STAPPENPLAN BIJ EEN PLOTSELING STERFGEVAL

Transcriptie

1 STAPPENPLAN BIJ EEN PLOTSELING STERFGEVAL Inleiding... 1 Cnsultatie... 1 Stap 1: Het bericht... 1 Stap 2: Sleuteltri... 2 Stap 3: Duidelijkheid... 3 Stap 4: Het infrmeren van de schlgemeenschap... 4 Stap 5: Cntact met de uders/familie van de verledene... 5 Stap 6: Infrmeren van uders... 5 Stap 7: Aangepast rster... 6 Stap 8: Begeleiding tussen verlijden en uitvaart... 6 Stap 9: Administratieve zaken... 7 Stap 10: Individuele begeleiding van leerlingen... 7 Stap 11: Nazrg vr de grepsleerkracht en het team... 8 Stap 12: Terugkijken, evalueren... 9 Inleiding Leerlingen, leerkrachten, directie en nderwijsndersteunend persneel vrmen met elkaar een 'gemeenschap'. Als iemand uit die gemeenschap (pltseling en nverwacht) verlijdt, is dat in de meeste gevallen een gebeurtenis die de hele gemeenschap raakt. Het det een berep p het nderwijsteam m snel en adequaat te reageren, rekening hudend met een veelheid van factren. In dit hfdstuk zijn de ndige acties en aandachtspunten in een stappenplan p een rijtje gezet. De stappen zijn z veel mgelijk p vlgrde uitgewerkt. Een aantal stappen zullen parallel aan elkaar lpen. Cnsultatie In de praktijk kmt het af en te vr dat een leerling f een leerkracht f iemand anders uit de schl (pltseling) verlijdt. Dat betekent dat schlen niet gemakkelijk een 'rutine' pbuwen in het mgaan met dergelijke situaties. Om verhaaste en ngecördineerde acties en reacties te vrkmen, kan het van belang zijn m snel een cntactpersn te raadplegen die ervaring heeft p dit gebied. Z kunt u als schl een berep den p iemand uit het JGZ-team van GGD regi Utrecht. Met name de pedagg is ged tegerust m schlen te begeleiden. Maar k jeugdartsen kunnen hulp verlenen. Stap 1: Het bericht Ieder geval van (pltseling en nverwacht) verlijden is anders. De ddsrzaak kan zeer uiteenlpend zijn: een ngeval, een zelfdding, een hartaanval f hersenbleding. Ok het mment van verlijden varieert: het kan tijdens de les gebeuren, in het weekend, in de avnduren f tijdens de vakantie.

2 Het verlijdensbericht kan p diverse manieren binnenkmen: via het mndelinge circuit; telefnisch; per pst; dr middel van een advertentie in de krant; via een fficiële melding aan directie f administratie via What s-app, Facebk, Twitter f andere sciale media Bij de ntvangst van het bericht van één van de direct betrkkenen (uders, grtuders, kinderen) met gelet wrden p een aantal zaken: A. Het bericht met z spedig mgelijk wrden drgegeven aan: de directie f een (vraf aan te wijzen) directielid. Is laatst genemde afwezig, dan met het bericht drgegeven wrden aan een (vraf aan te wijzen) vervanger; de grepsleerkracht van de betrkken grep; een vertegenwrdiger van de udercmmissie f de cntact-uder van de grep. B. Degene die het bericht ntvangt gaat bij de melder na f de bvenstaande persnen al p de hgte zijn gesteld. Z niet, dan zal de ntvanger van het bericht dit zelf meten den. 'Z spedig mgelijk' betekent k: in het weekend, tijdens de vakantie, tijdens de les f 's avnds laat. C. Als het bericht niet rechtstreeks van de uders, een arts f de plitie kmt, met eerst gecntrleerd wrden f de berichtgeving juist is. In een enkel geval is er namelijk sprake van een valse melding (misplaatste grap, verspannen testand f de naam van een verkeerde persn wrdt drgegeven). De grepsleerkracht f intern begeleider kan het bericht verifiëren bij vrienden f buren en de directie kan dit den bij plitie, huisarts f jeugdarts van de GGD. Vindt het verlijden in het buitenland plaats dan kan er cntact gezcht wrden met het ministerie van buitenlandse zaken f met het cnsulaat van het betreffende land. Dit geldt bijvrbeeld vr verlijden van kinderen f vlwassenen die hun vakantie in het buitenland drbrengen en daar verlijden. D. Bij een pltselinge dd van een leerling f leerkracht p schl is het vanzelfsprekend dat de uders/familie direct wrden geïnfrmeerd, bij vrkeur dr de directeur, eventueel samen met de leerkracht f mentr van het kind. Wanneer uders niet direct bereikbaar zijn, kan hulp van de plitie wrden ingerepen m hen p te spren. Stap 2: Sleuteltri De pltselinge dd van iemand uit de schl vraagt m een ged gecördineerde actie (reactie) van de schl. Daarm is het aan te bevelen een zgenaamd sleuteltri te vrmen dat bestaat uit: de directeur f diens vervanger; de grepsleerkracht/dcent; eventueel de vertegenwrdiger van de udercmmissie; eventuele anderen zals de interne begeleider en een extern deskundige.

