Handreiking verbetering aansluiting vmb (tl) - hav Behrend bij de telatingscde van vmb naar hav juni 2014
Clfn Auteur: Marjlein Haandrikman, SLO, natinaal expertisecentrum leerplanntwikkeling Met medewerking van: Jan Sniekers In pdracht van: VO-raad Advies: Annemiek Staarman, VO-raad Deze publicatie is mede tt stand gekmen p basis van: Sniekers, J., Lanscht Hubrecht, V. van, Brink, G. van den & Duursma, J. (2012). Een havdiplma vr meer leerlingen: een studie naar een geïntegreerde leerrute vmb-tl-hav. Enschede: SLO. Jansma, N., Kleunen, E. van & Schmidt, V. (2011). Scenari s vr de aansluiting tussen vmb-tl en hav. Enschede: SLO. Definitieve versie handreiking aansluiting vmb-hav 1
Inhud Vrwrd... 3 1.1 Naar een ptimale aansluiting vmb-tl p hav... 3 1.2 Wat zegt de cde?... 5 1.3 Aanleiding... 5 1.4 Werkwijze... 6 2 Checklist aansluiting... 7 3 Vakverstijgende prbleemgebieden... 9 3.1 Aansluitingsprblemen met betrekking tt het vakkenpakket... 9 3.2 Pedaggisch-didactische aansluiting... 11 3.3 Aansluitingsprblemen met betrekking tt LOB... 12 4 Prgrammatisch-inhudelijke aansluiting... 14 4.1 Aansluitingsprblemen bij Nederlands... 14 4.2 Aansluitingsprblemen bij wiskunde... 15 4.3 Aansluitingsprblemen bij Engels... 15 5 Organisatie van een betere aansluiting... 17 5.1 Intensivering van de samenwerking... 17 5.2 Geïntegreerde leerrute tl-hav vanaf leerjaar 1... 17 5.3 Organisatievrmen vanaf leerjaar 3 / 4 ter vrbereiding p hav... 18 Brnnen... 21 Definitieve versie handreiking aansluiting vmb-hav 2
Vrwrd De telatingscde vmb-hav bevat twee srten afspraken. Enerzijds zijn er afspraken gemaakt ver de telatingseisen die hav-schlen kunnen stellen aan instrmende vmb-ers. Anderzijds zijn er afspraken gefrmuleerd ver de samenwerking bij de aansluiting tussen vmb en hav. Deze laatste afspraken zijn in de cde pgenmen mdat de aansluiting tussen de twee sectren de reden is vr schlen m telatingseisen te stellen. De inzet is dat de aansluiting verbetert en dat daardr p den duur telatingseisen verleden tijd kunnen zijn. In februari 2012 heeft de VO-raad, vrafgaand aan de invering van de cde en ter bevrdering hiervan een handreiking ntwikkeld ver telatingseisen. Uit de eerste 0-meting bleek dat schlen bekend zijn met de cde en de telatingseisen en hun beleid daarp hebben afgestemd f vrnemens waren dat te den. De aansluitingsafspraken mesten schlen in veel gevallen ng maken. Als vervlg p de eerste handreiking bij de invering van de telatingscde 1 heeft de VO-raad aan SLO gevraagd een vervlg te maken ten beheve van het aansluitingsbeleid. SLO heeft de afgelpen jaren een aantal prjecten uitgeverd en publicaties uitgebracht die ingaan p de inhudelijke vragen rnd de aansluiting van vmb p hav. Gevraagd is deze kennis als basis te gebruiken vr de handreiking zdat schlen k deze handreiking, net als de eerste, kunnen gebruiken als checklist bij het verbeteren van de aansluiting. Uiteraard hpen we dat de handreiking inspeelt p de vraag van schlen he zij effectief vrm kunnen geven aan de verbetering van de aansluiting tussen de samenwerkende vmb-schlen en hav-schlen in een regi. Wij hren graag uw reactie p en ervaringen met deze handreiking zdat we nze ndersteuning bij de telatingscde gericht en effectief kunnen blijven geven. Reacties kunt u sturen naar : annemiekstaarman@vraad.nl 1.1 Naar een ptimale aansluiting vmb-tl p hav In december 2011 is de Telatingscde verstap van vmb naar hav vastgesteld (VO-raad, 2011) in de Algemene Leden Vergadering van de VO-raad. Daarmee hebben alle leden van de VO-raad zich gecmmitteerd aan de cde. De cde heeft zwel betrekking p het telatingsbeleid als p het aansluitingsbeleid. In deze cde zijn landelijke kaderstellende afspraken vastgelegd waar hav-schlen bij het stellen van telatingscriteria aan gehuden zijn. Bvendien met de cde k bijdragen aan verbetering van de aansluiting. Om die reden zijn er naast landelijke afspraken ver de telatingscriteria k intenties gefrmuleerd rnd prgrammatische aansluiting en lpbaanriëntatie en -begeleiding (LOB). De verwachting is, dat dr het maken van reginale afspraken tussen schlen binnen één vedingsgebied, de aansluiting verbetert. Daarmee kunnen de telatingscriteria p termijn verbdig wrden. Deze handreiking gaat in p enkele veelvrkmende prblemen bij een verstap van vmb-tl naar hav, en p acties die hav- en vmb-schlen kunnen ndernemen m deze aansluiting te verbeteren. Het gaat hierbij m prgrammatisch-inhudelijke en didactische aansluiting en m de invulling van LOB. Veel van de verbeterpunten zijn k van tepassing p de verstap van vmb-gl naar hav, in de tekst is uitgegaan van vmb-tl mdat dit het merendeel van de verstappers betreft. Om tt nadere afstemming te kunnen kmen is het van belang dat schlen met een hav-afdeling het gesprek aangaan met schlen met een tl-afdeling. Deze handreiking helpt bij de vrbereiding p een dergelijk gesprek en is daarm gericht p de schlleiders van zwel vmb- als hav-schlen. Havschlen kunnen het beste aangeven waar zij prblemen in de aansluiting ervaren. In verleg met de vmb-schlen kan vervlgens naar plssingen wrden gezcht die gezamenlijk wrden vrmgegeven. De vlgende nderwerpen kmen aan bd: 1 VO-raad (2012), Handreiking telatingscde verstap van vmb naar hav Definitieve versie handreiking aansluiting vmb-hav 3
de inhud van de cde ten aanzien van de aansluiting; een checklist m eventuele aansluitingsprblemen te identificeren; een nadere typering van deze aansluitingsprblemen met mgelijke aanpakken; enkele rganisatievrmen vr een betere aansluiting. De inhud van deze handreiking is grtendeels gebaseerd p een tweetal publicaties van SLO ver de aansluiting tussen vmb-tl en hav: Een havdiplma vr meer leerlingen: een studie naar een geïntegreerde leerrute vmb-tl - hav. Sniekers, J., Lanscht Hubrecht, V. van, Brink, G. van den & Duursma, J. (2012). Enschede: SLO. Scenari s vr de aansluiting tussen vmb-tl en hav. Jansma, N., Kleunen, E. van & Schmidt, V. (2011). Enschede: SLO. Vr een verdere nderbuwing van de inhuden en een nadere uitwerking van de plssingsrichtingen, kunnen deze publicaties gratis gedwnlad wrden van www.sl.nl. Definitieve versie handreiking aansluiting vmb-hav 4
