Het begeleiden van nieuwe docenten bij het uitvoeren van practica. Paper 1: Plan van aanpak.

Transcriptie

1 Profielproduct Naam auteur T. de Graaff Vakgebied Natuurkunde, scheikunde, biologie Titel Het begeleiden van nieuwe docenten bij het uitvoeren van practica. Paper 1: Plan van aanpak. Onderwerp Docentenbegeleiding Profiel Ontwikkelaar Opleiding Interfacultaire Lerarenopleidingen (ILO), Universiteit van Amsterdam. Doelgroep Docentenbegeleiders, met name in de exacte vakken; nieuwe docenten. Sleuteltermen Begeleiding, Bètavakken, docentenbegeleiding, practicum. Bibliografische referentie De Graaff, T. (2014). Het begeleiden van nieuwe docenten bij het uitvoeren van practica. Amsterdam: Interfacultaire Lerarenopleidingen UvA. Studentnummer Begeleider(s) S. Franzen; J. Bruin; W.A.M. van Kleef. Beoordelaar(s) W.A.M. van Kleef. Opdrachtgever S. Franzen, coördinator docentenbegeleiding op het Regius College Schagen. Datum

2 Introductie Als nieuwe docent komt er een hoop op je af. In een artikel uit het blad Straks voor de klas van de Algemene Onderwijsbond (AOb) wordt dit perfect verwoord: startende docenten hebben nauwelijks zwemles gehad als ze in het diepe worden gegooid (Posthumus, 2014). Als nieuwe docent loop je tegen een hoop dingen aan: Een nieuw gebouw, nieuwe collega s die je nog niet allemaal kent, je begrijpt het totaalplaatje van de organisatie nog niet, het is druk op school, chaotisch zelfs, het blijkt lastig om een klas van 30 leerlingen te motiveren ondanks je eigen enthousiasme voor het vak, en het is niet zo eenvoudig om een balans te vinden tussen goed klassenmanagement en je plan voor elke les voltooien. Veel startende docenten klagen dan ook over een te hoge werkdruk en een gebrek aan begeleiding. 46 procent van de jonge nieuwe docenten overweegt daarom om helemaal met het onderwijs te stoppen (Algemeen Dagblad, 2014). Zelf ben ik ook een nieuwe docent, en ook ik ervaar deze hoge werkdruk, zeker in combinatie met een docentenopleiding. Een goede begeleiding is dan ook noodzakelijk om goed door deze lastige beginperiode heen te komen. Verkenning Opdrachtgever De opdrachtgever is de coördinator van de docentenbegeleiding op mijn school: S. Franzen. Aanleiding van de opdracht. Als nieuwe docent op het Regius College krijg je vanuit de school een flinke dosis begeleiding. Er zijn algemene introductiedagen om de school en de nieuwe docenten te leren kennen, er zijn intervisiebijeenkomsten, informatie middagen (om bijvoorbeeld het zorgteam te leren kennen), er worden vakdocenten aangewezen die de nieuwe docenten helpen binnen het eigen vak en er worden docentenbegeleiders aangewezen die op lesbezoek komen, feedback geven op lessen en hulp bieden bij onduidelijkheden of problemen op school. De docentenbegeleiding wordt gecoördineerd door een van de docenten op school, die tevens docente geschiedenis is. Naar eigen zeggen heeft zij als coördinator goed zicht op de begeleiding bij de alfa vakken, maar minder goed op de begeleiding bij de bètavakken op deze school (Natuurkunde, Wiskunde, Scheikunde en Biologie) als het gaat om het uitvoeren van practica. Graag zou zij een aanvulling willen hebben in het begeleiden door de vakbegeleider bij deze practica. Zoals al genoemd is in de inleiding, komt er als nieuwe docent een hoop op je af als het gaat om lesgeven. Bij docenten in de bèta richting komt daar nog eens een extra didactische vaardigheid bij: het geven van practica. Tijdens de vakopleiding tot natuurkundedocent hebben we enkele lesuren gesproken over het geven van practica, maar er blijkt een behoorlijk verschil te zitten tussen het leren over practica en het daadwerkelijk uitvoeren ervan tijdens de lessen. Tijdens de opleiding, maar ook door mijn collega s binnen de natuurkunde sectie, wordt ervan uitgegaan dat je als nieuwe docent of docent in opleiding een goed practicum kunt geven, maar wellicht is dit niet voor iedereen zo triviaal. Omdat nieuwe docenten al zo n hoge werkdruk ervaren en klagen over gebrekkige begeleiding 2

