Eiendm vasted rijksmsea Lessen vr een eventele verdracht
Clfn Eiendm vasted rijksmsea - lessen vr een eventele verdracht Lessen it verdracht van het eiendm van vasted bij heschlen, niversiteiten, ezndheidszr en litie Mniqe Arkesteijn en Hans de Jne Onderzeksteam: Mniqe Arkesteijn Lnneke Bank Alexandra den Heijer Hans de Jne Marten Middendr Bastiaan Peek The van der Vrdt Jackie de Vries Titia van de Water Jhan van der Zwart Desin en layt Flavia Crvel Madaniel Redactinele nderstenin Hilde Remøy en The van der Vrdt In dracht van het ministerie van Onderwijs, Cltr en Wetenscha, ministerie van Financiën en de Rijksebwendienst Faclteit Bwknde TU Delft, Afdelin Real Estate & Hsin Onderzeksre Real Estate Manaement ii Overdracht eiendm vasted rijksmsea
Inhdsave Vrwrd Manaement samenvattin iv v Deel A: Lessen en aanbevelinen 1. AANLEIDING, DOEL, ONDERZOEKSVRAGEN EN AANPAK 11 1.1 Waarm dit nderzek? 11 1.2 Delstellin 11 1.3 Hfd- en deelvraen 12 1.4 Onderzeksaanak 13 1.5 Leeswijzer 14 2. RIJKSMUSEA 15 2.1 Hidie sitatie rijksmsea 15 2.2 Beweeredenen vr een niewe kers 16 2.3 Samenstellin vastedrtefeille rijksmsea 17 2.4 Financiële eevens 18 2.5 Cnclsies 18 2.6 Imressies rijksmsea 19 3. OVERDRACHT EIGENDOMMEN DIVERSE SECTOREN 21 3.1 Heschlen 21 3.2 Universiteiten 22 3.3 Ziekenhizen 24 3.4 Plitie 25 3.5 Pblieke sectr in Zweden inclsief de msea 27 3.6 Verelijkin vier referentiesectren en de rijksmsea 30 4. CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN 35 4.1 Lessen it de deelstdies vr de rijksmsea 35 4.2 Vijf aanbevelinen 41 5. BRONNEN DEEL A 43 Deel B: Deelstdies 1. Heschlen 47 2. Universiteiten 69 3. Ziekenhizen 89 4. Plitie 117 Lijst met afkrtinen 135 Birafieën nderzekers 136 Overdracht eiendm vasted rijksmsea iii
Vrwrd Bij de verzelfstandiin van de rijksmsea medi jaren neenti heeft de Rijksebwendienst verzek van de staatssecretaris van het ministerie Onderwijs Cltr en Wetenscha (OCW) en met instemmin van de msea - de hisvestinszr van deze instellinen ecntineerd. In 2010 heeft de staatssecretaris van OCW in de brief aan de Tweede Kamer Meer dan kwaliteit: een niewe visie cltrbeleid een nderzek aanekndid naar de melijkheid en wenselijkheid m het eiendm van de ebwen aan de verzelfstandide msea ver te draen. Delstellin van dit nderzek is m na te aan f met de verdracht van het eiendm delmatie wijze meer rimte kan wrden eeven aan ndernemerscha en de verheidsbemeienis verder kan wrden beerkt. O 14 maart jl. heeft de staatssecretaris OCW de heer Zijlstra aan de Raad vr Cltr evraad m vr eind 2012 advies te even ver secifieke vraen betreffende de cllectie, het blieksbereik van msea en de delmatiheid en bekstiin in de mseale sectr. De verdracht van vasted maakt deel it van die verweinen. Het ministerie van OCW heeft in samenwerkin met het ministerie van Financiën en de Rijksebwendienst drie nderzeken laten itveren ter vrbereidin van de beslitvrmin ver een eventele verdracht van het eiendm van msemvasted: een nderzek naar Onderzek eiendmsverdracht van hisvestin msea, rartae financiële analyse (Delitte), een nderzek naar de vastedwaarderin (DTZ Zadelhff) en het hier vrliende nderzek naar de ervarinen van verdracht van vasted in andere sectren en de lessen die daarit knnen wrden etrkken. De drie nderzeken zijn elijktijdi iteverd. In de vrliende rartae zijn de ervarinen in beeld ebracht it vier sectren: heschlen, niversiteiten, de ezndheidszr (ziekenhizen) en de litie. O basis van die ervarinen zijn lessen etrkken en aanbevelinen efrmleerd. De nderzeksre van de TU Delft heeft met lezier aan dit nderzek ewerkt. De nderzeksvraa slit naw aan een seernt it ns nderzeksrramma: therie en raktijk van crrate and blic real estate manaement. Het nderhavie nderzek bd de eleenheid m inzichten it eerder en lend nderzek te intereren en te kelen aan een acteel beleidsvraastk. Mniqe Arkesteijn en Hans de Jne Delft, mei 2012 iv Overdracht eiendm vasted rijksmsea
Manaement samenvattin Aanleidin, del, vraastellin en aanak Aanleidin Del Hfdvraa Aanak Rijksmsea In 2010 heeft het ministerie Onderwijs Cltr en Wetenscha (OCW) in de brief aan de Tweede Kamer Meer dan kwaliteit: een niewe visie cltrbeleid (Ministerie van OCW, 2010a) een nderzek aanekndid naar de melijkheid en wenselijkheid m het eiendm van de ebwen ver te draen aan de (verzelfstandide) rijksmsea c.q. de bestren van de stichtinen. Delstellin van dit nderzek is m na te aan f met de verdracht van het eiendm delmatie wijze meer rimte kan wrden eeven aan ndernemerscha en de verheidsbemeienis verder kan wrden beerkt. In dit kader heeft het ministerie van OCW in samenwerkin met het ministerie van Financiën en de Rijksebwendienst drie nderzeken laten itveren. Delitte (2012) heeft een financiële analyse iteverd van de eiendmsverdracht van de hisvestin van vier eselecteerde msea. DTZ Zadelhff (2012) nderzcht de vastedwaarderin van een aantal rijksmsea. Een nderzek naar de lessen die eleerd knnen wrden it verdracht van vasted in andere sectren, is nderwer van vrliende rartae. Het del van dit derde nderzek is inzicht even in de evlen van een eventele verdracht van het eiendm van de ebwen van de rijksmsea aan de verzelfstandide instellinen. Hierte is nderzcht wat melijk het effect is van de verdracht het ndernemerscha en welke lessen eleerd knnen wrden it vier andere sectren waarin maatschaelijk ebnden vasted is veredraen aan de instellinen: heschlen (verdracht 1994), niversiteiten (verdracht 1995), ezndheidszr (verdracht 2008) en litie (verdracht 1993 en 2012). De itkmsten van het nderzek meten nderstenin bieden aan de beslitvrmin dr het kabinet ver het al dan niet verdraen van het vasted van de rijksmsea aan de stichtinsbestren. De hfdvraa van dit nderzek is: wat zijn de lessen die etrkken knnen wrden it de verdracht van maatschaelijk ebnden vasted bij andere sectren en welke aanbevelinen knnen hierit wrden edestilleerd vr de inrichtin van sccesvl manaement van msemvasted? Vr het nderzek is ebrik emaakt van beschikbaar nderzeksmateriaal it eerder en it n lend rmtienderzek bij de vakre Real Estate and Hsin van de faclteit Bwknde van de TU Delft. Daarnaast is een literatrnderzek iteverd naar (inter)natinale brnnen. Nederland kent in ttaal 773 erkende msea (Ministerie van OCW, 2010b, 2011), die ezamenlijk circa 20 miljen bezekers er jaar trekken. Er zijn 29 msea die een sbsidie van het Rijk ntvanen. 17 msea hren hn ebwen van de Rijksebwendienst. Gezamenlijk bedienen zij een kwart van de msembezekers. In de jaren 90 zijn deze msea in atnme stichtinen nderebracht. Bij deze verzelfstandiin heeft de Rijksebwendienst het eiendm en beheer van de ebwen behden. Met het ministerie van OCW maken de msea restatieafsraken ver behd, beheer en teankelijkheid van de cllectie. De verweinen vr een melijke verdracht van het vasted vindt zijn rsrn in veranderend Rijksbeleid, waardr de verheid niewe kezes met maken vr de bestedin van de beschikbare middelen, en de wens m meer rimte te creëren vr ndernemerscha. Overdracht eiendm vasted rijksmsea v