1.2 Wat zegt de cde? Ten aanzien van het aansluitingsbeleid vermeldt de cde het vlgende: "De aansluiting tussen vmb en hav is een gedeelde verantwrdelijkheid van vmb-schlen en hav-schlen. Hav-schlen en vmb-schlen uit een vedingsgebied maken nderling afspraken ver de invulling van lpbaanriëntatie en -begeleiding (LOB) en de prgrammatische aansluiting tussen vmb en hav en leggen deze afspraken vast vr 1 augustus 2012. In de cde wrdt het initiatief vr de samenwerking bij de hav-schl gelegd. Vmb-schlen dragen zrg vr een gede lpbaanriëntatie en -begeleiding (LOB) van hun vmb-leerlingen gericht p zwel hav als mb, waarbij zij zich kunnen riënteren p het maken van een keuze die bij hen past. Hav-schlen bieden in verleg met het televerende vmb hulp bij deze riëntatie. Vmb-schlen bieden daar waar ndig en in nderlinge afstemming met het hav extra inhudelijke ndersteuning aan vmb-leerlingen die zich vrbereiden p de verstap naar het hav 4. Hav-schlen bieden daar waar ndig en in nderlinge afstemming met het vmb extra inhudelijke ndersteuning aan vmb-leerlingen die instrmen in hav 4." (VO-raad, 2011). 1.3 Aanleiding Ongeveer een kwart van de leerlingen die de bestaande stapelrute van vmb-tl naar hav vlgt, det hier zeven jaar f langer ver en een kwart van alle leerlingen haalt het havdiplma niet (Westerhuis & Van Wijk, 2011). Uit diverse nderzeken kmt dan k naar vren dat de aansluiting tussen de theretische leerweg en hav p verschillende aspecten vr verbetering vatbaar is. Z biedt slechts een minderheid van de vmb-tl-schlen de leerlingen met hav-aspiraties de mgelijkheid m alvast extra leerstf te verwerken m vakinhudelijke achterstanden te vrkmen. Ok p andere punten dan de prgrammatische afstemming en aansluiting, zals het pedaggisch-didactisch handelen, de leercultuur, de lpbaanriëntatie en -begeleiding, de vrlichting en infrmatie-uitwisseling tussen de vmb-tl en hav, wrdt gesteld dat vmb-tl-schlen en -afdelingen ng veel winst kunnen beken. Hetzelfde geldt vr de hav's, die instrmende vmb-tl-leerlingen te weinig begeleiden bij het wennen aan een ander leerklimaat (Van Esch & Neuvel, 2010). De vlgende knelpunten in de aansluiting wrden genemd: 1. De prgrammatische aansluiting laat te wensen ver. Er is een matige aansluiting vr wat betreft de vakinhud van een aantal vakken (VO-raad 2010; Mnnink, e.a.; Van der Linden & Klein, 2013; Sniekers, Van Lanscht Hubrecht, Van den Brink & Duursma, J., 2012). 2. Leerlingen hebben meite met de vergang in pedaggisch-didactische benadering en meilijkheidsgraad en het 'anders meten leren' (VO-raad 2010, Van Esch & Neuvel 2010, Mnnink e.a. 2010, Hfman & Spijkerber, 2009). 3. Leerlingen hebben een mager bereps- en pleidingsbeeld: ze zijn nvldende vrbereid p het vervlgnderwijs. Ze kunnen daardr meilijk een gerichte pleidingskeuze maken en zijn nvldende vrbereid p een andere didactische benadering (VO-raad, 2010; Onderwijsraad, 2014). Deze knelpunten zijn grtendeels te verhelpen met gede samenwerking en afstemming tussen de schlen en afdelingen. Deze laat echter in veel gevallen te wensen ver, waardr knelpunten in de aansluiting blijven bestaan (VO-raad, 2010). Uit een nderzek dr Obern (Van der Linden & Klein, 2013) blijkt dat schlen met een vmb- en/f hav-afdeling vral samenwerken binnen hun eigen bestuur en slechts beperkt met andere vmb- en hav-schlen binnen de regi. Hier valt duidelijk ng winst te behalen. Definitieve versie handreiking aansluiting vmb-hav 5
1.4 Werkwijze Om de samenwerking tussen afdelingen en schlen te verbeteren, is het van belang vr alle afznderlijke afdelingen en schlen zicht te krijgen p de aansluitingsprblemen die zich vrden. Dit is uiteraard per schl verschillend. Deze handreiking biedt ndersteuning bij het verkrijgen van een eerste inhudelijk verzicht ver de aansluitingsprblemen. Dit verzicht kan wrden verkregen dr als schlleider de checklist in hfdstuk 2 in te vullen, al dan niet met raadpleging van: vakdcenten; havleerlingen afkmstig van vmb-tl; de nadere typering in hfdstuk 3 en 4. Op basis van deze eerste inventarisatie kunnen schlleiders nagaan wat de belangrijkste verbeterpunten zijn, en dit met elkaar bespreken. Verbeteracties die hieruit vrtkmen kunnen betrekking hebben p: nadere afstemming ten aanzien van de pedaggisch-didactische benadering p vmb en hav (zie hfdstuk 3); intensievere samenwerking rndm LOB, bijvrbeeld waar het riëntatie p hav en hb betreft (zie hfdstuk 3); afdelings- f schlverstijgende afstemming tussen vakdcenten (zie hfdstuk 4); structurele keuzes ten aanzien van de rganisatie van de aansluiting (zie hfdstuk 5). Deze handreiking is er p gericht m de eerste stappen in de samenwerking te zetten dr het in kaart brengen van mgelijke prblemen en plssingsrichtingen. Definitieve versie handreiking aansluiting vmb-hav 6
2 Checklist aansluiting De checklist helpt u m verzicht te verkrijgen ver mgelijke verbeterpunten in de aansluiting. Deze verbeterpunten kunnen verschillen per televerende vmb-schl. Vr meer specifieke infrmatie ver een prbleemgebied kunt u drbladeren naar de vlgende hfdstukken. Ja/nee Meer inf Is de pakketkeuze afgestemd p drstrm naar hav? Ja/nee 3.1 Wrden de leerlingen bij de pakketkeuze in het vmb al vrgelicht ver de mgelijkheden in het hav? Wrden leerlingen gestimuleerd m hun vakkenpakket af te stemmen p de verplichte prfielvakken p het hav? Wrden vmb-tl-leerlingen gestimuleerd m in een zevende vak examen te den? Staat de pakketkeuze in relatie tt LOB? Zijn er pedaggisch-didactische prblemen f prblemen ten aanzien van studievaardigheden? Ja/nee 3.2 Gevraagde zelfstandigheid van leerlingen Gevraagde planningsvaardigheden Gevraagd werktemp Verwerken van grtere leerstfeenheden Verwerken van abstractere leerstf Omgaan met minder cntrle p huiswerk Verwerven, berdelen, verwerken f presenteren van infrmatie Onderzeksvaardigheden Reflectievaardigheden Anders, namelijk. Is de LOB k afgestemd p de aansluiting tussen vmb-tl en hav? Ja/nee 3.3 Is er een samenhangend praktijknabij LOB-prgramma in de vmb-tl? Richt riëntatie vanuit het vmb zich, behalve p het mb, k p de hav en het hb? Is er een samenhangend praktijknabij LOB-prgramma in de bvenbuw van de hav? Definitieve versie handreiking aansluiting vmb-hav 7