3 (Algemeen Dagblad, 2014) is het erg belangrijk om als school een goede begeleiding te kunnen bieden op alle aspecten van het docentschap, zoals het geven van practica. Wat de coördinator van de docentenbegeleiders graag zou zien is een product in de vorm van een checklist waarin aandachtspunten staan genoemd voor nieuwe docenten bij het geven van practica. Er bestaat momenteel al een algemene checklist voor de vakbegeleiding van nieuwe docenten, maar hierin staat nog niets over wat er komt kijken bij het voorbereiden, uitvoeren en nabespreken van practica. Probleemverkenning Er zitten verschillende aspecten aan het probleem van docentenbegeleiding met betrekking tot practica. In deze paragraaf werk ik deze aspecten uit. - In de Natuurkunde VWO Syllabus Centraal Examen 2015 (College voor Examens, 2013) staat dat de examenkandidaten een natuurwetenschappelijk onderzoek moet kunnen voorbereiden, uitvoeren, de verzamelde onderzoeksresultaten verwerken en hieruit conclusies moet kunnen trekken. Dit geeft een duidelijke boodschap naar de natuurkunde docenten: de leerlingen moeten zelfstandig onderzoek leren doen. Een probleem hierbij is dat het nog niet geheel duidelijk is hoe onderzoek doen nu optimaal geleerd en onderwezen kan worden (van Rens & Dekkers 2000). - Omdat een docentenopleiding in de regel slechts een jaar duurt (op universitair niveau) is er weinig tijd beschikbaar waarin alle aspecten van het docentschap de revue kunnen passeren. Hoewel er wel degelijk aandacht aan het geven van practica wordt besteed, is de omvang van dit leerproces vrij beperkt. Nu ik als nieuwe docent start op een middelbare school verwacht de sectie van me dat ik het geven van practica zelfstandig kan en de methodes en gedachten erachter goed beheers. Er is (onmisbare) hulp van TOA s 1 bij deze practica, maar ik merk uit eigen ervaring dat er nog een hoop te leren valt over het bedenken, voorbereiden, uitvoeren en nabespreken van de proefjes. In het algemeen beperk ik me nu (omdat ik nog maar net begin) tot het geven van de practica die in de methode staan. Dit brengt ons tot het volgende punt. - De practica in de methode zijn veelal zogenoemde kookboekpractica, met name in de onderbouw. Dit zijn practica waarin de leerlingen een serie stappen volgen die staan beschreven in hun boek of zijn opgenoemd door de docent. Deze veel gebruikte vorm van practicum geven staat al jaren ter discussie. Van den Berg en Buning (1994) geven bijvoorbeeld aan dat op basis van tientallen studies blijkt dat leerlingen niet meer kennis/begrip of onderzoeksvaardigheden krijgen door het doen van practica in vergelijking met andere lesmethoden. De valkuil van deze standaard practica is dat het practicum verwateren tot slechts het uitvoeren van een aantal handelingen waarbij de leerlingen niet weten waar ze mee bezig zijn (Diepstraten, 2010). De conclusie wordt getrokken dat practica verkeerd wordt toegepast door een grote groep docenten, en dat ze met een betere didactiek wel degelijk betere resultaten opleveren dan andere lesmethoden (Van den Berg en Buning, 1994). - In een gesprek met een van mijn collega s (een natuurkunde docent met al meer dan 30 jaar ervaring) kwam naar voren dat je van leerlingen niet zomaar kunt verwachten dat ze veel van practica leren. Dat is iets wat je met een klas op moet bouwen door te beginnen met voorgekauwde kookboekpractica en steeds meer in de richting van zelf onderzoek doen te gaan, waarin je als docent alleen een onderzoeksvraag stelt 1 TOA staat voor Technisch Onderwijs Assistent. 3

