Antipsychotica voor gedragsproblemen bij dementie: evidentie versus de praktijk 1
|
|
- Emilie Maas
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Tijdschr. voor Geneeskunde, 70, nr. 00, doi: /TVG Farmacotherapie Antipsychotica voor gedragsproblemen bij dementie: evidentie versus de praktijk 1 M. Azermai 2, 5, T. Declercq 3, M. Petrovic 4 Samenvatting Dementiegerelateerde gedragsproblemen is een overkoepelende term voor symptomen zoals agitatie, agressie, wanen, hallucinaties en depressie bij ouderen met dementie. Het gebruik van antipsychotica of neuroleptica voor gedragsproblemen bij dementie is dagelijkse praktijk, maar blijft omstreden. In Belgische woonzorgcentra gebruikt één op drie bewoners (33%) antipsychotica, vaak langdurig (langer dan drie maanden). Antipsychotica zijn niet geregistreerd voor de behandeling van gedragsproblemen bij dementie. De evidentie toont een beperkte doeltreffendheid aan voor agressie en psychose. Het risico-batenprofiel bij ouderen is vaak ongunstig, met een risico op mortaliteit dat verder toeneemt bij chronisch gebruik (1% oversterfte per jaar). Bijgevolg moet het antipsychoticagebruik bij ouderen met dementie én gedragsproblemen individueel afgewogen worden. Het advies van de Hoge Gezondheidsraad, alsook internationale richtlijnen wijzen op het waakzame gebruik van antipsychotica voor dementiegerelateerde gedragsproblemen bij ouderen met aandacht voor tijdelijk gebruik én afbouw. Inleiding Dementie is een syndroom gekenmerkt door zowel cognitieve als niet-cognitieve symptomen. De cognitieve symptomen, zoals aantasting van het geheugen en het begripsvermogen, zijn goed beschreven. De niet-cognitieve symptomen of dementiegerelateerde gedragsproblemen zijn echter minder goed gekend. Dementiegerelateerde gedragsproblemen, in de literatuur benoemd als behavioural and psychological 1 Vereniging der Geneesheren, Oud-Studenten der Universiteit te Gent, werkgroep Farmacotherapeutisch Bijblijven, redactie L. Van Bortel, P. De Paepe, M. Petrovic verslag van de vergadering van 18 december Heymans Instituut voor Farmacologie, Onderzoekseenheid Klinische Farmacologie, Universiteit Gent. 3 Vakgroep Huisartsgeneeskunde en Eerstelijnsgezondheidszorg, Universiteit Gent. 4 Vakgroep Inwendige Ziekten, Universiteit Gent. 5 Correspondentieadres: dr. M. Azermai, Heymans Instituut voor Farmacologie, Universiteit Gent 1 blok B, De Pintelaan 185, 9000 Gent; majda.azermai@ ugent.be symptoms of dementia (BPSD), is een overkoepelende term voor symptomen zoals agitatie, agressie, wanen, hallucinaties en depressie. Tot 80% van de ouderen met dementie vertoont gedragsproblemen (1). In de literatuur worden gedragsproblemen ingedeeld in vier clusters: hyperactiviteit, psychose, affectieve symptomen en apathie (2). Een belangrijke cluster vormen de symptomen onder de noemer hyperactiviteit, waaronder zowel psychomotore agitatie als verbale en fysieke agressie vallen. Gedragsproblemen bij ouderen met dementie is een vaak voorkomend en aanhoudend probleem, waarvoor meestal antipsychotica als eerste keuze worden voorgeschreven (3). Het doel van dit artikel is om het gebruik van antipsychotica in Belgische woonzorgcentra onder de loep te nemen en te vergelijken met de bestaande evidentie en internationale richtlijnen. Methodologie Dit artikel geeft een overzicht van de gebruiksgegevens, de evidentie en de richtlijnen met betrekking tot