Hidistelsel Alternatief stelsel Fir i: Hidi verss alternatief stelsel Het hidie stelsel en het alternatieve stelsel dat wrdt vrzien zijn in fir i weereeven. Vasted van rijksmsea De vastedrtefeille van de rijksmsea is zeer divers, zwel in aard en mvan van de ebwen, als in bezekersaantallen en in cmmerciële melijkheden. De meeste msea beschikken ver enkele ebwen en zijn lcatie-ebnden. Het aat m nieke, secifieke en bijzndere ebwen, die veelal als cltreel erfed zijn aanemerkt en mede bealend zijn vr de belevin van het msem. O dit mment is didelijk dat de tekmstie sbsidies basis van de hidie kaitaalslasten vr smmie msea vldende zijn en vr andere nvldende m aan de tekmstie investerinsbehefte te vlden. Geleerde lessen it verdracht van vasted in andere sectren Hewel de nderzchte sectren niet alle nderdelen eheel verelijkbaar zijn met de rijksmsea, hebben de deelstdies naar de (vasted)systeemwijziinen bij niversiteiten, heschlen, zr en litie tt relevante inzichten eleid vr de case vastedeiendm rijksmsea. Gecnstateerd kan wrden dat de decentralisatie van vastedeiendm en -verantwrdelijkheden in drie van de vier nderzchte sectren (heschlen, niversiteiten en ziekenhizen) waarde teveende effecten heeft ehad vr de ranisaties zelf. In deze sectren is het ebw van strateische waarde vr het rimaire rces van de instellinen. De deelstdies even aanleidin m te cnclderen dat de ranisaties na de verdracht exlicieter en bewster stren hisvestin die ast bij de ranisatiestrateie, het beleid en het rimaire rces. Er is srake van efficiënter ebrik van rimte en hisvestinsmiddelen en versnellin van hisvestinsrcessen. De efficiëntie is mede bereikt dr de tename van de stdentenaantallen bij heschlen en niversiteiten. Dit illstreert dat het meilijk is een casale relatie te leen tssen de systeemwijziin sec en effecten zals efficiënt(er) rimteebrik. Daarnaast is een belanrijke vraa, in heverre de eien verantwrdelijkheid ver het vasted en de inreen in het vasted hebben bijedraen aan de rimaire delstellinen van de instellinen, zals ed nderwijs en nderzek (heschlen en niversiteiten) en teankelijk, betaalbaar en kwalitatief ede zr (ziekenhizen). Hierver zijn een data beschikbaar. Een belanrijke aanbevelin is m bij een eventele verdracht vraf af te sreken welke indicatren emeten aan wrden m te bealen in welke mate de bede delen wrden bereikt. Oemerkt wrdt dat ndernemerscha niet het iteindelijke del is, maar een middel m de cltr delen te bereiken. De litie is na de eerste systeemwijziin niet delmatier ewrden, waarschijnlijk drdat vr de litie hisvestin verweend een ndzakelijk middel vrmt m het rimaire rces te faciliteren. Vr de tweede systeemwijziin bij de litie zijn n een cnclsies te trekken. vi Overdracht eiendm vasted rijksmsea
O rnd van de vier deelstdies zijn belanrijke lessen te leren vr de eventele verdracht van het vasted van rijksmsea naar de instellinen zelf. Deze lessen zijn samen te vatten in vijf aanbevelinen, verdeeld ver drie thema s: verantwrdelijkheid & risic enerzijds en atnmie & beleidsvrijheid anderzijds; inrichtin van rfessineel vastedmanaement; transitie naar het niewe (vasted)systeem. Verantwrdelijkheid & risic s verss atnmie & beleidsvrijheid Vasted kan diverse waarde teveende effecten tewee brenen vr een ranisatie zals nderstenin van het rimaire rces, versterkin van het ima, stimlerin van innvatie en verrtin van de flexibiliteit. Om deze waarde teveende effecten daadwerkelijk te knnen bereiken, is het van belan dat vasted als strateisch bedrijfsmiddel kan wrden inezet. Daarte is het belanrijk dat de msea zeenscha hebben f krijen ver hn vasted, m kezes ten aanzien van hn vasted mee te ween in interale ksten-/ batenafweinen binnen de bedrijfsverin en het rimair rces. Het zelf knnen stren waarde teveende effecten heeft zelfstandiheid, atnmie, effectiviteit en rfilerin estimleerd. Overiens is niet nderzcht f ndernemerscha k bevrderd kan wrden zónder verdracht van vastedeiendm. Teelijkertijd met ewaakt wrden vr de risic s van het verdraen van het vastedeiendm en de atnmie en beleidsvrijheid die de rijksverheid daarmee weeeft aan de instellinen zelf. Het eheel wevallen van de bemeienis van de rijksverheid met het vasted van de instellinen, kan leiden tt sitaties waarbij de dr de verheid estelde delen wrden eschaad. Deze inzichten leiden tt de vlende twee aanbevelinen: 1. Tezicht rijksdelen, mandaat vasted naar de instellinen: Geef de verzelfstandide instellinen een mandaat het ebied van vasted en zr dr middel van tezicht dat de estelde Rijksdelstellinen met betrekkin tt het cltrbezit rminent blijven; 2. Vldende rim mandaat m zelf te knnen stren: Zr ervr dat het mandaat van de instellinen het ebied van vasted vldende rim is, zdat instellinen daadwerkelijk zelf knnen stren en niet alleen te maken krijen met de lasten van het vasted, maar k met de lsten. Dit leidt erte dat instellinen vasted nderdeel knnen laten itmaken van de interale ksten-/ batenafwein die zij ten beheve van hn rimaire rces en bedrijfsverin maken, wat ndernemerscha bevrdert. Inrichtin van rfessineel vastedmanaement Uit de deelstdies is ebleken dat vr het inrichten van een rfessineel en (ksten)efficiënt vastedmanaementaaraat een zekere schaal vereist is. Deze schaal is ndi m vldende secialistische kennis exertise in his te knnen hebben vr adeqate vastedstrin, een nifrm hisvestinsbeleid vr de ehele ranisatie te knnen veren, een ede vastedadministratie te knnen inrichten en beheren en rijsvrdelen te behalen bij ink. Gecnstateerd kan wrden dat deze schaal ntbreekt bij de rijksmsea afznderlijk. Een ecncentreerde itverin van vastedmanaementactiviteiten kan erte leiden dat de bendide schaal wrdt bereikt. Bijvrbeeld dr een cöeratie, waarin de msea articieren. O deze manier zijn de msea eienaar van de itverende ranisatie, waardr ewaarbrd wrdt dat deze kennis heeft van/ heeft vr de belanen en het rimaire rces van de instellinen. Deze inzichten leiden tt de vlende aanbevelin: 3. Cncentratie vastedmanaement: Bewerkstelli een ecncentreerde itverin van vastedmanaementactiviteiten, zdat secialistische vastedkennis en -exertise wrdt ebndeld, de ink van werkzaamheden kstenefficiënt laatsvindt en een rfessinele vastedadministratie wrdt inericht en beheerd. Overdracht eiendm vasted rijksmsea vii