4 en de leerlingen zelf laat bedenken welk proefje ze nodig gaan hebben om de vraag te beantwoorden. Deze proef voeren ze uit, verzamelen en analyseren de data om zo tot een antwoord op de vraag te komen. Mijn collega benadrukte dat dit alleen lukt door een goed uitgedachte didactische aanpak van de docent. Als de docent hier geen langdurige structuur en opbouw in aanbrengt (van onderbouw tot bovenbouw) komt er niets van onderzoek doen terecht. - Docenten zijn vaak niet voldoende bewust van het doel dat ze voor ogen hebben met een bepaald practicum (Van den Berg en Buning, 1994) wat een van de redenen is dat de practicum-leerresultaten tegenvallen. Practica worden vaak gedaan omdat ze in het boek staan, of simpelweg omdat ze elk jaar gedaan worden. Zo kies je in feite eerst een werkvorm waar je achteraf (misschien) een doel bij verzint, in plaats van andersom. Een ander veel voorkomend probleem is dat docenten verschillende typen practica (te weten: Apparatuurpracticum, Onderzoekspracticum en Begripspracticum) vaak niet onderscheiden (Van den Berg en Buning, 1994). Het is belangrijk dat leerlingen eerst met de apparatuur om leren gaan alvorens ze te leren hoe ze met die vaardigheden een onderzoeks- of begripspracticum uitvoeren, zodat een begripspracticum niet met onbekende apparatuur gedaan wordt (Van den Berg en Buning, 1994) wat kan afleiden van hetgeen de leerling eigenlijk van het practicum zou moeten leren. Probleemomschrijving Het probleem dat in dit onderzoek wordt onderzocht komt op het volgende neer: Er zijn momenteel op mijn school geen duidelijke richtlijnen voor het begeleiden van nieuwe docenten in het geven van practica bij de exacte vakken. De coördinator van de docentenbegeleiding geeft aan zelf weinig zicht te hebben op de begeleiding van de nieuwe docenten in de bètavakken als het om practica gaat. Er moet worden uitgezocht waar nieuwe docenten tegenaan lopen bij het uitvoeren van practica, hoe de docenten nu worden begeleid met betrekking tot practica, en wat de wetenschappelijke literatuur kan bijdragen aan dit proces. Dit probleem is écht een probleem omdat de nieuwe docenten van nu de klassen moeten klaarstomen voor het eindexamen, waar het kunnen uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek een van de examenonderdelen is. Als docenten dit proces niet in goede banen kunnen leiden, zullen de klassen op de eindexamens natuurkunde, scheikunde en biologie tegen problemen gaan aanlopen. Onderzoeksaanpak Doelstelling Het doel van dit onderzoek is om een product af te leveren bij de coördinator van de docentenbegeleiding, in de vorm van een checklist met aandachtspunten voor nieuwe bètadocenten als het gaat om de vakbegeleiding bij practica. Door de wetenschappelijke literatuur te bestuderen zal ik proberen te achterhalen wat de huidige inzichten zijn in het geven van goede practica. Door zowel nieuwe docenten, ervaren docenten en TOA s te interviewen op mijn school hoop ik er achter te komen hoe de huidige begeleiding van practica is, waar deze tekort schiet en hoe deze, op basis van de meningen van de docenten, TOA s en de wetenschappelijke literatuur, verbeterd kan worden. 4

5 Centrale vraagstelling Hoe kan een nieuwe docent in de exacte vakken het beste begeleid worden in het geven van practica? Deelvragen, groepen en instrumenten De deelvragen die onder de bovengenoemd centrale vraag vallen staan weergegeven in de tabel hieronder. Bij iedere deelvraag staat ook aangegeven op welke wijze ik die vraag hoop te beantwoorden. Uit deze tabel moet duidelijk worden wat de deelvragen zijn, wat mijn onderzoeksgroepen zijn en welke onderzoeksinstrumenten ik daarbij nodig heb. Deelvraag: 1 Wat zijn de inzichten uit de literatuur over het uitvoeren van effectieve practica op de middelbare school? 2 Welke problemen ervaren nieuwe docenten bij het geven van practica? 3 Hoe worden nieuwe docenten in de huidige situatie op school begeleid bij het geven van practica? Beantwoorden via: Literatuuronderzoek. Er is veel geschreven in de wetenschappelijke literatuur over het geven van practica. Hier zal zeker een goede aanpak voor het geven van practica uit voort kunnen vloeien. Literatuuronderzoek en interviews onder nieuwe docenten, ervaren docenten en TOA s. Uit de literatuur hoop ik enkele bekende valkuilen voor nieuwe docenten te achterhalen en dit aan te vullen met interviews onder de nieuwe collega s bij natuurkunde, scheikunde en biologie. Ook ervaren docenten en TOA s zullen worden geïnterviewd om hun visie op dit probleem duidelijk te krijgen. Interviews met nieuwe en ervaren docenten. Ik zal ook de TOA s van de betreffende secties interviewen over deze vraag, omdat zij in de praktijk ook veel (nieuwe) docenten ondersteunen bij het geven van practica. De combinatie van antwoorden op deelvraag twee en drie zal leiden tot een algemene visie van mijn collega s op school over hoe een nieuwe docent begeleid zou moeten worden bij het geven van practica. In combinatie met wetenschappelijke literatuur over dit onderwerp moet de hoofdvraag van dit onderzoek hiermee beantwoord kunnen worden. Ik zal semigestructureerde interviews 2 houden met een nieuwe docent, een ervaren docent en een TOA uit elke sectie voor een totaal van negen interviews. Dit aantal kan eventueel nog uitbreiden als er voldoende tijd ter beschikking is, maar ik verwacht dat de voorbereiding, afname en analyse van negen interviews al veel tijd in beslag zal nemen. Door deze negen mensen te spreken kan ik wel vergelijkingen trekken tussen de verschillende secties maar beperk ik de hoeveelheid werk bij de data verzameling. Uiteraard zal ik meer 2 Voor dit type interview stel ik een lijst op met enkele standaard vragen en onderwerpen waar ik over wil praten, maar het gesprek is open genoeg om ook over andere relevante zaken te praten. Het gestructureerde deel beperkt zich tot het beantwoorden van enkele vragen die ik van alle docenten en TOA s beantwoord wil hebben zodat de antwoorden vergeleken kunnen worden. 5