Zijn er hiaten in de kennis van leerlingen uit het vmb p het gebied van Nederlands? Ja/nee 4.1 Begrijpend lezen Wrdenschat Leesvaardigheid Grammatica Anders, namelijk Zijn er hiaten in de kennis van leerlingen uit het vmb p het gebied van wiskunde? Ja/nee 4.2 Rekenvaardigheden Rekenmachinevaardigheid Algebraïsche vaardigheden Inzicht Anders, namelijk Zijn er hiaten in de kennis van leerlingen uit het vmb p het gebied van Engels? Ja/nee 4.3 Begrijpend lezen Wrdenschat Schrijfvaardigheid Grammatica Anders, namelijk Definitieve versie handreiking aansluiting vmb-hav 8
3 Vakverstijgende prbleemgebieden Veel leerlingen blijken meite te hebben met de vergang in pedaggisch-didactische benadering en meilijkheidsgraad en het 'anders meten leren'. Het gaat hierbij vral m studie- en planningsvaardigheden, zelfstandigheid, werkhuding en inzicht (Hfman & Spijkerber, 2009). Andere prbleemgebieden in de aansluiting hebben te maken met te weinig aandacht vr LOB (VOraad 2010, Onderwijsraad 2014). Vrdat we p bvengenemde aspecten ingaan, wrdt eerst de aansluiting met betrekking tt het vakkenpakket beschreven. 3.1 Aansluitingsprblemen met betrekking tt het vakkenpakket De vmb-tl-leerling det examen in zes vakken, de havleerling in zeven. Een schl kan leerlingen met hav-ptentie en ambitie meer vakken aanbieden dan het aantal dat in het tl-examen wrdt vrgeschreven. Een argument hiervr is dat de betreffende leerlingen p deze wijze kunnen wennen aan de studielast van een hav-pleiding. Daarnaast kan een schl extra vakken aanbieden m de leerling adequaat vr te bereiden p de prfiel- en vrije vakken p de hav. Dit laatste is echter niet altijd ndzakelijk. Als leerlingen in de theretische leerweg hun vakkenpakket slim kiezen en vervlgens p de hav bijpassende vakkeuzen maken, is het in veel gevallen niet ndig m in de theretische leerweg extra vakken te vlgen. Om slim te kunnen kiezen is het echter ndig m alvast een eerste zicht te hebben p het pleidings- en berepsperspectief. Hiervr is gede LOB van belang (zie k paragraaf 3.3). In het nderstaande verzicht (vergenmen uit: Jansma, Van Kleunen en Schmidt, 2011, pag 17) wrdt aangegeven heveel extra vakken een tl-leerling uit een bepaalde sectr zu meten vlgen m ptimaal vrbereid te zijn p een bepaald examenprfiel p de hav. Een liggend streepje (-) betekent dat deze keuze wrdt afgeraden. Tabel 1: Extra vakken ten beheve van ptimale aansluiting 2 Van sectr Techniek Ecnmie Zrg & Welzijn Landbuw met wiskunde znder wiskunde met wiskunde znder wiskunde naar examenprfiel N&T 0 0-0 - 0 N&G 0 1-0 - 0 E&M 1* 0-0 - 0 C&M 2 1 1* 1 2 2 * Als de leerling p het hav kiest vr een vak dat nieuw begint in de tweede fase, en dat geen vrkennis vereist, dan is het aanbd van een extra vak niet ndzakelijk. Aandachtspunten: De samenstelling van het vakkenpakket in de vmb-tl bepaalt de mgelijkheden vr de prfielkeuze in hav-4. De vmb-tl-leerling det examen in zes vakken, de havleerling in zeven. 2 Zie vr meer infrmatie ver de wijze waarp deze tabel tt stand is gekmen: bijlage 1 uit Jansma, Van Kleunen en Schmidt (2011). Definitieve versie handreiking aansluiting vmb-hav 9
Ongeveer 70 % van de vmb-tl-leerlingen die naar hav gaan, heeft ng geen idee wat ze willen wrden f twijfelen ng (Van Esch & Neuvel, 2009). De meeste vmb-tl-leerlingen die drstrmen naar hav kiezen vr het prfiel Ecnmie en Maatschappij. Vr aansluiting is eigenlijk altijd wiskunde ndig, behalve vr het prfiel C&M. Vr C&M zijn echter altijd 1 tt 2 extra vakken ndig (zie tabel 1), mdat het C&M-prfiel geen vmb-tlequivalent kent. De slaagkans p het hav is vr leerlingen uit vmb-tl in de prfielen N&T en N&G iets kleiner dan vr de prfielen E&M en C&M (Neuvel, Van Esch & Westerhuis, 2011). Vr leerlingen die kiezen vr een natuurprfiel is daarm betere vrlichting en betere vrbereiding wellicht extra van belang. Mgelijke aanpakken: Start vregtijdig met LOB, zdat leerlingen met hav-ambitie z vreg mgelijk het juiste pakket kunnen kiezen. Medig leerlingen die naar het hav willen aan een zevende examenvak te kiezen dat aansluit p het gewenste prfiel. Vr een ptimale vergang naar het hav-examenprfiel C&M is in bijna alle gevallen aanbd van één f meer extra vakken ndzakelijk. De reden hiervr is dat het C&M-prfiel geen vmbtl-equivalent kent Wanneer leerlingen in vmb-tl een vakkenpakket met zeven vakken samenstellen en zij ng geen keuze hebben kunnen maken vr een prfiel, kunnen zij zich het beste laten leiden dr de verplichte prfielvakken. Laat deze leerlingen de verplichte vakken aanvullen met drie keuzevakken uit: wiskunde, nask1, nask2, bilgie, ecnmie, geschiedenis f een mderne vreemde taal. Zie vr een nadere beschrijving van de aansluiting met betrekking tt het vakkenpakket: Paragraaf 4.2 uit: Scenari's vr de aansluiting tussen vmb-tl en hav (Jansma, Van Kleunen & Schmidt, 2011). Paragraaf 4.1 uit: Een havdiplma vr meer leerlingen (Sniekers, Van Lanscht Hubrecht, Van den Brink & Duursma, J., 2012). Definitieve versie handreiking aansluiting vmb-hav 10