Behalve de sitatie ná verdracht vraat k de veran naar een niewe (vasted)systeem m aandacht. In de zr is veel niew beleid aanekndid, meben en vervlens weer teretrkken. Deze beleidsndidelijkheid heeft instellinen nzeker emaakt, de bw verlamt, investeerders afeschrikt en banken terhdend emaakt in het even van leninen. Om derelijke transitiestress te vrkmen bij de rijksmsea, dient vraf itebreid een rnse te wrden emaakt van melijk te verwachten effecten van het niewe systeem vr de afznderlijke instellinen, zwel sitief als neatief, m basis hiervan een adeqate en heldere veransrcedre en reelin te ntweren. Belanrijk nderdeel van de veransreelin vrmt de financiële cmensatie van de instellinen, m te vrkmen dat smmie msea als evl van het veranderende reime in zwaar weer raken. Deze inzichten leiden tt de vlende twee aanbevelinen: Transitie naar het niewe (vasted)systeem 4. Instellinen schn dr de rt : Garandeer een reële en faire financiële afwikkelin bij de verdracht van de vastedverantwrdelijkheden, in de vrm van een financiële cmensatie vr instandhdin en vervanin van het vasted, het aanakken van achterstalli nderhd en het knnen inselen tekmstie beheften. 5. Beleidsdidelijkheid vrkmt transitiestress: Vrkm ndidelijkheid en nzekerheid dr tijdi met de instellinen ver de inhd, delen en evlen van de systeemwijziin te cmmniceren en een didelijke en adeqate veransreelin te stellen. Dit vereist een zrvldie analyse vraf van de melijke effecten (ewenst en newenst) van het niewe systeem, m te vrkmen dat in de transitiefase veel aanassinen en wijziinen ndi zijn. viii Overdracht eiendm vasted rijksmsea
Deel A: Lessen en aanbevelinen Overdracht eiendm vasted rijksmsea ix
x Overdracht eiendm vasted rijksmsea
1. Aanleidin, del, nderzeksvraen en aanak 1.1 Waarm dit nderzek? Bij de verzelfstandiin van de vrmalie rijksmsea medi jaren neenti heeft de Rijksebwendienst verzek van de staatssecretaris van het ministerie Onderwijs Cltr en Wetenscha (OCW) en met instemmin van de msea - de hisvestinszr van deze instellinen ecntineerd. In jni 2010 heeft de staatssecretaris van OCW in de brief aan de Tweede Kamer Meer dan kwaliteit: een niewe visie cltrbeleid (Ministerie van OCW, 2010a) een nderzek aanekndid naar de melijkheid en wenselijkheid m het eiendm van de ebwen aan de (verzelfstandide) rijksmsea ver te draen aan de bestren van de stichtinen. De minister van Binnenlandse Zaken heeft in zijn brief (Ministerie van BZK, 2011) ver mnmentaal vasted in rijksbezit aaneeven, dat de delstellin van dit nderzek is m na te aan f met de verdracht van het eiendm delmatie wijze meer rimte kan wrden eeven aan ndernemerscha en de verheidsbemeienis verder kan wrden beerkt. Het ministerie van OCW heeft in samenwerkin met het ministerie van Financiën en de Rijksebwendienst hierte drie nderzeken laten itveren. Het eerste nderzek naar enaamd Onderzek eiendmsverdracht van hisvestin msea, rartae financiële analyse is iteverd dr Delitte (2012), het tweede nderzek naar de waarderin van de rijksmsea dr DTZ Zadelhff (2012). Het derde nderzek naar lessen die eleerd knnen wrden it verdracht van vasted in andere sectren is nderwer van de hier vrliende rartae. De drie nderzeken zijn de afelen twee maanden elijktijdi iteverd. O 14 maart jl. heeft de staatssecretaris OCW de heer Zijlstra aan de Raad vr Cltr m evraad ver het msembestel evraad m vr eind 2012 advies te even ver secifieke vraen betreffende de cllectie, het blieksbereik van msea en de delmatiheid en bekstiin in de mseale sectr (Ministerie van OCW, 2012). 1.2 Delstellin Vr dit nderzek is dr het ministerie van OCW de vlende delstellin efrmleerd: Inzicht even in de evlen van verdracht van het eiendm van de ebwen van de (vrmalie) rijksmsea aan de verzelfstandide instellinen. Om de beslitvrmin te nderstenen wil het ministerie weten, welke lessen etrkken knnen wrden it andere sectren waarin maatschaelijk ebnden vasted is veredraen aan de instellinen: heschlen (verdracht 1994), niversiteiten (verdracht 1995), ezndheidszr (verdracht 2008) en litie (verdracht 1993). In deze sectren heeft de verdracht verschillende wijzen laatsevnden. Bij de zr is bijvrbeeld een niew reime vr kaitaallasten ineverd, waarbij de verantwrdelijkheid en bevedheden vr het vasted en de kaitaallasten vlledi bij de zrinstellin is neereled (Raad vr de Vlksezndheid en Zr, 2006). Ter vrbereidin van de beslitvrmin m het vasted van vrmalie rijksmsea dr het rijk al dan niet teen taxatiewaarde ver te draen aan de stichtinsbestren wrden vr de reresentatieve msea zijn deze vier sectren nader nderzcht. Hfdstk 1 Overdracht eiendm vasted rijksmsea 11
1.3 Hfd- en deelvraen Centraal in dit nderzek staat de vraa: Wat zijn de lessen die etrkken knnen wrden it de verdracht van maatschaelijk ebnden vasted bij andere sectren en knnen basis hiervan aanbevelinen esteld wrden vr de inrichtin van sccesvl manaement van maatschaelijk vasted? Deze hfdvraa is eslitst in twee deelvraen: 1. Wat waren de delstellinen van de verdracht van vasted van heschlen, niversiteiten, ziekenhizen en de litie, wat zijn de kenmerken van het de en het niewe systeem, wat zijn de evlen van de verdracht van vastedeiendm en welke lessen zijn hierit te trekken? 2. Welke vistreels zijn it deze ervarinen te destilleren vr sccesvl manaement van vasted vr rijksmsea? Ad 1. Lessen it verdracht van maatschaelijk ebnden vasted Vr de sectren heschlen, niversiteiten, ziekenhizen en de litie zijn de vlende deelvraen efrmleerd: 1. Ode sitatie He was het eiendm en beheer van het vasted eraniseerd vóór de systeemwijziin? Wat waren het mment van verdracht de kenmerken van de vastedvrraad (aantal anden, m 2, technische staat? Wat waren de vr- en nadelen van het de systeem? 2. Niewe sitatie Waarm is het bestaande systeem ewijzid? Wat zijn de (litieke) delstellinen van de systeemwijziin? Wat zijn de kenmerken van het niewe systeem? 3. Wat zijn de evlen van de verdracht van het vasted? He is het transitierces verlen? Welke discssies heeft de systeemwijziin ereen (in het veld en in de litiek)? Zijn de delstellinen ehaald? Zijn er ewenste en newenste (neven) effecten? He is de het manaement van het vasted inericht na de verdracht van het vasted? 4. Welke lessen zijn eleerd it de verdracht van het vasted in de nderzchte sectren? Wat zijn belanrijke scces en faalfactren en aandachtsnten vr eventele verdracht van vasted in andere sectren zals msea? 12 Overdracht eiendm vasted rijksmsea Hfdstk 1
