erf f in het drp te verkpen, is berentrts en publieksvrlichting een belangrijke drijfveer. Maatschappelijk bewustzijn zit de melkveehuder in het bled. Vedselprductie is een dienstbaar vak en die dienstbaarheid mtiveert de meeste belangstellende beren m mee te willen den aan cllectieve energie-winning dr middel van znnepanelen gemnteerd p de staldaken. De deelnemende melkveehuders zijn niet geïnteresseerd in deelname in prjecten die 1. structureel inspanning vergen, 2. publiek met hnden trekken, vanwege de angst p nespra-besmetting via hndenpep en 3. een te rmantisch/nrealistisch beeld van het berenbedrijf prepen. Op basis van de gezamenlijke tp-drie van de beren (zie paragraaf 5.2) en de interesses die dr bewners en teristen waren aangegeven (zie 5.3 en 5.4), hebben we vr de vervlgbijeenkmsten de vlgende drie thema s gekzen: 1. Cllectieve energieprductie 2. Publieksactiviteiten 3. Prducten van de ber Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 33

5.7 Plenaire presentatie nderzeksresultaten (vr de beren) De pkmst van de bijeenkmst p 26 nvember was massaal te nemen: p een enkeling na, waren alle deelnemende beren present, een aantal met partner. Een verrassend resultaat van de bijeenkmst was het cntact tussen beren nderling. Bijna nit zijn alle beren van Heeg tegelijk bij elkaar. Zij kennen elkaar allemaal en spreken elkaar regelmatig, tijdens vergaderingen van landbuwrganisaties f bij de respectievelijke cöperaties, maar nit allemaal tegelijk in deze samenstelling mdat niet iedereen lid is van dezelfde cöperatie/rganisatie. De beren vnden het interessant m te hren wat de beren-interviews hadden pgeleverd en m van elkaar te weten te kmen vr welke activiteiten draagvlak is. Dit maakte het makkelijker m te praten ver vervlgactiviteiten. De uitkmsten van de bewners- en teristeninterviews lieten duidelijk zien dat er nder deze grepen een grte belangstelling is vr het berenbedrijf en een grte vraag naar berenprducten en diensten. Dit was meer dan veel beren verwacht hadden. De beknpte uitdieping van de nderwerpen die wij hadden vrbereid, leverde k nieuwe infrmatie p. De cncrete vrbeelden ver berenprjecten elders en infrmatie ver subsidie en weten regelgeving werkten psitief en zrgden vr enthusiasme (én aanmeldingen) vr vervlgprjecten en -bijeenkmsten. Vrijwel alle aanwezige beren meldden zich aan vr een vervlgbijeenkmst, een aantal van hen meldde zich zelfs vr alle vervlgbijeenkmsten aan. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 34

5.8 Themabijeenkmsten (vr de beren) Vr de themabijeenkmsten werkten we de drie gekzen thema s verder uit: energie, publieksactiviteiten en prducten van de ber. 1 ENERGIE Dat het thema energie het hgst scrde, was te merken aan de belangstelling vr de eerste thema-avnd p 27 januari. De avnd werd ingeleid met een presentatie van Sybrand Frietema van de Friese energiecöperatie Us Köperaasje die de verschillende subsidiemdellen en cnstructies vr participaties behandelde. Ok Sjerd Ypma van de drpsenergiecöperatie Duurzaam Heeg wnde de bijeenkmst bij. De belangrijkste resultaten van de bijeenkmst waren: Een van de aanwezige melkveehuders heeft een subsidie tegekend gekregen vr de grtschalige prductie van znne-energie (SDE+), maar ziet zelf geen kans die te realiseren in verband met de richting en cnstructie van zijn staldak. Hij wil zijn subsidie beschikbaar stellen m een drpsznneweide te realiseren in samenwerking met de drpscöperatie. Bij zes bedrijven is anim en k dakruimte aanwezig m in te zetten p cllectieve energie-pwekking, afhankelijk van het mdel waarin z n samenwerking gegten kan wrden. Us Köperaasje heeft menskracht beschikbaar vr de begeleiding van innvatieve prjecten p het gebied van participaties en wil deze inzetten vr verdere begeleiding van de belangstellende grep beren uit Heeg. 2 PUBLIEKSACTIVITEITEN De pkmst vr de themabijeenkmst publieksactiviteiten bleef achter bij het aantal aanmeldingen. Vrijwel alle aanwezigen van de eerste avnd in nvember wilden bij dit vervlg aanwezig zijn, maar uiteindelijk was het een klein cmité dat p 10 februari samenkwam. In een presentatie werden eerst de bestaande initiatieven Met de ber vreg p en de weidevgelexcursies van de Skrizegrite Idzegea getnd. Om de geesten te prikkelen werd daarna een reeks initiatieven van elders in het land in beeld gebracht, waarnder het Ke-Alert (sms-melding als ber in buurt keien naar buiten laat), berenlandwandelrutes, ligbxstal-survivals en weidediners. Ok werd het vrbeeld van Land van Wijk en Wuden getnd, waar in de driehek Zetermeer, Leiden en Alphen aan de Rijn tal van publieksevenementen p de berderij wrden gerganiseerd. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 35