3 Dit sleuteltri ntwikkelt en cördineert de activiteiten, stemt de agenda's p elkaar af en is de kmende week vr nderling beraad bereikbaar. Het is van belang m af te spreken wie de eindverantwrdelijkheid heeft. Het tri is verantwrdelijk vr: infrmatie van de betrkkenen; rganisatrische aanpassingen; pvang van leerlingen en cllega's; cntacten met de uders; regelingen in verband met ruwbezek en uitvaart; administratieve afwikkeling; nazrg van de betrkkenen. Van het sleuteltri wrdt een prfessinele pstelling verwacht. Daarm is het van belang m stil te staan bij de eigen gevelens en gedachten tegenver de dd (eventueel de zelfgekzen dd) en de eigen betrkkenheid bij de verledene. Stap 3: Duidelijkheid Allereerst zrgt het sleuteltri vr een duidelijk en cmpleet beeld: wie is er verleden?; wat is er precies gebeurd?; waar is het gebeurd?; he is het gebeurd? Welke infrmatie mag wel naar buiten wrden gebracht na verleg met direct betrkkenen en welke infrmatie (ng) niet? Het tri brengt z ndig de hulpverlening p gang, gaat na f iedereen die p schl zu meten zijn er k is en zrgt ervr dat leerlingen die p de plaats van het ngeval zijn naar schl wrden gehaald. De schl vrmt een centrale schakel in het mgaan met het verlijden van een leerling f persneelslid. De schl vrmt k de uitvalsbasis van waaruit verwerken van de emties plaats kan vinden. Het sleuteltri gaat vervlgens na wie geïnfrmeerd meten wrden ver het verlijden: het persneel (denk k aan hen die p dat mment niet p schl zijn). Vr persneel geldt dat alle p schl werkzame persnen bericht meten ntvangen dus k de leesmeder, de tuinman, de cmputermeder, etc.; de grep van de leerling f leerkracht; brertjes en zusjes, neefjes en nichtjes die p schl zitten; vriendjes en vriendinnetjes in andere grepen; ex-grepsgentjes, k bv. van een andere schl als het kind net van schl is gewisseld; verige leerlingen (denk k aan leerlingen in de gymzaal, p excursie, schlreis, zieke leerlingen e.d.); uders; uderraad; schlbestuur; persnen en instanties die mgelijk cntact pnemen met de familie zals externe hulpverleners, leerplichtambtenaar en GGD; chauffeur en leerlingen die meereisden wanneer de leerling met een busje naar schl kwam (bijvrbeeld in het speciaal nderwijs).