3.2 Pedaggisch-didactische aansluiting In deze paragraaf gaan we in p de vraag wat ten aanzien van didactiek en begeleiding de verschillen zijn tussen de vmb-tl en hav, welke knelpunten zich vrden en welke vaardigheden leerlingen ndig hebben m deze klf te verbruggen. Onderzek naar de knelpunten in de aansluiting van vmb-tl naar hav en mb (VO-raad, 2010) heeft aan het licht gebracht dat er in hav een ander leerklimaat heerst. In hav wrdt p een andere wijze geleerd: leerlingen in hav werken zelfstandiger dan in vmb-tl, het temp ligt er hger, de leerstf is meilijker én het betreft meer leerstf. De verstap van leerlingen van vmb-tl naar hav wrdt dr dcenten als grt ervaren (VO-raad, 2010; Van Esch en Neuvel, 2010). Op verzek van de VO-raad is in 2010 aanvullend kwalitatief nderzek verricht nder leerlingen in de vergang van de vmb-tl naar hav (Onderzeksbureau SARV, 2010). Hieruit blijkt dat leerlingen de verstap van vmb-tl naar hav als pittig ervaren. Zij beamen dat het leerklimaat anders is. Vlgens leerlingen neemt de meilijkheidsgraad te, wrdt er veel huiswerk pgegeven en wrden er hgere eisen aan hen gesteld. De wezenlijke pedaggisch-didactische verschillen tussen de schlsrten zijn vlgens het nderzek van Mnnink et al. (2010): lesstf p hav wrdt p een andere manier aangebden en tegepast; leerlingen wrden p hav minder bij de hand genmen; de heveelheid leerstf is grter en er is een grtere spreiding van leerstf; huiswerk wrdt minder gecntrleerd; in repetities wrden 'tussenstappen' vergeslagen en kennis met direct wrden tegepast. Om leerlingen te ndersteunen bij de vrbereiding p dit andere leerklimaat, zu bekeken meten wrden welke vaardigheden zij ndig hebben vr een succesvlle drstrm naar hav en hb. Bureau ICE (2010) is in verleg met een brede grep betrkkenen gekmen tt een lijst van vijf cmpetentiegebieden vr een succesvlle studielpbaan in het hb: prbleemplssend samenwerken in een grep van wisselende aantallen (2-8); reflectie p gedrag en resultaten, bijhuden en sturen van eigen vrderingen en verdere prfessinalisering; infrmatie zeken, selecteren en vrbereiden vr gebruik; vaardigheid, gedrag en tepassing van kennis trainen ten beheve van rutine pbuwen en autmatiseren; berepshuding ntwikkelen en vrmgeven aan maatschappelijke verantwrdelijkheid in een plurifrme samenleving p natinaal en internatinaal niveau. Het is aan te bevelen tijdens vmb-tl alvast een start te maken met het abstracte denken zals dat p hav/hb gevraagd wrdt. Hierte dient aandacht besteed te wrden aan bvengenemde vaardigheden van leerlingen. Van Esch & Neuvel (2010) cnstateren echter dat begeleiding van vmb-tl-leerlingen met hav-ambities weinig vrkmt. Vmb-tl-leerlingen krijgen bvendien relatief weinig hulp en extra begeleiding in de aanpassing aan het andere leerklimaat in hav. Zij wrden direct als vlwaardige havleerling gezien en behandeld. Onderzeksbureau SARV (2010) beveelt aan m leerlingen te laten ervaren he het er in hav aan te gaat én de leerlingen met ambities extra te bemedigen. Aandachtspunten: Dcenten werken in hav meer leerstf- en minder leerlinggericht. Leerlingen ervaren bij de verstap van vmb-tl naar hav tamelijk grte verschillen, zij vinden dat het leerklimaat anders is en nemen daarbij cncrete knelpunten. De bvenbuw van hav: vraagt meer van de zelfstandigheid van leerlingen; stelt hgere eisen aan planningsvaardigheden; heeft een hger werktemp; werkt met grtere leerstfeenheden; kent abstractere leerstf; cntrleert minder p huiswerk. Ok havleerlingen ervaren verschillen in de aansluiting tussen nder- en bvenbuw. Definitieve versie handreiking aansluiting vmb-hav 11
Er zijn lijsten in mlp met algemene vaardigheden, die kunnen bijdragen aan de studie- en planningsvaardigheden van leerlingen en aan het succes p het hb. Denk bijvrbeeld aan nderzeksvaardigheden en abstractere denkvaardigheden. Vr het vmb zijn dergelijke lijsten veelal gebaseerd p de preambule. Vr de tweede fase van de hav bestaat er niet een dergelijk richtinggevend kader. Mgelijke aanpakken: Ontwikkel een visie p het gewenste pedaggisch-didactisch klimaat. Ontwikkel een schlbreed, drlpend en samenhangend vaardighedenbeleid van vmb-tl naar hav en hb vr het aanleren, inefenen en tepassen van vaardigheden. Hudt hierbij rekening met de vaardigheden die p het hb van leerlingen gevraagd wrden. Laat leerlingen eerder wennen aan grtere leerstfeenheden en aan de 'hav'-manier van werken. Zrg dat leerlingen actief (k praktisch) en gevarieerd met de leerstf werken, stimuleer leerlingen dr extra uitdaging. Geef aandacht aan de ntwikkeling van effectieve leerstrategieën bij leerlingen. Geef leerlingen pdrachten waarmee ze de cmplexe (denk)vaardigheden zals abstract denken, analytisch vermgen en prbleemplssend vermgen kunnen efenen. Oefen met leerlingen regelmatig nderzeks- en ntwerpvaardigheden. Geef leerlingen regelmatig efeningen in het zelfstandig leren plannen en rganiseren. Zie vr een nadere vergelijking van het pedaggisch-didactisch klimaat en algemene vaardigheden in vmb-tl en hav: Paragraaf 4.3 en hfdstuk 5 uit: Een havdiplma vr meer leerlingen (Sniekers, Van Lanscht Hubrecht, Van den Brink & Duursma, J., 2012). 3.3 Aansluitingsprblemen met betrekking tt LOB De kwaliteit van LOB is een belangrijke factr vr een gede aansluiting tussen nderwijssectren. Gede LOB helpt leerlingen bij de keuze van een vervlgpleiding en brengt daarnaast inzicht in capaciteiten en vaardigheden van de leerlingen. De wijze waarp LOB is ingevuld in vmb en in hav is dan k een cruciale factr vr het succes van de leerlingen die de verstap van vmb naar hav maken. Aandachtspunten: Het huidige studiekeuzeprces is zwel p vmb-tl als p hav ng vaak een tamelijk geïsleerde, aanbdgerichte en binnenschlse activiteit. De LOB-activiteiten zijn bvendien ng weinig samenhangend en wrden nvldende vrbereid en nabesprken. Vr vmb-tl-leerlingen die drstrmen naar hav dreigen de LOB-activiteiten nvldende aan te sluiten: de riëntatie vanuit de vmb-tl richt zich meer p mb dan p hav. In de bvenbuw van vmb-tl heeft slechts iets meer dan de helft van alle leerlingen een duidelijke berepsinteresse (Neuvel & Van Esch, 2009). Op de hav neemt echter na de prfielkeuze in het derde jaar, de tijd die aan LOB besteed wrdt sterk af (Brghans, Cenen, Glsteyn, Huygen & Sieben, 2008). Hiermee dreigt het gevaar dat vmb-tl-leerlingen die ng niet weten wat zij willen, hun studiekeuze p de hav blijven uitstellen, hetgeen kan leiden tt switch-gedrag f uitval. Ok hav-leerlingen zijn gebaat bij een meer p de praktijk geriënteerd studiekeuzeprces. De gebruikelijke studiekeuzelessen geven leerlingen nvldende beeld van de berepspraktijk en van de mgelijkheden in het hb. Mgelijke aanpakken: Ontwikkel een drlpende leerlijn LOB vanaf leerjaar 1. Leg extra accent vóór het mment van prfielkeuze en keuze vakkenpakket. Laat vmb-tl-leerlingen prefstuderen p hav dr leerlingen mee te laten lpen. Fcus niet alleen p de keuze vr hav, maar k p berepsperspectief en hbpleidingskeuze. Leerlingen kunnen zdende beter kiezen vr een passend prfiel. Bied de leerlingen in vmb-tl en hav meer praktijknabije LOB aan. Daarbij staan levensechte prblemen uit de praktijk centraal en zijn inhuden ntleend aan berepsdilemma's en Definitieve versie handreiking aansluiting vmb-hav 12