Een brainstrmrnde leverde vervlgens een schat aan evenementen p die in Heeg kans van slagen zuden kunnen hebben: van tchten met paard en wagen, tt berderij-vaarrutes en een Kealtsjes-Alert (sms-melding als bij een ber in buurt kalf gebren wrdt). Meteen rees wel het bezwaar: wie gaat dat rganiseren? Gekzen werd in te zetten p weidewandelingen. De aanwezige veehuders hadden gewapend met een plattegrnd van de mgeving meteen twee wandelrutes p het g. Eén daarvan is eenvudig pen te stellen, mdat alle grndeigenaren aan tafel zaten en instemden. De ander is een histrische rute tussen Heeg en Wudsend, die nu dr een beschermd natuurgebied lpt maar buiten het bredseizen incidenteel pengesteld zu kunnen wrden. Bij de verdere uitwerking zal de samenwerking gezcht wrden met bestaande rganisaties in het drp waarnder in ieder geval de IJsclub Heech die lange ervaring heeft met de rganisatie van de Pine-Put-kuier. Ok willen we een berep den p de vele wandelenthusiasten in het drp. 3 PRODUCTEN VAN DE BOER De vervlgbijeenkmst Prducten van de ber was niet druk bezcht. Er kwamen minder mensen dan zich hadden pgegeven, maar de aanwezigen waren vrijwel allemaal enthusiast. In de presentatie werden bestaande initiatieven uit de mgeving genemd. Ok was er een verzicht van bijzndere prjecten in de rest van het land, zals vedselcllectieven (Amersfrt, Eindhven), cnsument vindt ber (Tilburg) en cöperatie-berderij Veld en Beek in Wageningen. Het tweede gedeelte van de presentatie ging cncreet in p regelgeving mtrent rauwe melkverkp en gaf infrmatie ver de melktap: He werkt het? Wat kst het? He snel is een melktap terugverdiend? In de brainstrmrnde werd gesprken ver pannenkeken, milkshakes, ijsverkp (en de prblemen daarbij), een parlevinkbtje met lkale prducten in de haven, verkp van lkale grente en lkaal fruit p de Hegemer streekmarkt f in een pp-up stre, en ver vleesverkp. Als meest kansrijk kwamen prefprjecten met rauwe melk, pannenkeken, ijsprductie en vleesverkp uit de bus. Het idee van de pannenkeken was van Akke de Jng. Zij is daar na de bijeenkmst zelf mee aan de slag gegaan. Wat betreft een rauwe-melktap zijn de mgelijkheden besprken van lease, een verplaatsbare tap en een vaste tap in het drp. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 36