2 2 M. Azermai, T. Declerq, M. Petrovic het gebruik van antipsychotica voor dementiegerelateerde gedragsproblemen. De gebruiksgegevens van geneesmiddelen bij ouderen in woonzorgcentra zijn afkomstig van de PHEBE-studie ( Prescribing in Homes for the Elderly in Belgium ) van Deze studie was een gerandomiseerde, representatieve steekproef en omvatte 76 Belgische woonzorgcentra. Het doel van de PHE- BE-studie was om het geneesmiddelengebruik in woonzorgcentra te bestuderen in relatie tot institutionele kenmerken en kenmerken van de bewoners. Meer informatie over de PHEBE-studie is gepubliceerd in het rapport van het Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg (KCE), namelijk Geneesmiddelengebruik in de Belgische rusthuizen en rusten verzorgingstehuizen (4). Azermai et al. publiceerden in 2012 een overzicht van de bestaande evidentie en evidentiegebaseerde richtlijnen, met een vergelijkende analyse van de kwaliteit van de aanbevelingen voor dementiegerelateerde gedragsproblemen (5). Resultaten Geneesmiddelengebruik in Belgische woonzorgcentra De gemiddelde leeftijd van de studiegroep (n = 1.730) was 85 jaar (bereik: ) en 78% betrof vrouwen. 48% van de bewoners leed aan dementie en 36% had een diagnose van depressie. De residenten gebruikten gemiddeld acht geneesmiddelen (bereik: 0-21), waarvan zeven chronisch. Geneesmiddelen voor het centrale zenuwstelsel werden gebruikt door 88% van de studiegroep (6, 7). Psychofarmacagebruik Aan 79% van de bewoners werden psychofarmaca voorgeschreven (bereik: 1-7). Dementie was een belangrijke determinant in het psychofarmacagebruik ( fig. 1). Zo was er een statistisch niet-significante afname van benzodiazepinen (p = 0,05) bij een toenemende graad van dementie en een afname in het gebruik van antidepressiva (p < 0,001). Antipsychotica werden significant (p < 0,001) meer gebruikt bij een toenemende graad van dementie (6). Antipsychotica Een derde (33%) van de bewoners in woonzorgcentra gebruikte antipsychotica. Niet alleen de prevalentie was hoog, ook het langdurige gebruik was alarmerend (> 90%) (8). Atypische of tweedegeneratieantipsychotica werden het meest voorgeschreven, met risperidon (Risperdal) en olanzapine (Zyprexa) als meest voorgeschreven geneesmiddelen. % p=0,05 p<0,001 Benzodiazepines Antidepressiva Antipsychotica p<0,001 Linear (Benzodiazepines) Linear-(Antidepressiva) 10 Linear-(Antipsychotica) 0 graad-1 graad-2 graad-3 graad-4 graad-5 Fig. 1: Psychofarmacagebruik in relatie tot desoriëntatie in tijd en ruimte (graad 1: geen desoriëntatie tot graad 5: volledige desoriëntatie).
3 Antipsychotica voor gedragsproblemen bij dementie: evidentie versus de praktijk 3 Binnen de groep van de klassieke antipsychotica werd haloperidol (Haldol) het meest voorgeschreven. De belangrijkste indicaties voor het gebruik van antipsychotica waren dementiegerelateerde agitatie/ agressie (57%) en psychose (23%), wat het gebruik voor dementiegerelateerde gedragsproblemen bevestigt (tabel 1) (8). De voorgeschreven dagdosis van antipsychotica was laag, met een mediane dagdosis voor risperidon (Risperdal) van 0,5 mg (bereik: 0,25-9), 15 mg voor aripiprazol (Abilify) en 5 mg (bereik: 1,25-25) voor olanzapine (Zyprexa). Evidentie Werkzaamheid en doeltreffendheid voor gedragsproblemen bij dementie Atypische antipsychotica hebben de beste evidentie met betrekking tot werkzaamheid en doeltreffendheid. Een kanttekening hierbij is dat de studies vaak beperkt zijn tot acht à twaalf weken. Slechts enkele studies liepen zes maanden of langer, waarbij één studie na zes maanden nog een matig effect aantoonde en twee studies geen effect meer vaststelden (9-11). In een Cochrane-review van Lonergan et al. werd de werkzaamheid bestudeerd van haloperidol voor agitatie en agressie bij ouderen met dementie (12). TABEL 1 Beschrijving van de indicaties en het gebruik van antipsychotica in Belgische woonzorgcentra. Antipsychotica ATCclassificatie Studiegroep in % (n = 1.730) Totaal gebruik antipsychotica N05A 32,9 Typische