berepsspecifieke taken. Zrg dat leerlingen p gestructureerde wijze in cntact kmen met de berepspraktijk, infrmatie verzamelen en ervaringen pden. Richt de begeleiding niet in p het maken van de gede keuze, maar meer p het leren kiezen: het aanleren van lpbaancmpetenties. Vrzie in gede vrbereiding en nabespreking van ervaringen, reflecteer met leerlingen p hun ervaringen. Evalueer het LOB-prgramma met gebruikmaking van leerlinggegevens van de vervlgpleidingen (hav/mb/hb). Zie vr meer infrmatie ver studie- en berepskeuzebegeleiding in vmb-tl en hav: Hfdstuk 6 uit: Een havdiplma vr meer leerlingen (Sniekers, Van Lanscht Hubrecht, Van den Brink & Duursma, J., 2012). Zie vr een hulpmiddel bij het ntwikkelen van een drlpend prgramma LOB: Drlpend prgramma praktijknabije LOB tl-hav-hb (Fernandes, Van Lanscht Hubrecht, Nrdink & Sniekers, 2013). Zie vr meer infrmatie en vrbeelden van LOB: Het Prject Stimulering LOB: http://www.lb-v.nl/ Definitieve versie handreiking aansluiting vmb-hav 13
4 Prgrammatisch-inhudelijke aansluiting Dit hfdstuk gaat ver de aansluitingsprblematiek ten aanzien van de kernvakken Nederlands, Engels en wiskunde, bij de vergang naar hav. Diverse nderzeken wijzen erp dat er prgrammatische tekrtkmingen wrden ervaren in de aansluiting tussen vmb-tl en hav, en dan met name tekrtkmingen p het gebied van wiskunde, Nederlands en in mindere mate k Engels (Mnnink e.a. 2010). Z hebben Hfman en Spijkerber (2009) een nderzek uitgeverd nder 193 (lcatie)directeuren naar ervaren aansluitingsprblemen ten aanzien van de kernvakken. Om deze aansluitingsprblemen verder te typeren en aan te kunnen pakken, heeft SLO vr de kernvakken een inhudelijke vergelijking gemaakt tussen de cncept-tussendelen vr hav 3 en de eindtermen vmb-tl (Sniekers, Van Lanscht Hubrecht, Van den Brink, & Duursma, 2012), gebaseerd p www.leerplaninbeeld.sl.nl. Van beide nderzeken wrden de resultaten meegenmen in de nderstaande typering van aansluitingsprblemen ten aanzien van de kernvakken. Zie vr uitgebreidere infrmatie ver aansluitingsprblemen bij de kernvakken: Hfdstuk 5 uit: Scenari's vr de aansluiting tussen vmb-tl en hav (Jansma, Van Kleunen & Schmidt, 2011). Paragraaf 4.2 uit: Een havdiplma vr meer leerlingen (Sniekers, Van Lanscht Hubrecht, Van den Brink & Duursma, J., 2012). 4.1 Aansluitingsprblemen bij Nederlands Aandachtspunten: Drgestrmde vmb-tl-leerlingen behaalden in 2007 p de hav een gemiddeld lager eindexamencijfer vr Nederlands dan de andere havleerlingen. Uit een vergelijking van de exameneenheden van vmb-tl vr Nederlands met de dmeinen van de vrlpige tussendelen (hav-3) vr Nederlands blijkt dat de leerdelen vergelijkbaar zijn: Alle dmeinen die vr hav benemd zijn, kmen k in de vmb-tl aan de rde. De eindtermen vr de vmb-tl zijn glbaler beschreven dan de tussendelen vr hav 3. De tussendelen vr hav 3 zijn gedetailleerder, taalhandelingen en tekstsrten wrden beschreven en zijn meer sturend in de lespraktijk. Uit een nderzek van Hfman en Spijkerber (2009) nder (lcatie)directeuren van vestigingen met een hav-pleiding kmt naar vren dat ngeveer 20% van de respndenten deficiënties in kennis van ingestrmde vmb-tl-leerlingen signaleert bij begrijpend lezen, wrdenschat, grammatica en leesvaardigheid. Begrijpend lezen wrdt als grtste prbleem genemd. Overigens wrden, met uitzndering van grammatica, dezelfde aansluitingsprblemen genemd dr mb-instellingen. Wat betreft de deficiënties p het gebied van grammatica is een kanttekening p zijn plaats. Grammatica kmt namelijk niet vr in de examenprgramma's van zwel vmb-tl als hav. Als mtivatie m tch aandacht te besteden aan grammatica wrdt vaak de ntwikkeling van taalvaardigheid genemd. Uit een vergelijking van diverse nderzeken blijkt echter dat grammaticanderwijs hier weinig tt geen invled p heeft. Taalvaardigheidsnderwijs blijkt een effectievere methde te zijn vr het verbeteren van taalvaardigheid (Bnset, z.j.). Uit ervaringen met (een beperkt aantal) vmb-tl-leerlingen (Van Kleunen, 2011) blijkt dat: zij veelal een beperkte wrdenschat hebben en weinig plssingsstrategieën m dit de cmpenseren (neiging tt gkken); zij veelal nbekend zijn met verschillende leesstrategieën, zals variëren in leestemp; zij zich veelal niet bewust zijn van hun leesprblemen. Mgelijke aanpakken: Benut de prgrammatische ruimte die het schlexamen vr vmb-tl biedt, m de aansluiting met de tussendelen hav te maken. Werk aan versterking van de leesvaardigheid vr álle leerlingen, ngeacht de drstrmambitie: leesvaardigheid is van belang vr het vlgen van het nderwijs en Definitieve versie handreiking aansluiting vmb-hav 14