5.9 Uitwerken vrstellen vr uitvering 1 ENERGIE De uitwerking van het vervlgtraject energie wrdt ter hand genmen dr de energiecöperatie Duurzaam Heeg en Us Köperaasje. Wij hebben daarte de cntactgegevens van de belangstellende veehuders beschikbaar gesteld. Als prjectgrep zullen we een vinger aan de pls huden m de vrtgang in de gaten te huden, maar zelf geen trekkende rl meer vervullen. 2 PUBLIEKSACTIVITEITEN Vr de uitwerking van het vervlgtraject Publieksactiviteiten hebben we de IJsclub Heech gevraagd mee te denken en begen we een grep wandelenthusiasten bijeen te brengen. De IJsclub reageerde psitief, denkt graag mee en is bereid kennis en ervaring van de Pine-Put-kuier ter beschikking te stellen. Om een wandelgrep te frmeren hebben we wandelend Heeg gericht benaderd middels persnlijk cntact en een prep in de Sylbade. We hpen IJsclub Heech, de wandelaars en de veehuders bijeen te brengen in een weidewandelwerkgrep. Tenzij we een drpsgent vinden die hier een trekkersrl in wil vervullen, zullen we in deze werkgrep zelf vermedelijk een rl blijven spelen. 3 PRODUCTEN VAN DE BOER Vr de uitwerking van het vervlgtraject Prducten van de ber lpt een aantal spren. Vijf beren zijn enthusiast vr het plaatsen van een melktap. Er is gesprken ver een rulerende tap die steeds p een ander erf staat, maar het heeft de vrkeur van de beren m een tap te plaatsen in het drp waaraan zij m beurten melk kunnen leveren. Dit is echter binnen de Nederlandse Warenwet niet tegestaan. Wij nderzeken nu de mgelijkheden vr een lkale versepeling van de Nederlandse wetgeving dr middel van een Green Deal f een vergelijkbare regeling. Mirjam Bakker, wethuder Duurzaamheid van SúdwestFryslan, heeft aangegeven zich hier k vr in te willen zetten. Daarnaast is er een jurist die vr ns de mgelijkheden binnen Eurpese en Nederlandse wet gaat nderzeken. Ok lpen er cntacten met IJsberderij Margje en het Nrdwin Cllege m te spreken ver Zuid-Duits initiatief, een keten van melktaphuisjes. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 37

Een initiatief dat mede naar aanleiding van ns prject is ntstaan en tt uitvering is gekmen, heeft geleid tt een nieuw streekprduct: de Heamiel Pankeken van Akke de Jng. Zij is berin en verkpt sinds krt pannenkeken gemaakt van eigen verse melk, eigen eieren en meel van mlen Het Lam uit Wudsend. Vanuit het prject hebben wij advies gegeven ver regelgeving en zijn cntacten gelegd met een kk vr het ntwikkelen van receptuur. De pannenkeken zijn inmiddels erkend als streekprduct en vallen nder streekmerk De Marren. Verder verweegt een drpsbewner het prduceren van ijs met Hegemer melk. Deze plannen zijn ng niet cncreet. Wellicht zijn er mgelijkheden m hiervr een ijsmaak-installatie in te zetten, die in Heeg aanwezig is maar p dit mment niet meer gebruikt wrdt. Een werkgrep Vlees zal later dit jaar de mgelijkheden nderzeken vr het gemeenschappelijk aankpen en verwerken tt vleespakketten van geslachte melkkeien, in samenwerking met slagerij Wierda te Heeg. Wij zullen deze werkgrep aanvankelijk begeleiden, met als del dat dit later zelfstandig kan functineren. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 38