6 interviews inplannen als blijkt dat ik een (of meer) van de deelvragen niet volledig kan beantwoorden op basis van deze data. Product Het product zal bestaan uit een schriftelijk verslag met daarin: - De bevindingen van de literatuurstudie - De uitkomst van de interviews met ervaren en nieuwe docenten - Een checklist voor de begeleiding van nieuwe bètadocenten op mijn school met betrekking tot het geven van practica, gebaseerd op de bovengenoemde twee punten. De wijze waarop ik mijn bevindingen aan de opdrachtgever presenteer hangt van haar voorkeur af. Wellicht is slechts het schriftelijk verslag voldoende, maar een korte presentatie van de bevindingen voor haar (en wellicht de andere docentenbegeleiders) is ook goed mogelijk. Waar het de opdrachtgever uiteindelijk om gaat is de checklist zelf. Deze kan worden opgenomen in het informatieboekje dat alle beginnende docenten van de school krijgen. In dit boekje staan, naast informatie over de school, al enkele andere checklisten. Zo is er een checklist van documenten die je moet hebben ontvangen en gelezen, een checklist met personen en regels op school waarmee je kennis moet hebben gemaakt en een checklist waarin staat hoe een vakdocent jou als nieuwe docent kan begeleiden. Een checklist die specifiek gaat over begeleiding bij het geven van practica in de bètavakken is hier een goede aanvulling op. Tijdplan In de tabel hieronder staat mijn eerste versie van het tijdsplan waarbinnen ik het onderzoek hoop uit te voeren en het product hoop op te leveren. De planning zal waarschijnlijk nog wijzigen, mede door de nog-te-ontvangen feedback op mijn tijdplan voor het vak Ontwerp Onderzoek (OO). PP staat in deze tabel voor het vak Profiel Product. De week van: Wat uitzoeken/doen: Wat inleveren: 27/10 Literatuurstudie over het Inleveren PP1. geven van practica. Nadenken over de extra informatie die docenten en TOA s kunnen leveren. Alvast docenten/toa s mailen om afspraken te maken voor interviews. 03/11 Interview opzet maken, laatste afspraken maken indien nog niet af. Interview opzet voorleggen aan opdrachtgever/begeleider voor input/feedback. 10/11 Interviews afnemen en 6

7 coderen/analyseren. 17/11 Interviews afnemen en coderen/analyseren. 24/11 Interviews afnemen en coderen/analyseren. Analyse afronden. 01/12 Schrijven aan verslag voor product. Begin maken voor PP2. 08/12 Product afronden. Afronden PP2. 15/12 Inleveren PP2 22/12 Kerstvakantie. Voorbereiden eindgesprek PP2. Inleveren OO2. 05/12 Eindgesprek PP2 Gesprek met opdrachtgever over uitvoer interviews. Product voorleggen aan opdrachtgever Literatuurlijst Algemeen Dagblad Helft jonge docenten dreigt op te stappen. bekeken op 15/09/2014. Berg, E. van den & Buning, J Practicum: Leren ze er wat van? NVOX, jaargang 19, nummer 6. P College voor Examens Natuurkunde VWO Syllabus Centraal Examen Verkregen via op 28 september Diepstraten, J.F.P.B Het beeld van derdejaars havo en vwo leerlingen van exacte vakken. Eindhoven School of Education ESoE. Posthumus, J Verzuip Verzoop Verzopen. Algemene Onderwijsbond: straks voor de klas. 10 mei 2014, p Rens, E.M.M. van, Dekkers, P.J.J.M Leren onderzoeken de rol van de docent. Tijdschrift voor Didactiek der β-wetenschappen 17. Nr 1. P