prblemen met begrijpend lezen wrden dr dcenten van alle vakken gesignaleerd. Wrdenschat is vr begrijpend lezen een essentiële vrwaarde. Zek inhudelijke afstemming tussen vmb-tl en hav. Het schlexamen vr hav biedt namelijk eveneens ruimte vr eigen accenten. Omdat het vak Nederlands divers kan wrden ingevuld, met inhudelijke afstemming vrkmen dat leerlingen uit vmb-tl achterstanden hebben ten pzichte van leerlingen uit hav 3. Zie vr een mgelijke aanpak van de leesvaardigheid van leerlingen: Beter lezen, lesmaterialen van een pilt (Kleunen, 2011). 4.2 Aansluitingsprblemen bij wiskunde Aandachtspunten: Er zijn duidelijke verschillen tussen de cncept-tussendelen vr hav 3 en de eindtermen vr vmb-tl. Deze verschillen betreffen zwel de inhud als het karakter (abstractie- en frmalisatieniveau). Dit geldt vr wiskunde B, maar k (in mindere mate) vr wiskunde A. De karakterverschillen zijn z grt dat het niet verstandig lijkt m de hav-ptentie van een leerling vr wiskunde te baseren p de resultaten die hij vr de vmb-tl-wiskunde heeft behaald. In de vmb-tl ligt de nadruk p het gebruiken van vral rekenkundige en in mindere mate wiskundige vaardigheden in diverse prbleemstellingen. Het examenprgramma vr vmb-tl is dan k een nauwgezette implementatie van referentieniveau 2S. In de hav is vral sprake van kennis van en inzicht in de wiskunde als zelfstandig vakgebied, zals dat tt uitdrukking kmt in meer frmele ntaties, schrijfwijzen, begrippen, plssingsmethden en redeneerpgaven. Er zijn bij leerlingen niet alleen tekrten p het terrein van wiskunde, maar k bij rekenen. Tekrten ten aanzien van wiskunde en rekenen wrden vral ervaren ten aanzien van de categrie Getallen en bewerkingen, alsmede rekenmachinevaardigheid, algebraïsche vaardigheden en inzicht. Overbrugging van deze verschillen vergt niet alleen aanvullende leerstf, maar k een meer frmele en abstracte benaderingswijze. Mgelijke aanpakken: Hudt er rekening mee dat het tijd kst m leerlingen die de reguliere tl-wiskunde hebben gehad adequaat p de hav-wiskunde vr te bereiden. Bied leerlingen vr wiskunde (in ieder geval) vanaf leerjaar 3 een prgramma aan dat hen enerzijds vrbereidt p het vmb-tl-examen en anderzijds p de leerstf én de meer frmele en abstracte werkwijze van hav. Bied de leerlingen een (deels) gedifferentieerd prgramma aan, waardr kan wrden vastgesteld f een leerling de meer frmele en abstracte werkwijze aan zal kunnen. 4.3 Aansluitingsprblemen bij Engels Aandachtspunten: Onderzeksgegevens ver aansluitingsprblemen zijn niet eenduidig. Ingestrmde vmb-tlleerlingen scren gemiddeld iets beter bij het centraal examen hav Engels dan de verige havleerlingen, z blijkt uit een nderzek dr de Onderwijsraad (Hfman & Spijkerber, 2009). Uit datzelfde nderzek blijkt echter dat 20 % van de (lcatie)directeuren deficiënties ervaren. Zij ervaren achterstanden p het gebied van grammatica, begrijpend lezen, wrdenschat en schrijfvaardigheid. Blijkbaar stellen zij andere eisen aan taalvaardigheid (zals grammatica) dan het eindexamenprgramma. Definitieve versie handreiking aansluiting vmb-hav 15
Uit de vergelijking van de exameneenheden (vmb-tl) met de vrlpige dmeinen van de tussendelen (hav 3) vr Engels blijkt dat er veel vereenkmsten zijn in leerdelen. Het examenprgramma vr vmb-tl kmt p hfdlijnen vereen met de dmeinen in hav 3. Ok vlgens het ERK-niveau sluit vmb-tl redelijk ged aan p hav 4. Er zijn meer tussendelen vr hav 3 dan eindtermen vr vmb-tl, mdat de tussendelen specifieker beschreven zijn en de eindtermen glbaler. De eerste twee exameneenheden van het vmb-tl-examenprgramma zijn exclusief vr vmb-tl, het betreft 'Oriëntatie p leren en werken' en 'Basisvaardigheden'. Lezen en schrijven zijn in het vmb-tl-prgramma gebrgd dr de heveelheid verplicht te examineren exameneenheden. Mgelijke aanpakken: Handhaaf het huidige niveau vr Engels: het huidige examenprgramma vldet met het g p de drstrm van de vmb-tl naar hav. Definitieve versie handreiking aansluiting vmb-hav 16
5 Organisatie van een betere aansluiting 5.1 Intensivering van de samenwerking Na het inventariseren van de meest vrkmende prbleemgebieden, is het van belang m na te gaan p welke wijze plssingen gerganiseerd kunnen wrden, die het beste passen bij de gesignaleerde prbleemgebieden. Ten aanzien van een aantal aspecten hebben leerlingen een langere peride ndig m zich een hav leer- en denkwijze eigen te maken. Dit geldt in ieder geval vr wiskunde, maar k p pedaggischdidactisch vlak zal een leerling tijd ndig hebben m zich vr te bereiden p een zelfstandiger werkwijze. Het ligt dan k vr de hand m in ieder geval in leerjaar 3 f 4 te beginnen met de vrbereiding van leerlingen, maar schlen met zwel een tl- als een hav-afdeling zuden hier zelfs ng eerder mee kunnen beginnen dr het creëren van één geïntegreerde leerrute tl-hav (zie k 5.2). In dit hfdstuk wrdt een aantal rganisatievrmen beschreven vr intensievere samenwerking. Ls van de te kiezen rganisatievrm, vlgt hier alvast een aantal algemene adviezen m de samenwerking te intensiveren. Uiteraard zullen hierin pririteiten meten wrden gesteld: Kies vr een heldere psitinering van de leerrute tl-hav binnen het geheel van leerwegen die de schl aanbiedt. Werk z mgelijk in één team van vmb-tl en hav-dcenten, nder één dak; zrg minimaal vr hechte verleg- en samenwerkingsvrmen tussen vakdcenten in vmb-tl en hav. Stimuleer en faciliteer ntwikkelwerk gericht p samenhang en aansluiting in het leerplan en meet f dit de gewenste effecten heeft. Stimuleer een leerling- en ntwikkelingsgerichte huding bij de dcenten. Maak in het lesrster behalve vr vakken k ruimte vr prjecten en praktische pdrachten, bijvrbeeld in het kader van LOB. Zek naar een vrm m het zgenaamde 'zmerlek' (de lange vakantieperide na het vmbtl-examen, waarin leerlingen zveel lijken te vergeten van wat ze hebben geleerd), enigszins te dichten. Investeer in het kader van praktijknabije LOB in samenwerking met bedrijven en pleidingen in de mgeving en ndig berepsbeefenaars en studenten uit m nder andere als gastdcenten p te treden. Mnitr het drstrmsucces van ex-havisten in het hb en verweeg f de aansluiting verder verbeterd met wrden. 5.2 Geïntegreerde leerrute tl-hav vanaf leerjaar 1 en 2 Schlen kiezen sms vr de ntwikkeling van een geïntegreerde leerrute tl-hav vanaf het eerste tt en met het zesde jaar. Uiteraard heeft een dergelijke leerrute grte cnsequenties vr de inrichting van het lesprgramma, de begeleiding en de didactiek. De verwachting is echter dat er bij een dergelijk leerrute geen f nauwelijks aansluitingsprblemen zullen vrkmen. Vanuit een gedeelde visie p leren, didactiek en begeleiding wrdt gewerkt aan drlpende leerlijnen in kennis, vaardigheden en cmpetenties. De hav-leerstf kan geleidelijk in het curriculum van de vmb-tl wrden ingebuwd en de vakkenpakketkeuze in de vmb-tl zal er (vral) plaatsvinden in het perspectief van de prfielkeuze hav. Een geïntegreerde leerrute richt zich in ieder geval p twee grepen leerlingen: de 'nderschatte' leerlingen die in de vmb-tl nder hun niveau werken: uit diverse nderzeken blijkt dat een aanzienlijke grep leerlingen meer aankan dan wat van hen gevraagd wrdt (Onderzeksbureau SARV Internatinal, 2010; LAKS, 2011). De 'laatbleiers': leerlingen wier talenten later tt blei kmen f allchtne leerlingen die meer tijd ndig hebben m zich het Nederlands eigen te maken m vervlgens hun talenten te Definitieve versie handreiking aansluiting vmb-hav 17