5.10 Evaluatie Op basis van de vrverkenning die we als riëntatie hadden met Haye Ketelaar, Cby Kruis en Flkert Miedema werd ns duidelijk dat we met flinke agrarische basiskennis, znder idyllische drmbeelden en p individuele basis met de beren in gesprek mesten gaan. Dat was een ged advies. Iedere ber heeft zijn eigen verhaal en vertelt dat graag, maar dan wel in een setting van vertruwelijkheid. Dat we het Fries als vertaal knden gebruiken, heeft aan die sfeer van vertruwen bijgedragen. Ok hielp het dat we p basis van nze banden in het drp cntacten knden leggen. Via via hadden de beren van nze interviewserie gehrd en naarmate we p meer interviews knden bgen, werd het makkelijker binnen te kmen. De vraag uit de enquête: vind je het jammer dat juw melk niet vr Hegemers te kp is was in ieder gesprek ged vr een flinke discussie. Geved dr de visie van de cöperatie vinden beren dat hun melk verkcht wrdt, als er in de winkel melk van FrieslandCampina te kp is. Ok al wrdt hun melk feitelijk via de kaasfabriek in Wrkum naar Duitsland en de rest van West Eurpa uitgeverd en kmt alle cnsumptiemelk uit Zuid-Hlland en Nrd-Brabant. Omdat we ged geïnfrmeerd deze discussie instapten, knden we met kennis van zaken in gesprek ver deze redenering en bleken veel beren in de lp der tijd deze vraag met ja te beantwrden. De resultaten rnd Energie, Publieksactiviteiten en Prducten van de ber en andere prducten hebben ns psitief verrast. Dat energie als eerste uit de bus kwam en nu dr de Hegemer Cöperatie wrdt pgepakt, is lgisch mdat het vr de beren financieel aantrekkelijk kan zijn en vanuit het drp een grte vraag is naar duurzame energie. Hierin heeft het prject een vr de hand liggende cnnectie gemaakt. Deze cnnectie was echter znder dit prject he vr de hand liggend k minder snel f zelfs niet tt stand gekmen. Dankzij het prject bleek he grt het draagvlak van de beren samen hiervr is en dat een dergelijk prject niet ged uitverbaar zu zijn dr beren individueel. Wij vnden het bijznder dat de verkp van melk en andere prducten bij z n grt aantal beren een gewenst vervlgthema was, mdat beren daar aanvankelijk in de gesprekken weinig warm vr liepen. De uitkmsten van de interviews met teristen, inwners en het nderzek naar ppulariteit van rauwe melk hebben ns inziens een aantal beren nieuwe inzichten gegeven. De cmplexiteit van de regelgeving m.b.t. rauwe melk maakt dat wij zeker ng veel werk zullen meten verrichten m een tap in het drp te realiseren. Des te leuker was het m te cnstateren dat ntwikkelingen k heel snel kunnen gaan: drie maanden na de themabijeenkmst waren de streekpannenkeken van een van de berinnen een feit. Het idee was van de berin zelf maar het prject heeft haar het zetje gegeven m het k echt te gaan uitveren. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 39

Bij de publieksactiviteiten zijn dr samenbrengen van beren en dr anders te denken tijdens de vervlgbijenkmsten, nieuwe mgelijkheden ntstaan m tegemet te kmen aan de vraag van bewners naar nieuwe wandelmgelijkheden. Het aanleggen van vaste wandelpaden bleek een brug te ver maar dr de fcus te verleggen naar het pen stellen van een rute vr 1 f enkel e dagen in het jaar kwamen er tch twee wandelplannen p tafel. Alles bij elkaar heeft het samenbrengen van beren, bewners en bezekers van Heeg, een serie mie initiatieven pgeleverd, waarvan wij gede verwachtingen hebben. Beren zijn tt veel bereid, maar het slagen van deze initiatieven hangt k in grte mate af van het enthusiasme en de inzet van de bewners en gasten van Heeg. Wat de beren er zelf van vnden? De helft van de beren heeft digitaal nze evaluatieve vragenlijst ingevuld. Uit de reacties bleek dat: iedereen vraf neutraal-psitief gestemd was ver het prject, na aflp van het prject dit ng psitiever was, 30% anders is gaan kijken naar relatie beren-hegemers, 60% nieuwe kansen ziet vr berenprducten/-diensten/-activiteiten, ca. 70% de vervlgprjecten redelijk kansrijk acht, 85% cllega s uit andere drpen zu aanraden mee te den aan een dergelijk prject. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 40