Ad 2: Aanbevelinen vr een sccesvlle verdracht van vasted van rijksmsea Het tweede deel van de nderzeksdracht is ericht het frmleren van aanbevelinen f het stellen van aanbevelinen vr de verdracht van vasted van rijksmsea naar de instellinen zelf. De edachte in it naar de vlende thema s: 1. de invled van hisvestin het rimair bedrijfsrces van msea; 2. melijkheden m meer rimte te creëren vr ndernemerscha; 3. effecten van schaalrtte van de rtefeille de inrichtin van de ranisatie; 4. bendide exertise het terrein van drachteverscha; 5. bendide materiekennis van vasted; 6. financiële evlen vr zwel de bedrijfsverin als de balans; 7. financierin (rivaat dan wel bliek); 8. risic s en melijke beheersmaatreelen bij veran van eiendm. Gebrik van beschikbaar materiaal O basis van de beschikbare infrmatie ver de vier nderzchte sectren en de (smmiere) infrmatie ver (vasted van) msea, k internatinaal, blijken de vistreels in te delen in drie clsters: 1. Verantwrdelijkheid & risic s verss atnmie & beleidsvrijheid De wijze waar vasted waarde kan teveen aan de rijksmsea Daarbij wrdt vrnamelijk ekeken naar de invled van de hisvestin het rimair bedrijfsrces van msea en he vasted een middel kan zijn m het ima te versterken, innvatie te stimleren, ksten te redceren, risic s te beheersen en de flexibiliteit te verrten. 2. De inrichtin van rfessineel vastedmanaement De wijze waar het vastedmanaement van rijksmsea inericht z knnen wrden. Hierbij wrdt aandacht besteed aan de effecten van schaalrtte van de rtefeille de inrichtin van de ranisatie, de bendide exertise het terrein van drachteverscha en de bendide materiekennis van vasted. 3. De transitie naar het niewe (vasted)systeem De wijze waar het transitierces van de systeemwijziin vrmeeven z knnen wrden. 1.4 Onderzeksaanak De deelstdies naar heschlen, niversiteiten, de ezndheidszr en de litie zijn teesitst de Nederlandse sitatie. De zrsectr is afebakend tt de care sectr i.c. ziekenhizen. Daarnaast is een krte internatinale verkennin iteverd naar het vastedeiendm van msea. Hewel bekend is dat in Eneland het eiendm van de msea is veredraen zijn hierver een artikelen evnden in de wetenschaelijke literatr die relevante infrmatie leveren vr dit nderzek. De ervarinen in Zweden wrden krt teelicht in bijlae A. Het reeds beschikbare nderzeksmateriaal betreft de rmtienderzeken Presteren dr vasted van Jackie de Vries (2007), Manain the niversity cams, infrmatin t srt real estate decisins van Alexandra den Heijer (2011) en het lende rmtie nderzek van Jhan van der Zwart naar Strateisch stren ziekenhisvasted in een veranderende cntext. Deze nderzeken zijn f wrden beeleid dr rmtr Hans de Jne en crmtr The van der Vrdt. Hfdstk 1 Overdracht eiendm vasted rijksmsea 13
Vr het literatrnderzek is ebrik emaakt van natinale en internatinale brnnen. Er blijken weini artikelen beschikbaar te zijn in internatinale eer reviewed jrnals. Via le advanced is ezcht de cmbinatie van drie zektermen die zijn weereeven in tabel 1.1. Daarbij is ezcht bestandstye Adbe Acrbat df (.df). Literatrnderzek Zekterm 1 Zekterm 2 Zekterm 3 vasted beleid maatschaelijke f blieke f semiblieke Tabel 1.1: Zektermen Nederlands literatrnderzek via le advanced hisvestin verdracht eiendm zr f zrsectr verdracht verantwrdelijkheden heschlen f heschl f her nderwijs f niversiteiten f niversiteit reilitie f litie Het literatrnderzek naar internatinale brnnen heeft zich secifiek ericht verdracht van vastedeiendm bij msea. De ebrikte zektermen vr het sren van internatinale literatr staan vermeld in tabel 1.2. Zekterm 1 Zekterm 2 Zekterm 3 Zekterm 4 real estate licy transfer & wner, rerty scial sectr civil sectr civil service blic service blic sectr semi blic Tabel 1.2: zektermen internatinaal literatrnderzek dr TU Delft biblitheek via scs asset rerty hsin transfer & resnsibility, tasks, manaement msea msem 1.5 Leeswijzer Vrdat we de bevindinen it de vier nderzchte sectren besreken, even we in hfdstk 2 eerst enie achterrndinfrmatie ver de rijksmsea in Nederland: de vastedvrraad, bezekersaantallen, en financiële kaders. Hfdstk 3 vat de belanrijkste bevindinen samen it de deelstdies naar (vasted van) heschlen, niversiteiten, ziekenhizen en de litie. De interale rartaes van de vier deelstdies zijn enmen in deel B van deze rartae. Hfdstk 4 eeft een aantal belanrijke aanbevelinen m de verdracht van msemvasted aan de instellinen sccesvl te laten verlen. 14 Overdracht eiendm vasted rijksmsea Hfdstk 1
2. Rijksmsea 2.1 Hidie sitatie rijksmsea Fir 2.1: Hidi stelsel OCW, Rd en msea. Nederland kent in ttaal 773 erkende msea (Ministerie van OCW, 2010b, 2011). Er zijn 29 msea die een sbsidie van het Rijk ntvanen. Het aat m 17 msea die ebwen hren bij de Rijksebwendienst. O verzek van het ministerie van OCW is een nderzek estart naar de wijze waar de hisvestin van de rijksmsea in Nederland het beste eraniseerd kan wrden. In dit nderzek wrdt efcst 17 van de 29 rijksmsea. De ebwen van de rijksmsea zijn in eiendm van de Staat der Nederlanden en wrden dr deze msea ehrd van de Rd. Het hidie mandaat van msea is ereeld drdat msea drachtever zijn vr de Rd. In de hrcntracten wrden afsraken ver hr, ebrik, nderhd en renvatie vasteled. In de jaren 90 is een rfessinaliserinssla bij de msea emaakt en zijn de msea in atnme stichtinen nderebracht. Bij deze verzelfstandiin van de rijksmsea heeft de Rijksebwendienst het eiendm en beheer van de ebwen behden. Met het ministerie van OCW maken de msea restatieafsraken ver behd, beheer en teankelijkheid van de cllectie. Het hidi stelsel laat zich als vlt samenvatten, zichtbaar in fir 2.1. Tabel 2.1: Aantal bezekers er msem in 2011 (Ministerie van OCW, 2010b, 2011). De cllecties zijn eiendm van de Nederlandse Staat. De rijksmsea beheren Staat, de cllecties basis van beheersvereenkmsten. De msea ereren als zelfstandie ranisaties en richten zich het verrijken en insireren van bezekers. Dat den zij dr het verwerven, beheren en behden van verzamelinen. Activiteiten zijn bijvrbeeld nderzek en blicatie, vaste en wisselende tentnstellinen en edcatieve rramma s. Bezekersaantallen Alle msea in Nederland ntvinen in 2011 samen neveer 20 miljen bezekers. Oneveer een kwart van die bezekers werden ntvanen dr de Rijksesbsidieerde msea. Het van Gh Msem is de rtste trekker met bijna 1,6 miljen bezekers jaarbasis. In de nderstaande tabel zijn de rijksmsea met de rtste bezekersaantallen weereeven. Belanrijke Msem Bezekers Rijksmsem Vincent van Gh 1.595.000 Rijksmsem 995.000 Nederlands Oenlchtmsem 450.000 Rijksmsem Paleis t L 322.600 Kröller Müller 298.000 Natralis 273.000 Maritshis 254.300 Ziderzeemsem 228.000 Rijksmsem van Odheden 150.500 Rijksmsem Nederlands Scheevaartmsem 150.000 Rijksmsem vr Vlkenknde 102.000 Het Catharijnecnvent 90.000 Rijksmsem Twenthe Berhaave 50.000 Meermann Letterkndi Msem Rijksbrea vr Knsthistrische Dkmentatie nb nb nb nb Hfdstk 2 Overdracht eiendm vasted rijksmsea 15