ntwikkelen (Van Esch & Neuvel, 2010). Deze leerlingen vlgen nu vaak de stapelrute tlhav. Beide grepen leerlingen zijn qua intellectuele capaciteiten te psitineren p een niveau 'tussen vmb-tl en hav' en kmen daarmee in aanmerking vr een geïntegreerde leerrute tl-hav: Richt de telating tt de geïntegreerde leerrute tl-hav p leerlingen met minimaal een gemengd vmb-tl / havadvies vanuit het basisnderwijs. Plaats leerlingen met een uitgesprken vmb-tl-advies in de reguliere vmb-tl en leerlingen met een uitgesprken havadvies in de reguliere hav, tenzij leerlingenaantallen, fysieke mstandigheden f nderwijskundige f pedaggische verwegingen aanleiding geven tt beperking f samenveging van leerrutes. De hfdrute van de geïntegreerde leerweg tl-hav is de rute naar een havdiplma. Daarbij wrdt gestreefd naar een zveel mgelijk drlpende leerrute, ndanks de nderbreking dr het vmb-tlexamen in het vierde leerjaar. Vr de pbuw van die leerrute hebben we de vlgende aanbevelingen: Hud, gezien de samenstelling van de leerlingengrep, bij de inrichting van het prgramma rekening met de mgelijke uitstrm van leerlingen naar het mb. Richt de determinatie in leerjaar 3 in p uitstrm naar mb óf hav. Zrg in ieder geval vanaf leerjaar 3 vr zgenaamde 'havïsering' van de leerstf, dr het integreren van hav-leerstf en -vaardigheden. Stem LOB af p de mgelijke uitstrm naar mb én hav: LOB richt zich het eerste jaar van de geïntegreerde leerrute p zelfexplratie, en breidt zich het tweede en derde jaar uit met sectr- en prfielriëntatie en berepenriëntatie. In leerjaar 4 van de vmb-tl riënteren de leerlingen met hav-ambitie zich p de hav, en in leerjaar 4 en 5 van de hav riënteert de leerling zich p bereps- en pleidingsbeelden van het hb. Zie vr meer infrmatie ver de geïntegreerde leerrute: Hfdstuk 9 uit: Een havdiplma vr meer leerlingen (Sniekers, Van Lanscht Hubrecht, Van den Brink & Duursma, 2012). De praktijkvrbeelden uit: Praktijkverhalen van vmb naar hav, gd practices (VO-raad, z.j.). 5.3 Organisatievrmen vanaf leerjaar 3 / 4 ter vrbereiding p hav Vr schlen die vanaf leerjaar 3 f 4 willen beginnen met de vrbereiding p hav, zijn er verschillende manieren m dit vrm te geven. In deze paragrafen wrden drie mgelijke rganisatievrmen geschetst vr maatregelen in de bvenbuw van de theretische leerweg: 1. Aparte klassen: leerlingen kiezen vr een drstrmklas mb f drstrmklas hav. 2. Extra lessen: leerlingen met hav-ambitie en ptentie krijgen extra lessen in aparte uren. 3. Individueel prgramma: Leerlingen met hav-ambitie en ptentie krijgen een ingedikt tlprgramma en den in de vrijgekmen tijd p hav gerichte activiteiten. Bij al deze varianten wrdt er vanuit gegaan dat een ptimale aansluiting p hav wrdt bereikt dr nder andere: hav-lesmateriaal te gebruiken; te zrgen vr grtere leerstfeenheden / pdrachten dan p vmb gebruikelijk is; meer zelfstandigheid van de leerlingen te vragen bij het maken van pdrachten; de leerlingen meer zelf te laten plannen; Wanneer schlen hier vr kiezen, dan is het vervlgens de vraag welke rganisatievrm het meest passend is. Dit kan wrden ingegeven dr allerlei srten argumenten. Als hulpmiddel m te bepalen wat de meest passende vrm is, wrdt in Tabel 2 (Jansma, Van Kleunen & Schmidt, 2011, pag 16) weergegeven welke aspecten een rl spelen. Per aspect wrdt dr middel van de gekleurde vakjes weergegeven welke rganisatievrm het beste past. Definitieve versie handreiking aansluiting vmb-hav 18
Vervlgens wrdt nader ingegaan p de verschillende rganisatievrmen. Uiteraard betreft het een beschrijving p hfdlijnen: binnen elke rganisatievrm kunnen p nderdelen ng weer verschillende keuzes gemaakt wrden. Tabel 2. Aspecten die een rl spelen bij het kiezen van een rganisatievrm. Aparte klassen Extra lessen Individueel prgramma Leerlingppulatie en -aantallen Er zijn ngeveer evenveel leerlingen met hav- en met mb-ambitie en/f de beide grepen zijn grt geneg vr afznderlijke klassen. x x x Er zijn weinig vmb-tl-leerlingen met hav-ambitie. x x Er zijn weinig vmb-tl-leerlingen met mb-ambitie. x x Visie p vmb-tl Vmb-tl wrdt primair gezien als nderdeel van de berepsklm. x x Het algemeen vrmende karakter van vmb-tl staat vrp. x x Vrege determinatie f niet? De vrkeur van de schl is m leerlingen vreg vr te srteren. x x De vrkeur van de schl is m leerlingen z lang mgelijk bij elkaar te huden. x x Onderwijscncept De schl maakt werk van gedifferentieerd nderwijs in hetergene grepen. x De schl biedt nderwijs klassikaal aan en hudt minder rekening met individuele verschillen tussen leerlingen. x x Inrichting van de schl De schl werkt met dakpanklassen vmb-tl-hav in leerjaar 1 en 2. x x Financiële middelen De schl trekt weinig middelen uit vr de aansluiting vmb-tl-hav. x De schl kiest ervr extra frmatie in te zetten vr de aansluiting vmb-tl-hav. x x x Meest passende rganisatievrm Definitieve versie handreiking aansluiting vmb-hav 19