6. Evaluatie en aanbevelingen Als we de cncrete vervlgtrajecten en -perspectieven p rij zetten: een nieuw berenstreekprduct een tweetal nieuwe weidewandelevenementen anim bij vier beren vr een eigen melktapautmaat een vervlgnderzek naar een centraal melktappunt in het drp duizenden vierkante meters dakppervlak ter beschikking gesteld vr cllectieve energiepwekking een subsidiegunning ter beschikking gesteld vr een znneweide vr cllectieve energiepwekking prfessinele begeleiding vr de realisering van bvenstaande twee trajecten bewustwrding ver vedselkilmeters van zuivel dubbelbewustwrding van het belang m burgers en drp betrkken te huden bij het berenbedrijf bewustwrding van de grte vraag bij cnsumenten naar berenprducten een drukbezchte filmavnd ter gelegenheid van Wereldmelkdag dan kunnen we gerust stellen dat DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? meer heeft pgeleverd dan we verwachtten en ns ten del hadden gesteld. Uit de feedback van de beren hren we dat ze veel plezier aan het nderzek beleefd hebben en dat het ze tt denken heeft aangezet. De thema-bijeenkmsten waren drukbezcht en werden aangegrepen vr een gezellige nazit, want er bleken weinig gelegenheden te zijn waarbij de Hegemer beren elkaar treffen. Onbedeld vrzagen nze bijeenkmsten zdende k in een andere behefte. Een van de gewenste resultaten van ns nderzek was het prefndervindelijk ntwikkelen van een nderzeksaanpak die k elders in Zuidwest Friesland (en daarbuiten) gebruikt kan wrden. Alles verziend denken wij dat we er ged in zijn geslaagd een dergelijke aanpak te ntwikkelen. Onze aanpak en werkwijze tijdens het nderzek is weergegeven in Hfdstuk 4. Aanvullend daarp zetten we p deze plek de belangrijkste succesfactren p rij. De basis vr het succes ligt naar nze mening in de gekzen aanpak van persnlijke gesprekken. Een keuze die we gemaakt hebben p basis van de vrbereidende gesprekken die we met nze sleutelberen verden. Daarmee werd de nderzekssetting in feite een vrij infrmele keukentafelsetting, waarin het uitwisselen van infrmatie als vanzelf verliep. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 42

We zrgden dat we ged ingeverd waren in de melkveehuderij van vandaag de dag, mèt kennis van de spagaat tussen marktrealiteit en duurzaamheidswensen waar melkveehuders mee van den hebben. We spraken waar mgelijk Fries m taalbarrières te vrkmen en maakten gebruik van eventuele persnlijke cnnecties m niet als vreemden binnen te kmen. We zijn de beren tegemet getreden p een pen, nbevrrdeelde manier. We maakten steeds nmiskenbaar: we kmen hren he jullie erver denken en waar jullie mgelijkheden en beheften zien. De werkwijze van de beren en de vertuiging daarachter stnden centraal, nze eventuele eigen mening daarver was niet relevant. Wij bevelen van harte aan m rekening te huden met deze succesfactren bij het tepassen van de nderzeksaanpak p andere plekken. Vragen met betrekking tt vervlgtrajecten, zijn we vanzelfsprekend van harte bereid te beantwrden en daarvr kunt u ns bereiken p inf@engrienetsiis.nl. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 43

Cinema Miedema De biscpvrstelling met preverij van lkale prducten in de schuur van de familie Miedema p Lytshuzen (Heeg), ter gelegenheid van Wereldmelkdag. Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 44

Media Naast een artikel ver het prject in Nieuwe Ogst, agrarisch nieuwsblad vr beren en tuinders, verscheen er een interview in Better van het Friesch Dagblad. Op 18 maart werd er in het Radi-1-jurnaal, p lcatie in Heeg, aandacht besteed aan DE ZUIVEL TERUG IN HEEG?.! " # $ % & ' (! " " ( $ )* & ' ( +,! -./! $ & 0! $ )1* ( $ 2 " " " * $ " 3 4 "! $ $ $ " 5 $ " $ 2 " " * " " $ " $ ( " * # $ % 4 $ + "! " 6 7! + 3 ) + " ) ( 3 8 " " $ " "! " ( " (! $ ( $ $ + "! "!! "! " $ * 9! + " : $. 1 " " "!! $ $$ 2 % 3 + "! " " " $!! $! 2 +!!!! * $ $ " " ( 3 ; <. #! 2 $ * = "! 3 2! $ " +! " $! " * % 3 2 " $ " " " * ;$ $ "! $!! + > $! $! ; " $! " * % + " "! " ( 3 /! 1! "! 2 " ) ( "?! * = $! 2 4 3 +! +9 " 4 " 8 + " @ "! " $ $ * +! +!! ( 3 = " $ " " ' " AB " & ' C!! 1 "!! " +!! " " 2 " '! * 4!! " $ % 3! " $ "! 2 " 3 " $ 2 " " &' (! " # $ % & A )! ) % ' ' ) % ' % ' ) * ) ) ' $ $ ) DD " "! " " = " " " " " " * +! $! " $ " 3 =! *. ' + ' %, ' $ ' - ' ) $ ) $ ' ' % """ """ Prjectresultaten DE ZUIVEL TERUG IN HEEG? maart 2015 45