4 Het tri spreekt af wie wie infrmeert en hudt daarvan aantekeningen bij. Z kan geprbeerd wrden mensen die in eerste instantie niet bereikt zijn ngmaals te bereiken. Stap 4: Het infrmeren van de schlgemeenschap De dit in stapjes. Dat betekent dat u eerst het team van leerkrachten en nderwijsassistenten bij elkaar rept vr een bijeenkmst. Daar kunnen leerkrachten hun eigen vragen stellen, hun eigen emties verwerken en steun zeken bij elkaar. Ze kunnen k prberen met elkaar te frmuleren he ze het bericht aan de leerlingen zullen verbrengen. De vlgende stap kan zijn dat u eerst de grep, waarin het verlijden heeft plaatsgevnden infrmeert ver het verlijden. Deze grep kan dan k alvast met elkaar nadenken ver het eventueel inrichten van een gedenkplekje binnen de schl f andere vrmen van ruwverwerking, rituelen en symblen. Als het een pltseling geval van verlijden betreft kan het ged zijn de leerlingen samen met (één van) hun uders uit te ndigen. De uders kunnen dan vr hun eigen kind individueel trst en nabijheid bieden. Verder aandachtspunten zijn: de grepsleerkrachten zullen het slechte nieuws aan hun grep meten vertellen. Vr de één is dit gemakkelijker dan vr de ander. Zrg er daarm vr dat één van de leerkrachten ambulant is en - z ndig - kan bijspringen. Z'n leerkracht kan niet alleen een cllega ndersteunen, maar k zrg besteden aan leerlingen die extra aandacht ndig hebben. Ok met het mgelijk zijn vr de leerkrachten m (tijdelijk) het stkje even aan een ander te geven m hun eigen emties de baas te het kan ndig zijn een vertruwensleerkracht beschikbaar te hebben vr leerlingen vr wie de emties te veel wrden. De leerling kan dan naar die leerkracht gaan m bij te kmen Wrden er veel van dergelijke reacties verwacht van meerdere leerlingen dan kan het een verweging zijn Slachtfferhulp in te schakelen. leerkrachten meten zich realiseren dat dit slechte bericht andere ervaringen kan reactiveren. Oud verdriet wrdt peens weer heel actueel. Dat geldt niet alleen vr de leerlingen, maar k vr de leerkrachten zelf. Het is ged daarin het team ruimte vr te creëren. Anders lpt u de kans dat u als leerkracht stuklpt p uw eigen verdriet, uw eigen emties, etc. In z n peride is het belangrijk vr ieder teamlid m een back-up hebben. Dat kan iemand uit het team zijn, maar k iemand van buiten het team. Even tijd nemen vr uzelf als leerkracht is van tijd tt tijd belangrijk m het hfd bven water te huden in een situatie waar veel van u gevraagd kan wrden. De getrffen grep met als eerste direct aan het begin van de dag geïnfrmeerd wrden. Daarna wrden verige leerlingen geïnfrmeerd. Het kan zijn dat dat aanpassingen vergt in het lesrster. Ok daar zrgt het sleuteltri vr, eventueel in samenwerking met een rstermaker. Met name de getrffen grep blijft zveel mgelijk nder de hede van de grepsleerkracht f leerlingbegeleider. Het is van belang m de pvang zveel mgelijk in de klas te huden. Desalniettemin met er wel een ruimte ingericht wrden waar leerlingen terechtkunnen die alleen maar kunnen f willen huilen f erg verstuur zijn. Daar kan iemand uit het leerkrachtenteam de eerste peride permanent zitten. Of als dit beter wrdt geacht iemand van Slachtfferhulp. Zrg daarbij vr de aanwezigheid van tissues, kffie, thee, limnade en/f kekjes. Als leerlingen persé naar huis willen, met nagegaan wrden f de uders thuis zijn, p de hgte zijn en hun kind kunnen phalen. Kunnen uders hun kind niet phalen, dan

5 met de schl ervr zrgen dat het kind nder begeleiding naar huis gaat f anderszins wrdt pgevangen als het naar huis gaat. Bij melding van een sterfgeval in de vakantie f aan het begin van het weekend met bekeken wrden f de directe vriendenkring nmiddellijk en persnlijk met wrden geïnfrmeerd (dr de grepsleerkracht f leerlingbegeleider). Ok met geprbeerd wrden de leerlingen, het persneel en de uders van de leerlingen p schl te krijgen middels een uitndigingsbrief. Stap 5: Cntact met de uders/familie van de verledene Het is het beste m ng dezelfde dag cntact p te nemen met de uders/familie van de verledene; vraag telefnisch f het gelegen kmt. Z'n bezek is meilijk: he kiest u de juiste wrden, he treft u de juiste tn? Meestal is luisteren belangrijker dan spreken. Z ndig kunnen plitie, huisarts, sciaal verpleegkundige/jeugdarts van de GGD f Slachtfferhulp Nederland hierbij ndersteuning bieden. Bij dit eerste bezek is de aanwezigheid van de directeur f iemand van de schlleiding vanzelfsprekend. Ok de grepsleerkracht f de mentr van het kind kunnen deel uitmaken van die eerste schldelegatie. Daarnaast kunnen andere teamleden die een nauwe band hadden met de verleden leerling f leerkracht meegaan. Z