Aparte klassen Met deze rganisatievrm kiezen leerlingen (vanaf leerjaar 3) vr een drstrmklas mb f een drstrmklas hav. Leerlingen in de hav-strm krijgen een nderwijsprgramma dat zwel vrbereidt p het vmb-tl-examen als tewerkt naar aansluiting p de bvenbuw van de hav. Bij smmige vakken kunnen nderdelen wrden tegevegd die niet in het vmb-examenprgramma vrkmen. De gehele pedaggisch-didactische aanpak is in de hav-strm gericht p ptimale aansluiting bij de hav-bvenbuw. Aan het eind van het tweede leerjaar met duidelijk zijn welke drstrm het beste bij de leerling past. Hiervr is een LOB-prgramma ndig in de nderbuw. In leerjaar 3 riënteren de leerlingen zich in eerste instantie p hav en hb én p mb, m te checken f hav werkelijk de beste keuze is. Z ndig kan een leerling ng verstappen naar de mb-strm. De hav-strm heeft een duidelijk hav karakter. Dit wrdt.a. bevrderd dr: leerlingen z mgelijk p dezelfde lcatie te huisvesten; dcenten aan zwel hav- als vmb-klassen te laten lesgeven; leerlingen van vmb en hav met elkaar in cntact te brengen. Extra Lessen Met deze rganisatievrm krijgen leerlingen met hav-ambitie en -ptentie extra lessen in aparte uren. Deze leerlingen vlgen naast het reguliere vmb-prgramma een aanvullend aanbd dat gericht is p aansluiting p de bvenbuw van de hav. Vr wiskunde wrdt tijdig een vr hav relevant prgramma aangebden (zie paragraaf 4.2). Tijdens de extra lessen maken de leerlingen kennis met de in de bvenbuw van de hav. te verwachten pedaggisch-didactische aanpak. Het LOB-prgramma werkt te naar een tijdige (vrlpige) keuze vr mb f hav. In leerjaar 3 wrdt gewerkt aan de vrming van bereps- en pleidingsbeelden van mb en hav. Leerlingen met hav-ambitie en -capaciteiten kunnen vervlgens in de tweede helft van leerjaar 3 f aan het begin van leerjaar 4 starten met de extra lessen. Er wrdt in dit scenari zveel mgelijk samengewerkt met hav, bijvrbeeld dr: het aanvullende prgramma p de hav-lcatie uit te veren; aanvullende lessen dr hav-dcenten te laten uitveren; leerlingen van vmb en hav met elkaar in cntact te brengen. Individueel prgramma Met deze rganisatievrm krijgen leerlingen met hav-ambitie en -ptentie een ingedikt vmb-tlprgramma en veren in de vrijgekmen tijd p hav gerichte leeractiviteiten uit. Bij deze leerlingen wrden de keuzen vr het individuele leerprgramma z gemaakt dat de leerling ptimaal vrbereid wrdt p de drstrm naar hav. Bepaalde vmb-tl-nderdelen wrden ingedikt m ruimte te creëren vr specifieke prgrammanderdelen en eventueel een extra vak. De dcent bepaalt in samenspraak met de leerling wat deze ndig heeft. LOB en het individuele nderwijsprgramma zijn nlsmakelijk met elkaar verbnden. In leerjaar 3 wrdt gewerkt aan de vrming van bereps- en pleidingsbeelden van mb en hav. In de lp van het derde jaar wrden met individuele leerlingen afspraken gemaakt ver p hav gerichte leeractiviteiten. Er wrdt samengewerkt met hav m de specifieke prgrammanderdelen vr leerlingen met havambitie vrm te geven. De vmb-dcenten zijn bekend met de inhuden van hun eigen vakgebied p de hav, en de manier van lesgeven. Eventueel lpen de leerlingen vr bepaalde leeractiviteiten mee met havleerlingen. Zie vr een nadere uitwerking van bvengenemde rganisatievrmen: Scenari's vr de aansluiting tussen vmb-tl en hav (Jansma, Van Kleunen & Schmidt, 2011). Definitieve versie handreiking aansluiting vmb-hav 20
Brnnen Bnset, H. (z.j.). Grammaticanderwijs, nut van traditineel grammaticanderwijs. Verkregen p 3 april 2014 van http://archief.vakcmmunity.nl/digischl_v/cmmunity_ne/sl/nderzek_grammaticanderwijs.html Brghans, L., Cenen, J., Glsteyn, B., Huygen, T. & Sieben, I. (2008). Vrlichting en begeleiding bij de studieen berepskeuze en de rl van arbeidsmarktinfrmatie. Maastricht: Researchcentrum vr Onderwijs en Arbeidsmarkt. Esch, W. van, & Neuvel, J. (2009). Een stukje Nederlandse drm: drstrm van vmb naar hav. 's- Hertgenbsch: ECBO. Esch, W. van, & Neuvel, J. (2010). Van vmb naar hav: tweestrijd ver tweesprng. 's-hertgenbsch: ECBO. Fernandes, E., Lanscht Hubrecht, V. van, Nrdink, H. & Sniekers, J. (2013). Drlpend prgramma praktijknabije LOB tl-hav-hb. Verkregen p 2 mei 2014 van http://www.sl.nl/dwnlads/dcumenten/drlpend-prgramma-praktijknabije-lb-tl-h-hb.pdf/ Hfman, R.H. & Spijkerber, A.W. (2009). Ervaren deficiënties dr hav- en mb-pleidingen in de basisbagage van vmb ers. Advies uitgebracht aan de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Den Haag: Onderwijsraad. Jansma, N., Kleunen, E. van & Schmidt, V. (2011). Scenari s vr de aansluiting tussen vmb-tl en hav. Enschede: SLO. Kleunen, E. van (2011). Beter lezen: lesmateriaal van een pilt. Enschede: SLO LAKS (2011). Vraag het de vmb-er! Snuffelnderzek naar vmb vanuit leerlingperspectief. Nijmegen: P.S. Onderzek. Linden, J. van der, & Klein, T. (2013). Mnitring telatingscde verstap vmb-hav. Utrecht: Obern. Mnnink, K., Ostrm, H. van, Bssers, G., Smit, H., Ommeren, C. van, Rkmaker, H., & Visser, S. (2010). T(L) splitsing: van vmb-tl naar hav f mb. Onderzek naar de knelpunten in de aansluiting van vmb-tl met mb en hav en mgelijke plssingen daarvr. Utrecht: VO-raad. Neuvel, J., Esch, W. van & Westerhuis, A. (2011). Eindexamencijfers vmb en studiesucces p het hav. 's Hertgenbsch / Utrecht: Ecb. Onderwijsraad (2014). Overgangen in het nderwijs. Verkregen p 3 maart 2014 van https://www.nderwijsraad.nl/publicaties/2015/vergangen-in-het-nderwijs/vlledig/item7086 Onderzeksbureau SARV Internatinal, i.s.m. Keesie (2010). Wat heb je nu aan infrmatie znder mtivatie? Een nderzek nder leerlingen ver de vergang en aansluiting van het vmb vmb-tl naar de hav en het mb en de rl van LOB in dit prces. Utrecht: VO-raad. Prject stimulering LOB (z.j.). Praktijkverhalen van vmb naar hav, gd practices. Utrecht: VO-raad. Sniekers, J., Lanscht Hubrecht, V. van, Brink, G. van den & Duursma, J. (2012). Een havdiplma vr meer leerlingen. Een studie naar een geïntegreerde leerrute vmb-tl-hav. Enschede: SLO. Staarman, A. & Mnnink, K. (2011). Overstap vmb naar hav, de sectr aan zet. Utrecht: VO-raad. VO-raad (2010). Advies verbetering aansluiting vmb-tl p hav en mb. Utrecht: VO-raad. VO-raad (2011). Telatingscde verstap van vmb naar hav. Verkregen p 14 maart 2014 van http://www.v-raad.nl/dssiers/vmb-hav Definitieve versie handreiking aansluiting vmb-hav 21
VO-raad (2012). Handreiking telatingscde verstap van vmb naar hav, Verkregen p 14 maart 2014 van http://www.v-raad.nl/dssiers/vmb-hav Westerhuis, A., & van Wijk, B. (2011). Het Nederlandse nderwijs geketend. Drstrmrutes in en tussen v en mb. 's-hertgenbsch: ECBO. Definitieve versie handreiking aansluiting vmb-hav 22