antipsychotica 16,1 Butyrofenonderivaten Andere N05AD 12,1 1,2 Atypische antipsychotica 19,1 Risperidon Olanzapine Andere N05AX 13,5 5,5 1,3 Indicaties % (n = 403) Agitatie bij dementie Psychose Multipele indicaties Andere 56,6 22,8 2,4 18,2 ATC-classificatie: anatomisch-therapeutisch-chemische classificatie. Deze studie toonde aan dat er geen significante verbetering werd gevonden ten opzichte van een placebo met betrekking tot agitatie, maar dat er wel een kleine, maar statistisch significante verbetering was bij dementiegerelateerde agressie. De klinische relevantie van deze milde verbetering was onduidelijk. De groep behandeld met haloperidol had tevens meer bijwerkingen. De onderzoekers kwamen tot het besluit dat haloperidol een plaats zou kunnen hebben bij agressie (mits bijwerkingen), maar niet bij andere gedragsproblemen. In 2006 bestudeerden Ballard et al. in een meta-analyse de werkzaamheid van atypische antipsychotica in relatie tot agressie, agitatie en psychose (13). Deze studie toonde aan dat er een beperkte verbetering was, vooral met betrekking tot agressie (en in mindere mate psychose). In 2006 bestudeerden Ballard et al. in een Cochranereview opnieuw de werkzaamheid van atypische antipsychotica voor agressie en psychose (14). Deze studie toonde een statistisch significante verbetering voor psychose met risperidon en olanzapine ten opzichte van een placebo. Bij de met risperidon en olanzapine behandelde groepen werd er echter een significant hogere incidentie gevonden van cerebrovasculaire gebeurtenissen en extrapiramidale symptomen. De CATIE-AD-studie ( Clinical Antipsychotic Trial of Intervention Effectiveness for Alzheimer s Disease ) is de belangrijkste studie die de doeltreffendheid bestudeerde van atypische antipsychotica bij dementiegerelateerde gedragsproblemen (15). Het betrof een studie bij 421 ouderen, met een opvolging van maximaal 36 weken. De patiënten kregen olanzapine, quetiapine, risperidon of een placebo. De primaire uitkomstmaat was de gebruiksduur alvorens de behandeling werd stopgezet (ongeacht om welke reden). De secundaire uitkomstmaten waren de functionaliteit, de cognitie, de zorgbehoefte en de levenskwaliteit. Het resultaat toonde een voordeel aan voor olanzapine (Zyprexa) en risperidon (Risperdal) met betrekking tot de tijdsduur alvorens stopzetting. Wanneer de factor stopzetting wegens intolerantie (= bijwerkingen) werd bestudeerd, dan werd het hoogste percentage gevonden voor olanzapine (24%), gevolgd door quetiapine (16%), risperidon (18%) en een placebo (5%). Wanneer de Clinician s Global Impression of Change (na twaalf weken) werd gebruikt als maat voor de subjectieve indruk van de algemene verbetering van de dementiegerelateerde gedragsproblemen, dan bleek ook een placebo een
4 4 M. Azermai, T. Declerq, M. Petrovic verbetering op te leveren. Hierdoor was het verschil in verbetering tussen actieve behandelingen met een antipsychoticum en een placebo niet langer significant (p = 0,14). Ongewenste effecten Antipsychotica hebben een uitgebreid bijwerkingenprofiel. Voor de klassieke of typische antipsychotica zijn de ongewenste effecten goed beschreven: sedatie, een versnelde cognitieve achteruitgang, dosisafhankelijke extrapiramidale symptomen en tardieve dyskinesie, vooral bij een langdurige toediening. Bovendien is er een verlaging van de drempel voor een epileptische crisis, hyperprolactinemie, een verlenging van het QT-interval en het maligne neuroleptische syndroom met mogelijk een fatale afloop. Atypische of tweedegeneratieantipsychotica hebben eveneens een uitgebreid bijwerkingenprofiel (o.a. gewichtstoename, hyperglykemie en hyperlipidemie), maar worden onterecht als veiliger