merken de nabestaanden dat de hele schlgemeenschap zich betrkken velt bij het verlijden. Een grepje van ngeveer drie persnen is in eerste instantie geneg Meestal is een eerste bezek heel emtineel. Het is dan niet de juiste tijd m allerlei zaken te regelen. Maak daarm bij het vertrek een vlgende afspraak. Bij een tweede bezek kan gevraagd wrden wat de schl vr de uders/familie kan betekenen. Op dat mment is het bvendien duidelijker wat de ideeën en wensen van de leerlingen, leerkrachten en andere betrkkenen zijn. In verleg met de uders/familie wrdt helder wat kan f niet kan. Ok kunnen er afspraken wrden gemaakt ver een mgelijke ruwadvertentie dr de schl, cndléance- en ruwbezek van leerkrachten en leerlingen, het afscheid nemen van de verleden leerling f leerkracht, bijdragen aan en bijwnen van de uitvaart en een eventuele afscheidsdienst p schl. Belangrijk m in gedachten te huden is f er mgelijk sprake is van verschillende culturen en daardr andere manieren van mgaan met de dd. Spreek af wie er vanuit de schl cntact met de nabestaanden nderhudt en blijft nderhuden. Deze cntactpersn treedt p als spreekbuis van de uders en van de leerkrachten en leerlingen. Stap 6: Infrmeren van uders Ok de uders van de leerlingen meten geïnfrmeerd wrden (eventueel alleen de uders van de getrffen grep). Dit kan het beste dr middel van een brief met daarin infrmatie ver de gebeurtenis, rganisatrische aanpassingen, de zrg vr de leerlingen p schl, cntactpersnen p schl, regels ver aanwezigheid, ruwbezek en aanwezigheid bij de uitvaart, eventuele afscheidsdienst p schl en nazrg van de leerlingen. Meestal wrden er meerdere brieven verznden. In de eerste brief wrdt dan met name aandacht besteed aan de tedracht van het verlijden. In latere brieven kmen meer rganisatrische zaken aan de rde.

6 Stap 7: Aangepast rster Bij een nverwacht sterfgeval tijdens het schljaar met het lesrster vr de eerstkmende week wrden aangepast. Beslten met wrden f rsterwijzigingen vr de hele schl ndig/wenselijk zijn f alleen vr de betreffende grep. Richtlijn is m de schltijden zveel mgelijk aan te huden, maar aanpassingen te maken in de lesinhud als dat wenselijk is (vr de leerlingen en/ f leerkrachten). Als de familie van de verledene daar prijs p stelt, met iedereen die dat wenst in de gelegenheid wrden gesteld de begrafenis/crematie bij te wnen. Als de schl een dag f dagdeel dicht gaat, is testemming ndig van de Rijksinspectie. Stap 8: Begeleiding tussen verlijden en uitvaart Het verlijden van een leerling f leerkracht rept bij veel leerlingen tal van vragen en emties p. Ruim daarm veel tijd in vr vragen, gesprekken en het uiten van emties. Het verlijden van een leerling heeft k praktische cnsequenties. Wat bijvrbeeld te den met een lege stel in de grep, het rapprt dat net was geschreven, de tekening f het pstel? De stelregel is: de niet alsf de leerling nit heeft bestaan. Haal de lege stel niet direct weg, hij kan beter de eerste weken symblisch leeg blijven staan. Creëer samen met de leerlingen een herinneringsplek, waar bv. ft s, een kaars, blemen, attributen van het kind f geliefd speelged staan en k een bek waarin geschreven f getekend kan wrden dr de kinderen. Rapprten en tekeningen/ werkjes/ schriften kunnen het beste persnlijk naar de uders wrden gebracht. Wellicht kan dat samen met tekeningen f verhaaltjes van kinderen in een ds wrden gedaan en symblisch verhandigd wrden een tijdje na de uitvaart van het kind. Het is in ieder geval niet verstandig m dergelijke eigendmmen aan brertjes f zusjes mee te geven. Betreft het een verlijden van een leerkracht f ander persneelslid dan kunnen persnlijke eigendmmen k in een ds wrden gedaan en vergezeld van persnlijke brieven, tekeningen f andere creatieve uitingen van betrkkenheid aan de achtergebleven geliefden wrden vergedragen. Leerlingen die niet z verbaal zijn, uiten zich sms beter p een creatieve manier (bijvrbeeld dr te tekenen). Vr de kleuters kan spelen, bijvrbeeld 'begrafenisje spelen' in de pppenhek, de verwerking bevrderen. Of het vrlezen van prentenbeken. Ok kan gebruik wrden gemaakt van de materialen in de Verdrietkffers van GGD regi Utrecht. Als de nabestaanden dat p prijs stellen, kunnen leerkrachten leerlingen stimuleren m p bezek te gaan. Als leerlingen p ruwbezek gaan, is het van belang m na te gaan f de verleden leerling f leerkracht tnbaar is. Ok na de begrafenis f crematie kunnen nabestaanden het p prijs stellen als er bezek blijft kmen. Spreek dr met de nabestaanden he ze dit vrm willen geven. En bespreek met de leerkrachten en leerlingen in heverre tegemet gekmen kan wrden aan de wensen van de nabestaanden.