cnclsie it de bezekersaantallen is dat er zeer rte verschillen zijn tssen de msea. Een beerkt aantal msea kent een verhdinsewijs rt aantal bezekers. 2.2 Beweeredenen vr een niewe kers Het vraastk ver de melijke verdracht van het vasted vindt zijn rsrn in veranderend Rijksbeleid, waardr de verheid niewe kezes met maken vr de bestedin van de beschikbare middelen, en de wens m meer rimte te creëren vr ndernemerscha. De staatssecretaris van OCW heeft in de cltrbrief aan de Tweede Kamer Meer dan kwaliteit: een niewe visie cltrbeleid een nderzek aanekndid naar de melijkheid en wenselijkheid m het eiendm van de ebwen van de rijksmsea ver te draen aan de bestren van de stichtinen. De staatssecretaris heeft daarm in zijn adviesaanvraa ver het msembestel bijzndere aandacht evraad vr het vasted van de msea. Het alternatieve stelsel ziet er hfdlijnen als vlt it (zie fir 2.2). Het eiendm van vasted wrdt veredraen aan de rijksmsea waardr zij van hrder eienaar wrden en daarmee de lsten en lasten van eiendm verkrijen. In dat stelsel hebben msea een rte atnmie en draen zij het risic verbnden aan eiendm. Fir 2.2: Alternatief stelsel met meer atnmie het ebied van ndernemerscha en vasted. De minister van BZK heeft vervlens in zijn brief ver mnmentaal vasted in rijksbezit aaneeven dat de delstellin van het nderzek is m na te aan f met de verdracht van het eiendm delmatie wijze meer rimte kan wrden eeven aan ndernemerscha van de msea en f de verheidsbemeienis verder kan wrden beerkt. Bij de evalatie van het Rijkshisvestinsstelsel heeft de minister aaneeven dat de mseale ebwen een bijzndere sitie innemen in dit stelsel. De melijke beleidswijziin vanit de Rijksverheid is in eerste instantie niet ineeven dr financiële mtieven (beziniinen). De Staatssecretaris eeft inhdelijke armenten vr de niewe kers die hij vrstaat vr de rijksmsea. Hierbij zijn de vlende delstellinen efrmleerd: De msea meten meer en intensiever samenwerken zwel de inhd als bij de itwisselin van kennis en vrzieninen. Er dient nderzcht te wrden f er melijkheden zijn m beaalde msea dan wel cllecties te laten fseren f samenaan. De bestaande cllecties meten verder ediitaliseerd wrden. De mbiliteit van cllecties met verhd wrden. Het here del van deze nten is dat het bliek makkelijker tean krijt tt de waardevlle cllecties die Nederland rijk is. Dr de delstellinen die de Staatssecretaris draat aan de rijksmsea zllen zij in vele evallen endzaakt zijn m hn ranisatie aan te assen. Van de msea wrdt verwacht dat zij n meer als een ndernemin aan acteren. Daarbij meten zij een didelijke fcs leen hn kerntaak; het behden en ntsliten van de cllectie. Om die reden wrdt het nderzek ecncentreerd een beerkt aantal instellinen. Daarnaast dienen de msea meer samenwerkinsverbanden aan te aan vr hn dienstverlenin en de nderstenin van het rimaire rces. Dr breder en intensiever samen te werken wrdt de verhead beerkt, kan ezamenlijk inekcht wrden en wrdt kennis edeeld. Samenwerkin met veriens niet alleen ezcht wrden tssen msea nderlin, maar k met marktartijen die het secndaire rces nderstenen. 16 Overdracht eiendm vasted rijksmsea Hfdstk 2
2.3 Samenstellin vastedrtefeille rijksmsea Gebwkenmerken De ebwen van de rijksmsea zijn zeer divers in zwel aard als mvan. Het Oenlcht Msem heeft de rtste mvan qa erceelervlakte. Echter het rtste deel van de ebwen zijn msemstkken en vallen niet nder de hisvestin van het msem. Qa msemebwen heeft het Rijksmsem de rtste vlerervlakte. Naast de verschillen in ervlakte zijn er k rte verschillen in de aard van de ebwen. De msea zijn deels ehisvest in ebwen met een belanrijke cltrhistrische waarde. Smmie msea zijn ehisvest in seciaal vr dat del ntwikkelde ebwen. In tabel 2.2 zijn de belanrijkste kenmerken van de hisvestin van de rijksmsea weereeven. Tabel 2.2: Kenmerken hisvestin rijksmsea (ave Rijksebwendienst) Onderhdsstaat ebwen Drdat de aard van de ebwen wezenlijk verschilt, is de nderhdsbehefte van de afznderlijke ebwen k wezenlijk anders. Dit verschil wrdt daarnaast n versterkt dr de feitelijke nderhdsstaat van de verschillende ebwen. Het Scheevaartmsem is recent eheel erenveerd terwijl Paleis het L aan de vravnd staat van een ndzakelijke rtscheese renvatie. De technische nderhdsstaat van de ebwen is bij de Rd bekend. Hierin zijn een exten waar te nemen. De fnctinele verderin is wat lastier te bjectiveren. In het nderzek naar de bsiness case van de verzelfstandiin dr Delitte wrdt dit mment vr vier msea een drkijk eeven naar de investerinsbehefte vr de kmende jaren m het ebwenbestand technisch t date te hden. Rijksmsem aantal ebwen ervlakte in BVO investerinsbedra in bekwaarde in er 1-1-2014 Rijksmsem 10 Rijksmsem Paleis het L 2 Natralis 2 Rijksmsem Nederlands Scheevaartmsem 5 Rijksmsem vr Vlkenknde 7 Rijksmsem Vincent van Gh 4 Kröller Müller 2 Nederlands Oenlchtmsem 18 Rijksmsem van Odheden 4 Ziderzeemsem 7 Berhaave 4 Rijksmsem Twenthe 1 Het Catharijnecnvent 2 Rijksbrea vr Knsthistrische Dkmentatie - Letterkndi Msem 1 Maritshis 3 Meermann 2 ttaal 74 (waarvan 4 hr) 80.700 289.000.000 203.000.000 34.400 92.000.000 14.000.000 32.900 44.000.000 28.000.000 22.400 71.000.000 46.000.000 21.400 47.000.000 19.000.000 17.900 40.000.000 12.000.000 16.800 39.000.000 12.000.000 16.800 23.000.000 10.000.000 13.600 24.000.000 8.000.000 13.300 13.000.000 5.000.000 10.700 15.000.000 6.000.000 8.700 16.000.000 6.000.000 8.500 9.000.000 5.000.000 7.600 16.000.000 8.000.000 7.000 16.000.000 9.000.000 6.800 23.000.000 18.000.000 2.600 6.000.000 2.000.000 322.100 783.000.000 411.000.000 Hfdstk 2 Overdracht eiendm vasted rijksmsea 17