voorgesteld, vooral omdat ze minder extrapiramidale symptomen zouden geven. In de grootschalige CATIE-AD-studie bleek dit echter niet bevestigd te worden. In de DART-AD-studie ( Dementia Antipsychotic Withdrawal Trial ) werden patiënten met de ziekte van Alzheimer die reeds minstens drie maanden antipsychotica namen gerandomiseerd tot een placebo of tot een verderzetting van de antipsychotica gedurende twaalf maanden (16). De uitkomstmaat was de mortaliteit na twaalf maanden. De mortaliteit was hoger in de antipsychotica- dan in de placebogroep (30% versus 23%). Bij een meer langdurige follow-up (tot 42 maanden) nam het verschil in mortaliteit tussen beide groepen nog verder toe (74% versus 46%). Sinds 2005 is uit meerdere grote en goed uitgevoerde studies gebleken dat de number needed to harm (NNH) bij chronisch gebruik van antipsychotica in de behandeling van ouderen met dementie en gedragsproblemen aanleiding geeft tot een jaarlijkse oversterfte van 1% (NNH = 100). Voor het Verenigd Koninkrijk berekende Banerjee in zijn rapport Time for action voor het ministerie van Volksgezondheid dat dit elk jaar extra overlijdens betrof, alsook extra cerebrovasculaire accidenten (17). Deze onthutsende cijfers hebben geleid tot een black box -waarschuwing voor antipsychotica bij ouderen met dementie. Deze ernstige waarschuwing werd geleverd door de Amerikaanse Food and Drug Administration. De waarschuwing geldt voor zowel de nieuwere als de oudere antipsychotica ( fda.gov/drugs/drugsafety/postmarketdrugsafetyinformationforpatientsandproviders/drugsafetyinformationforheathcareprofessionals/publichealthadvisories/ ucm htm) ( Newsroom/PressAnnouncements/2008/ucm htm) Afbouw Een recente Cochrane-review, alsook eigen onderzoek toonden aan dat een afbouw van de antipsychotica bij de meerderheid van de ouderen met dementiegerelateerde gedragsproblemen haalbaar was en meestal niet leidde tot herval van de gedragsproblemen (18, 19). Belangrijke voorspellende factoren voor herval waren de ernst en de aard van de aanvankelijke gedragsproblemen. Bij een minderheid van de ouderen met ernstige gedrags problemen kunnen de baten van het verdere antipsychoticagebruik de risico s overtreffen. Ook de richtlijnen raden aan om af te bouwen. Uit eigen onderzoek werd aangetoond dat verpleegkundigen en huisartsen slechts bij respectievelijk 13,8% en 12,2% van hun patiënten die chronisch antipsychotica gebruiken (in woonzorgcentra) bereid zijn om af te bouwen (20). Een belangrijke barrière bleek het theoretische risico op herval van de gedragsproblemen na de afbouw van de antipsychotica, hoewel afbouw niet werd geprobeerd. Bespreking Het globale antipsychoticagebruik in de Belgische woonzorgcentra is enerzijds te hoog (33%) en anderzijds chronisch. De belangrijkste indicatie voor antipsychoticagebruik zijn dementiegerelateerde gedragsproblemen. Internationale richtlijnen raden aan om voorzichtig om te gaan met antipsychotica voor gedragsproblemen bij dementie ( uk/pdf/sign86.pdf) (21). Antipsychotica zijn niet geregistreerd ( off-label use ) voor dementiegerelateerde gedragsproblemen. Enkele aanbevelingen Volgens evidentiegebaseerde richtlijnen blijven niet-farmacologische interventies de eerste keuze