7 Wanneer er met de uders drgesprken is wat wel en niet kan en waar leerlingen bij betrkken kunnen wrden, kan de leerkracht met de kinderen aan het werk gaan m bijdragen te leveren vr de dienst(en) (bijvrbeeld teksten schrijven, tekstbekjes maken, muziek maken, blemen dragen, een bek met brieven, tekeningen en cllages vr de nabestaanden maken). Dit is een gede manier m met het nare bericht m te gaan en verdriet te verwerken. Als leerlingen de uitvaart bijwnen, met dit ged wrden vrbereid. Wat kunnen ze verwachten? Per cultuur zijn de rituelen verschillend (zie hfdstuk 9) Vr leerlingen van de basisschl is het gewenst dat hun uders meegaan naar de begrafenis/crematie. Prbeer zveel mgelijk gezamenlijk te vertrekken vanaf de schl (eventueel met speciaal geregeld verver). Ga daarna met zijn allen terug naar de schl m ng even na te praten. Om zveel mgelijk leerlingen en leerkrachten de kans te geven afscheid te nemen van de verledene, kan (in verleg met de nabestaanden) een afscheidsdienst p schl gerganiseerd wrden. Een afscheidsdienst p schl is k een mgelijkheid als leerlingen en leerkrachten niet bij de uitvaart mgen f kunnen zijn. Prbeer - z mgelijk - een dag na de uitvaart weer te starten met de lessen. Blijf daarbij steeds letten p signalen van kinderen die het meilijk hebben. Smmige kinderen stellen hun ruw uit en tnen pas na maanden verdriet. Dit is vral bij leerlingen die al eerder een verlies hebben geleden. Z nu en dan kan de schl ng lessen besteden aan het ruwprces van de leerlingen. Wanneer en he vaak dit met gebeuren is niet te zeggen, er is geen standaard te geven. Smmige leerlingen willen dit helemaal niet en vinden het vreselijk als de ng verse wnden pengereten wrden. Andere leerlingen hebben hieraan juist wel behefte. Stap 9: Administratieve zaken De administratieve zaken meten zrgvuldig afgehandeld wrden. Ga k zrgvuldig m met alles wat er van de verleden leerling f leerkracht ng p schl aanwezig is. Vr de nabestaanden zijn dit heel waardevlle zaken. Geef de eigendmmen z mgelijk persnlijk af, geef ze in ieder geval niet mee aan brertjes f zusjes. Tijdens latere cntacten kunnen k financiële zaken aan de rde kmen zals (gedeeltelijke) restitutie van de uderbijdrage. Stap 10: Individuele begeleiding van leerlingen Smmige kinderen zijn extra kwetsbaar wanneer het gaat m verdriet en ruw. Signalen die kunnen wijzen p (mgelijk ernstige) prblemen zijn: leermeilijkheden; spijbelgedrag, absenties; psychsmatische klachten als hfd- en buikpijn; cncentratiestrnissen; slapelsheid; ander spelgedrag; stemmingswisselingen; angstdrmen; tespelingen p suïcide;

8 slecht eten; wilde verhalen; lustelsheid, meheid; zndebkverschijnselen; prikkelbaarheid; nverschilligheid; veel f niet meer kunnen huilen; agressiviteit; weer duimzuigen; schuldvragen; bedplassen; vreemd lachen; zich terugtrekken; pltselinge gedragsveranderingen zichzelf verwndingen aanbrengen (m.n. bij tieners) Bij deze signalen de vlgende aantekening: Kmt dit gedrag in de eerste weken na het verlijden van een medeleerling f leerkracht vr, dan is er directe geen reden tt bezrgdheid: Het is nrmaal gedrag na een abnrmale gebeurtenis. Neemt het gedrag in extremiteit te f neemt het aantal signalen dat een kind uitzendt te, dan kan het zijn dat