Om een etrw beeld te knnen even van de daadwerkelijke investerinsbehefte er msem vr de kmende jaren is nader nderzek vereist. Het me didelijk zijn dat de msea die ehisvest zijn in bijzndere mnmentale ebwen emiddeld een here nderhdsbehefte kennen. Een belanrijk element in de te verwachten nderhdsksten is k het bezekersaantal. Vr die msea die een bvenemiddeld aantal bezekers kennen (zie tabel 2.1) zal de drk de vrzieninen en het ebw k her zijn. Dit leidt met name tt here ksten van het daelijks nderhd en versnelde afschrijvin van blieknderstenende vrzieninen. 2.4 Financiële eevens De ebwen van de rijksmsea zijn stk vr stk waardevlle anden. Het rsrnkelijke investerinsbedra (telsm van alle (histrisch)eraamde en feitelijke investerinen ver eride 1985-2012) in deze lcaties bedraat bijna 800 miljen er. De herbwwaarde is dit mment neveer 1,5 miljard er. De bekwaarde van de ebwen bedraat vlens ave Rijksebwendienst 1 janari 2014 rim 400 miljen er. De marktwaarde van de ebwen is n niet in kaart ebracht. Als esrken wrdt ver de melijke verdracht van de ebwen is de vraa teen welke waarde dat ebert: bekwaarde, de marktwaarde f de bedrijfswaarde. Deze drie waarden zllen nderlin frs afwijken. 2.5 Cnclsies Vr dit nderzek zijn de vlende nties relevant: de rtefeille is zeer divers: zwel in aard en mvan van de ebwen, in bezekersaantallen als in cmmerciële melijkheden; de ebwen zijn niek en secifiek en zijn zelf nderdeel van de belevin van het msem; het aat m bijzndere ebwen, veelal zelf k als cltreel erfed aanemerkt; de msea zijn ver het alemeen lcatie ebnden; de meeste msea beschikken ver enkele ebwen; k de rte msea zijn vanit vastedtiek bescheiden van mvan; het is n niet didelijk f de tekmstie sbsidies basis van de hidie kaitaalslasten vr de msea vldende zijn m aan de tekmstie investerinsbehefte te vlden; het is k n niet bekend f hier nevenwichtiheden in bestaan en f de kaitaalslasten een reëel beeld even van de hidie staat van het ebw, mede in het licht van de tekmstie investerinsbehefte. 18 Overdracht eiendm vasted rijksmsea Hfdstk 2
2.6 Imressies rijksmsea Rijksmsem Berhaave Het Kröller Müller Maritshis Meermann Letterkndi Catharijnecnvent Msem stad Leiden Utrecht Otterl 's-gravenhae 's-gravenhae 's-gravenhae aantal bezekers 2011 50.000 90.000 298.000 254.300 nb nb aantal ebwen 4 2 2 3 2 1 ervlakte in BVO 10.700 8.500 16.800 6.800 2.600 7.000 investerinsbedra 15.000.000 9.000.000 39.000.000 23.000.000 5.500.000 16.000.000 bekwaarde 6.000.000 5.000.000 12.000.000 18.000.000 2.000.000 9.000.000 Rijksmsem NCB Natralis Rijksmsem van Odheden Rijksmsem Paleis het L Rijksbrea vr Knsthistrische Dkmentatie Rijksmsem Rijksmsem Nederlands Scheevaartmsem stad Leiden Leiden Aeldrn Den Haa Amsterdam Amsterdam aantal bezekers 2011 273.000 150.500 322.600 nb 995.000 150.000 aantal ebwen 2 4 2 nb 10 5 ervlakte in BVO 32.900 13.600 34.400 7.600 80.700 22.400 investerinsbedra 44.000.000 24.000.000 92.000.000 16.000.000 289.000.000 71.000.000 bekwaarde 28.000.000 8.000.000 14.000.000 8.000.000 203.000.000 46.000.000 Rijksmsem Rijksmsem Rijksmsem Rijksmsem vr Ziderzeemsem Nederlands Twenthe Vincent van Gh Vlkenknde Oenlchtmsem stad Enschede Amsterdam Leiden Enkhizen Arnhem aantal bezekers 2011 nb 1.595.000 102.000 228.000 450.000 aantal ebwen 1 4 7 7 18 ervlakte in BVO 8.700 17.900 21.400 13.300 16.800 investerinsbedra 16.000.000 40.000.000 47.000.000 13.000.000 23.000.000 bekwaarde 6.000.000 12.000.000 19.000.000 5.000.000 10.000.000 Hfdstk 2 Overdracht eiendm vasted rijksmsea 19
20 Overdracht eiendm vasted rijksmsea Hfdstk 2
3. Overdracht eiendmmen diverse sectren 3.1 Heschlen Ode sitatie Niewe sitatie HBO-instellinen bestaan sinds het bein van de 20 ste eew. Vanit het werkveld ntstnd de behefte naar direct inzetbaar ed eleid ersneel. De eerste leidinen vnden laats in rivé villa s f in vrmalie nderwijsebwen. De diversiteit aan leidinen en instellinen was rt. Sinds 1968 eldt vr HBO-instellinen de wet en reelevin it de Mammetwet. Om ri te krijen het aantal leidinen en de kwaliteit ervan is vanit de verheid een rt aantal reels en richtlijnen afekndid die direct evlen hadden vr de hisvestin. Er zijn rimtenrmen er stdent esteld en maatreelen ineverd vr het verrten van de atnmie. Schaalverrtin, taakverdelin en cncentratie zrden vr vele verschivinen in de hisvestin. Een tenemende atnmie nderwijsebied en centrale strin hisvestin, een kaitaalintensief bedrijfsmiddel, staan echter esannen vet met elkaar. De cmbinatie van tenemende atnmie vr de instellinen zelf en technische en fnctinele verderin van de hisvestin hebben eleid tt de inverin van een niew financierinssysteem vr hisvestin: de Omkerin Kaitaallasten Financierin (OKF). Deze eratie hield in dat het ecnmisch claimrecht van de hisvestin van het ministerie van Onderwijs Cltr en Wetenscha (OCW) vereaan is naar de instellinen zelf. Vóór 1994 werden de ksten vr hisvestin basis van vraf edekerde investerinslannen vered. Heschlen mesten vraf hn lannen vr hisvestinsinreen aanleveren bij de Directie Hisvestin van het ministerie. De lannen werden afewen samen met alle lannen van andere instellinen. Vanaf 1994 zijn heschlen zelf verantwrdelijk vr de hisvestin en dienden zij zelf de investerinsafweinen te maken en de financiële evlen hiervan te draen. Gevlen De vastedrtefeille met een mvan van rim 1,2 miljen m 2 fnctineel ntti ervlak (fn), verdeeld ver 76 instellinen, is vr 544 miljen (1,2 miljard lden) veredraen aan de instellinen. De HBO-instellinen mesten nett deze 544 miljen bij de bank lenen. De instellinen kreen een veredin van de kaitaallasten in een lmsm veredin er stdent, ebaseerd een rente van 9%. De Alemene Rekenkamer heeft iterekend dat een staatslenin teen minder dan 6,5% melijk was eweest. Dat had afernd 14 miljen (30 miljen lden) er jaar escheeld (Raad vr de Vlksezndheid en Zr, 2006). Een risic van dit niewe systeem is dat de veredin vr de kaitaallasten ebaseerd wrdt stdentenaantallen. Dat betekent dat de veredin vr vaststaande lasten afhankelijk is van melijk sterk variërende inkmsten. De tename van het aantal stdenten in het HBO heeft er tt n te vr ezrd dat vrijwel een instellinen in de rblemen zijn ekmen (Stichtin Vannet HBO, 2003). Delstellin van het ministerie van OCW vr de inverin van de OKF was het verrten van de delmatiheid van hisvestin. Nevendelstellinen waren het verhen van de kwaliteit van de hisvestin en een interne reranisatie van de Directie Hisvestin. Na de inverin van de OKF is de delmatiheid met betrekkin tt het ebrik van de hisvestin teenmen (meer stdenten/m² en minder hisvestinslasten/stdent). De vraa die dr het ministerie van OCW niet esteld is en vralsn nbeantwrd is, is f de eien verantwrdin ver het vasted en de inreen in het vasted hebben bijedraen aan de delstellinen van de heschlen en ds aan het nderwijs. Heschlen maken zelf de afwein mtrent de aard en mvan van de hisvestin die zij het beste vinden assen bij hn nderwijscncet. Er is echter een ttale vrijheid van keze, de lcatiekeze wrdt beaald dr de verheid. De eien verantwrdelijkheid in cmbinatie met de technische en fnctinele Hfdstk 3 Overdracht eiendm vasted rijksmsea 21