actie ndzakelijk wrdt. Ok kan het ndzakelijk zijn extra maatregelen te nemen als het kind bij nverwerkt ud zeer nu extreem gaat reageren p het nieuwe verlijden. Leerlingen hebben vaak in de eerste peride na het verlijden individuele aandacht ndig. Vr kinderen die behefte hebben aan extra ndersteuning kan een wekelijks gesprekje met iemand binnen de schl (bijvrbeeld de grepsleerkracht f de leerlingbegeleider) al veel betekenen. Andere leerlingen vinden het prettig m eerst hun gedachten p papier te zetten alvrens er met iemand ver te praten. Wanneer een leerkracht de geschiedenis van een leerling kent, kan hij/zij het gedrag beter duiden. Het is bijvrbeeld belangrijk te weten dat een leerling jaren geleden een brertje heeft verlren f dat zijn ma nlangs is verleden. Eens te meer een gede reden vr schlen m te werken met een ged leerlingvlgsysteem waarin alle belangrijke gegevens van de leerling zijn vastgelegd. Van een nieuwe leerling is de vrgeschiedenis niet altijd bekend. Het is belangrijk dat de ude schl de infrmatie verdraagt. Sms zal hulp van buitenaf wenselijk f ndig zijn. In verleg met de uders kan de schl besluiten m hulp in te schakelen. Vr verwijsmgelijkheden zie hfdstuk 14. Instanties en websites. Stap 11: Nazrg vr de grepsleerkracht en het team Een leerkracht f andere medewerker die zich intensief heeft bezig gehuden met het verlijden van een kind f cllega kan na de uitvaart in een diep gat vallen. Al die tijd heeft hij f zij zich prfessineel pgesteld als leerkracht, begeleider van de kinderen en vertegenwrdiger van de schl. Een leerkracht kan veel steun ndervinden van het team. Een evaluatie bij een teamvergadering een paar weken na het verlijden van een leerling f persneelslid kan veel duidelijkheid geven en zrgen vr adequaat inspelen p gevelens, gedachten en vragen. Een luisterend r en prechte aandacht zijn veel waard.

9 Stap 12: Terugkijken, evalueren Het is ged m na een tijdje (1-3 maanden) met het hele team aandacht te besteden aan de gebeurtenissen en aan elkaar. Indien ndig kan daarbij een externe deskundige wrden ingeschakeld, bijvrbeeld de pedagg f jeugdarts van GGD regi Utrecht. Evalueer p een dergelijk mment de gang van zaken. Waar zijn we tevreden ver, wat is vr verbetering vatbaar? Ok kunnen de cntacten die er met de nabestaanden zijn geweest nder de lep wrden genmen. He kijken zij terug p de rl en aanpak van de schl? He gaat de schl in de tekmst m met de uders? Welke invled heeft het gebeuren gehad p de leerkrachten, de leerlingen en de lessen? Met name k persnlijke ervaringen van de afgelpen maanden zijn belangrijk m dan te bespreken. Wat heeft de hele situatie van u gevraagd? Kn u de (hulp)vraag aan f had u meer persnlijke bijstand ndig? Ok met er aandacht zijn vr de pvang en begeleiding van de leerlingen. He signaleert u prblemen, wat det u als u signalen krijgt dat het niet ged gaat? Sta tensltte af en te stil bij bepaalde herinneringen, bepaalde dagen zals de verjaaren sterfdag van de verledene f schenk aandacht aan de verledene bij bepaalde gebeurtenissen als een schlreisje f musical. Denk p een dergelijk mment aan de uders/familie, brertjes en zusjes. Een bezekje, kaart, blemen f een ander gebaar kan p een dergelijk mment vr de nabestaanden heel ndersteunend zijn.