verderin van de hisvestin heeft ervr ezrd dat instellinen na de verdracht in rten etale niewbw hebben eleed f andere inreen hebben iteverd m de kwaliteit van de hisvestin te verbeteren. Als evl van de verschivin van taken en verantwrdin van de Directie Hisvestin naar de nderwijsinstellinen is de Directie ereraniseerd en terebracht in frmatie. Binnen de heschlen is de teenmen verantwrdin aanleidin eweest m de vastedafdelin it te breiden van een staffnctinaris naar een vasted- f facilitair bedrijf. De rsrnkelijke vasteddelstellin vanit het ministerie was het verrten van de delmatiheid. Gemeten naar het aantal stdenten er m² is deze delstellin ehaald. De ksten vr hisvestin zijn relatief elijk ebleven. Deels is deze delstellin erealiseerd mdat het aantal stdenten veel meer tenam dan verwacht, men kn er niet teen bwen. Deze enrme tename van het aantal stdenten heeft er k vr ezrd dat het financieel risic bij de verdracht niet is etreden. Het financiële risic werd verrzaakt drdat de veredin vr de vaste kaitaallasten vered werd in een lmsm er stdent. Bij afname van het aantal stdenten, zden instellinen te krt kmen. De vraa is f heschlen in staat zden zijn eweest hn rtefeilles in te krimen. De melijkheid meer stdenten aan te trekken dr in andere vestiinslaatsen lcaties te enen en m niewe leidinen te starten bestaat niet, dit kan alleen met edkerin van het ministerie. Heschlen knnen dit niet ebriken in de cncrrentiestrijd m de stdent. Lessen De eien verantwrdelijkheid van heschlen met betrekkin tt vasted heeft er vr ezrd dat de vastedmanaement fnctie zich steeds meer is aan ntwikkelen. Om de jiste manier te knnen stren, de meest timale inzet van het bedrijfsmiddel vasted te realiseren is inzicht in data (ksten, bezettin, ebrik enz.) ndzakelijk. Ann 2007 ntbrak deze infrmatie n bij veel instellinen. Er is aan de hand van de beschikbare data niet znder meer te cnclderen dat de delmatiheidsdelstellin erealiseerd is. Om die cnclsie te knnen trekken is inzicht ndi in de aard, mvan, ebrik en ksten van de hisvestin van de instellin. Een interale inventarisatie ebaseerd eendidie definities ntbreekt (De Vries, 2004, 2007). Om daadwerkelijk inzicht te krijen in de delmatiheid (edefinieerd als: wanneer de betreffende insanninen en itaven daadwerkelijk bijdraen aan de realisatie van het bede del en de ksten in verhdin staan tt de brensten van de beschikbare middelen) is een eendidie dataverzamelin en relier verelijk ndzakelijk (Den Heijer, 2011). 3.2 Universiteiten Tt 1995 waren rnd en ebwen van niversiteiten in eiendm van de Rijksverheid. Het Rijk besliste f er niewe investerinen mchten wrden edaan, de niversiteiten waren verantwrdelijk vr het nderhd van de cams. De niversitaire vastedvrraad bestnd vrnamelijk it een verzamelin faclteitsebwen, (bijbehrende) labratria, werklaatsen en administratieve kantren. De ttale mvan van de vrraad van 12 niversiteiten exclsief de Landbwniversiteit Waeninen die tt een ander ministerie behrde was 2 miljen m 2 fn, merekend neveer 3,3 mln m 2 brt vlerervlak (bv). De ttale niversitaire vastedvrraad is vral in de jaren zesti en zeventi enrm ereid; als reactie snel stijende stdentenaantallen werd in die eride een aanzienlijke niewbwave erealiseerd, destijds rtendeels aan de rand van de stad. Ode sitatie 22 Overdracht eiendm vasted rijksmsea Hfdstk 3
Ten tijde van de verdracht in 1995 zijn er rte kwaliteitsverschillen in de vastedvrraden van verschillende niversiteiten: van mnmentale anden in binnensteden tt ebwen itbreidinslcaties die het einde van hn fnctinele levensdr bereikt hebben. Dat laatste eldt rnd 1995 emiddeld vr de helft van de niversitaire vastedvrraad. Daarmee was in 1995 al didelijk dat de verderde vastedvrraad n in hetzelfde decennim frse her- en vervaninsinvesterinen behefde. Niewe sitatie Gevlen O 1 janari 1995 zijn de vastedrtefeilles veredraen van het Ministerie van OCW naar de niversiteiten. De zenemde eratie Interale Verantwrdin Hisvestin (IVH-eratie) was m niet de verdracht vr 0 er had k verband met het achterstalli nderhd en de behefte aan herinvesterinen. Teelijkertijd zijn de niversitaire bdetten verhd met een cmnent vr hisvestin, in ttaal 77 miljen er (170 miljen lden), m in de kmende herinvesterinen te knnen vrzien (OCW, 1993). Destijds werd al berekend dat dit niet vldende was. In 1999 werd dit dr de Cmmissie Kmans bevestid en verder nderbwd. Atnmie met (te) weini middelen Na de verdracht knden niversiteiten zelf bealen heveel middelen zij besteedden aan hisvestin en in welke ebwen zij wilden investeren. Dit heeft niversiteiten de vrijheid eeven m zelf ririteiten te stellen, wat veel kansen tt kwaliteitsverbeterin bd en wat snelheid van handelen in de hisvestinsrcessen leverde. Universiteiten aven k aan: atnmie is tijdwinst. Het wachten de afweinen en allcatiebeslissinen van het ministerie vr 1995 maakten niversiteiten (tijdelijk) machtels bij acte rblemen in het hisvestinsrces. Na 1995 is de snelheid van handelen verbeterd, hewel nderhandelin zich heeft verlaatst van ministerie verss niversiteit naar niversiteit verss faclteit. Atnmie met te weini middelen kan als risic hebben dat niet de jiste ririteiten wrden esteld vr het behalen van de rimaire delen. Dit kan in het iterste eval de cntinïteit van nderwijs en nderzek in evaar brenen, met cnseqenties vr de niversitaire erfrmance, inclsief de retatie. Prikkel tt efficiënter rimteebrik De delstellin van het OCW vr de verdracht was m meer efficiëntie te brenen in bestedin van middelen. De vernderstellin was dat edecentraliseerd kstenbesef tt efficiënter rimteebrik z leiden en dat niversiteiten zelf het beste knden bealen he middelen het meest delmati besteed knden wrden (lees: timaal bedraend aan de niversitaire erfrmance). Het rbleem werd eled waar dit het meest ervaren wrdt, en waar een lssin de rtste invled heeft. Efficiënter rimteebrik is een feit Rim vijftien jaar na de verdracht kan basis van nderzek ecnstateerd wrden dat niversiteiten inderdaad delmatier maan met rimte en k effectiever. Binnen de niversiteit wrdt een rimte- en middelenrbleem eerder ervaren en eerder elst. De rei van het aantal stdenten heeft hier k aan bijedraen. Hisvestin als strateisch bedrijfsmiddel Een vrdeel van de verdracht vr de niversiteiten is dat zij hisvestin meer als strateisch bedrijfsmiddel (hebben) knnen inzetten. Dit is in de afelen vijftien jaar ebleken it diverse vastedbeslissinen tevein ebwen, meer aandacht vr blieke rimte waarmee niversiteiten zich hebben erfileerd en nderscheiden ten zichte van elkaar. Hfdstk 3 Overdracht eiendm vasted rijksmsea 23
Samenwerkinsverbanden Na de verdracht zijn niversiteiten endzaakt zelf creatieve lssinen te bedenken vr het bekstiinsrbleem, in cmbinatie met het achterstalli nderhd. Daarm zijn zij diverse samenwerkinsvereenkmsten aaneaan hn terrein f vr niewe ebwen, m ksten te delen en bedrijfsrisic s te verminderen. De vraa is echter f deze risic s - die de cntinïteit van nderwijs en nderzek betreffen - alleen bedrijfsrisic s zijn. Is de niversiteit de enie rbleemeienaar als de kwaliteit van nderwijs en nderzek in evaar kmen? Bedrijfsrisic s zijn risic s vr de kennisecnmie In een ntitie it 2010 werden de bedrijfsrisic s van verderde kennisinfrastrctr (waarnder labratria, nderwijsebwen en de academische werkmevin) nderbwd en werd tevens benadrkt dat deze risic s k de ecnmische rei, de aantrekkinskracht van stad, rei en land en de cncrrentiekracht van meer dan de alleen de niversiteiten knnen beïnvleden. Een zaak van natinaal belan waar het Rijk wellicht meer (litieke) invled z willen itefenen. Vrzien had knnen wrden dat een vrraad met vral ebwen it de jaren 60 en 70 na 1995 veel vervaninsinvesterinen zden vraen. Het Rijk had met het decentraliseren van dit rbleem k meer exertise, middelen en tls men decentraliseren m dit rbleem te lssen. Creatieve lssinen en samenwerkinsverbanden vr efficiënter rimteebrik knnen namelijk esannen vet staan met rimaire delen. De belanrijkste les is dat de rijksverheid betrkken met blijven, in welke vrm dan k, bij de belanrijkste middelen die bijdraen aan het bereiken van haar kerndelen. Scenari niversiteit verlaat stad Een tentieel rbleem stadsnivea blijkt it de cass München, waar niversiteiten beslten hn activiteiten it de stad ter te trekken. Met die vastedbeslissin verlieten 90.000 stdenten de (binnen)stad, inclsief hn sciaal-cltrele en sciaalecnmische imact (Walter Bser, Stadsntwikkelin München, 2006). Een beslissin tt lcatiewijzinen, al f niet sta vr sta, z nderwer meten zijn van een ezamenlijke aenda van niversiteit en stad. Lessen 3.3 Ziekenhizen De caaciteit van de intramrale zr kmt in Nederland vrt it articlier initiatief en niet it een dr de verheid zelf eland en iteverd bwrramma (Hervrst, 2005). Alle ziekenhizen in Nederland zijn rivate instellinen die sinds de niewe Zrverzekerinswet (Zvw) it 2006 bekstid wrden it rivate zrverzekerinen. In het de systeem waren de bwksten dr de verheid enrmeerd en betaalden de verzekeraars een vast bdet vr alle hisvestinsksten in de exlitatiefase. O 1 janari 2008 is de Wet Telatin Zrinstellinen (WTZi) in werkin etreden en zijn de financiële verantwrdelijkheden vr het vasted veredraen aan de ziekenhisinstellinen. Deze verdracht betreft de verantwrdelijkheid m vrtaan de kaitaalslasten ter te verdienen it de rdctie van zrdiensten. Bij deze verdracht is de relerende rl van de verheid bwlannen en investerinsksten kmen te vervallen. O het mment dat de verantwrdelijkheden ver vasted aan de zrinstellinen wrden veredraen, telt Nederland 89 instellinen vr alemene ziekenzr versreid ver 283 ebwen met in ttaal rim 4,9 miljen m 2 bv (Vrn, 2007). Banken, verzekeraars, adviesbreas en zrinstellinen waren in eerste instantie sitief ver de ekzen richtin van de minister. Alle artijen verwachtten dat er delmatier en efficiënter ebwd zal wrden en dat het drberekenen van de kaitaallasten in de tarieven van de ezndheidszr de werkelijke ksten van vasted beter zichtbaar zal maken. Dr de inverin van interale tarieven en het transitierces zijn de instellinen zich bewst ewrden van de risic s en ksten die aan zrvasted verbnden zijn. Dr de bekwaarderblematiek tijdens de transitie is zichtbaar ewrden dat de in het de bwreime vastelede lane afschrijvinsdr heeft ezrd vr een te lae afschrijvin van de waarde van het vasted de balansen van Ode sitatie Niewe sitatie Gevlen 24 Overdracht eiendm vasted rijksmsea Hfdstk 3
de instellinen. Na veel discssie heeft de verheid dit tekrt ecmenseerd en is de bekwaarde van het vasted meer in vereenstemmin ekmen met de bedrijfsecnmische waarde. Daardr knnen instellinen weer financierin vr investerinen krijen van de banken. Een didelijk vrdeel van het niewe systeem is dat drltijden vr niewbw wezenlijk zijn verkrt. Een nadeel van het niewe systeem is dat de financierinsksten vr investerinen her lien vanwee een risic-sla dr een veranderd risicrfiel van de instellinen. Daar staat als vrdeel teenver dat de kritische hdin van de financiële sectr ziekenhisinstellinen dwint m met een ed nderbwd bsinesslan te kmen, waarin k de terverdienmelijkheden en delmatiheid van de investerin zichtbaar meten wrden emaakt. In het niewe systeem hebben instellinen niet meer de melijkheid risic s af te wentelen de verheid. Hiermee is k de bestaanszekerheid van de instellinen verdwenen. Dit heeft het nadeel dat ziekenhizen failliet knnen aan, maar teelijkertijd wrdt hierdr de delmatiheid van de instellinen bevrderd. Dr de inewikkelde verrekeninen van verrichtinen in de zr zijn de kaitaallasten als nderdeel van de tarieven en rijzen n verre van transarant. Deze delstellin lijkt vralsn niet behaald. Lessen Uit de reacties van het veld en de blieke discssie zijn de vlende lessen te trekken: Zr vr beleidsdidelijkheid vraf en tijdens de transitie. Onzekerheden tijdens de verdracht van verantwrdelijkheden draen het risic in zich dat de tean tt de kaitaalmarkt staneert en daardr ndie investerinen achterwee blijven. Zr dat instellinen schn dr de rt aan, zdat de financiële nadelen van het de systeem, zals een te lae bekwaarde f systematisch achterstalli nderhd, zijn elst en instellinen een reële startsitie hebben m eien benen te knnen staan. Dit vraat m een ede financiële afwikkelin bij de vastedverdracht. Vrkm dat instellinen klem kmen te zitten tssen enerzijds here risic s en anderzijds nvldende financiële middelen m deze risic s te manaen Faciliteer dat instellinen it de rblemen knnen reien dr een here rdctie en/f betere mares de mzet. Vermijdt cmlatieve risic s dr elijktijdie wijziinen in zwel de itavenkant (kaitaallasten) als de inkmstenkant (financierin en ereleerde rijsvrmin). Let financiële cnseqenties vr de instellinen van een ewijzid risicrfiel waardr vasted anders in de bekhdin ewaardeerd met wrden. Zr vr helderheid ver het jridisch eiendm en zeenscha ver het vastedvermen; dit is ndzakelijk m tean tt de kaitaalmarkt te hden. Creëer een sfeer van vertrwen; dit is een ndzakelijke vrwaarde vr een eslaade verdracht van verantwrdelijkheden. Ode sitatie (vóór 1993) en hidie sitatie (1993-heden) 3.4 Plitie De inrichtin van het vastedmanaement bij de litie is de afelen decennia vlend eweest aan de ranisatrische ntwikkelinen binnen de litie. In de de sitatie, vóór de inverin van de Plitiewet 1993, was het vasted hfdzakelijk in eiendm bij de emeenten en het Rijk. Daarnaast werden er k vr de Rijkslitie ebwen ehrd. Het beheer en nderhd van de ebwen van de emeentelitie viel nder emeentelijke verantwrdelijkheid, van de ebwen van de Rijkslitie nder de Rd. Na Hfdstk 3 Overdracht eiendm vasted rijksmsea 25