5 Antipsychotica voor gedragsproblemen bij dementie: evidentie versus de praktijk 5 bij dementiegerelateerde gedragsproblemen, ondanks de zwakke evidentie (5). De kwaliteit van de bestaande studies voor (atypische) antipsychotica is meer hoogstaand, maar de beperkte doeltreffendheid voor dementiegerelateerde gedragsproblemen en het ongunstige bijwerkingenprofiel overschaduwen het gebruik bij ouderen. Antipsychotica kunnen een beperkte, maar statistisch significante verbetering opleveren bij ernstige agressie, alsook bij psychose in het kader van dementie. Roep- en doolgedrag en apathie reageren niet op antipsychotica. Concreet wordt enkel een kortdurend gebruik ( drie maanden) aanbevolen voor ernstige vormen van agitatie/agressie, psychotische symptomen of wanneer de niet-medicamenteuze aanpak blijft falen. De dosis moet zo laag mogelijk gehouden worden. Voor de algemene aanpak van dementiegerelateerde gedragsproblemen bij ouderen met dementie bestaan er in België tot op heden geen duidelijke aanbevelingen of richtlijnen. De Hoge Gezondheidsraad heeft in 2011 adviezen geformuleerd over De impact van psychofarmaca op de gezondheid met een bijzondere aandacht voor ouderen ( input/download?func = downloadfile&recordoid = &fileOId = ). In Nederland beschikt de vereniging voor verpleeghuisartsen en specialisten ouderengeneeskunde over een richtlijn Probleemgedrag ( nl/wp-content/uploads/2011/04/nvva-richtlijnprobleemgedrag.pdf). Een belangrijke aanbeveling blijft het juist beschrijven van dementiegerelateerde gedragsproblemen aan de hand van een van de gedefinieerde clusters (zie Inleiding), wat leidt tot een juiste inschatting van het probleemgedrag. Bovendien pleit men ervoor om het probleemgedrag bij ouderen met dementie in te schalen wat betreft de ernstgraad, namelijk mild, matig of ernstig. De ernstgraad heeft niet alleen te maken met de lijdenslast ( impairment ) die het betreffende symptoom meebrengt bij de oudere met dementie, maar houdt eveneens rekening met de last die het symptoom berokkent aan de omgeving van de oudere. Een mogelijke schaal om gedragsproblemen te inven tariseren en de ernstgraad te meten, is de Neuro psychiatrische Vragenlijst (Neuropsychiatric Inventory (NPI) of de verkorte Neuropsychiatric Inventory Questionnaire (NPI-Q)) ( wp-content/uploads/2011/04/nvva-richtlijn-probleemgedrag.pdf). Dit gevalideerde instrument bestaat uit twaalf symptomen: wanen, hallucinaties, agitatie/ agressie, depressie, angst, euforie, apathie, ontremd gedrag, prikkelbaarheid, doelloos repetitief gedrag, nachtelijke onrust en eetlustverandering. Elk symptoom wordt gescoord op frequentie en ernst. De NPI-Q wordt tot op heden vooral onderzoeksmatig gebruikt en heeft nog geen ingang gevonden in de praktijk als screeningsinstrument voor dementiegerelateerde gedragsproblemen. Een bijzonder aandachtspunt bij het voorschrijven van antipsychotica bij ouderen met dementie is de verhoogde mortaliteit die verder toeneemt bij chronisch gebruik. Het ondernemen van afbouw blijft noodzakelijk om niet-rationeel en langdurig gebruik van antipsychotica te vermijden. Een afbouwpoging moet systematisch ondernomen worden om te kunnen differentiëren tussen ouderen die wel en niet gebaat zullen zijn bij de verdere toediening van antipsychotica. Besluit Antipsychotica zijn niet geregistreerd voor de behandeling van gedragsproblemen bij dementie. Ze hebben een beperkte doeltreffendheid binnen de ruime cluster van gedragsproblemen. De bestaande evidentie toont een beperkte werkzaamheid aan voor ernstige agressie en psychose. Het risico-batenprofiel bij ouderen met dementie is echter vaak ongunstig, met een risico op verhoogde mortaliteit dat toeneemt bij chronisch gebruik (1% oversterfte per jaar). Bijgevolg moet elk antipsychoticagebruik bij ouderen met dementie én gedragsproblemen individueel afgewogen worden. Ook internationale richtlijnen wijzen op het waakzame gebruik van antipsychotica bij ouderen met dementie. Concreet wordt enkel een kortdurend gebruik aanbevolen ( drie maanden) voor ernstige vormen van agitatie/agressie, psychotische symptomen of wanneer de niet-medicamenteuze aanpak blijft falen. Systematische herevaluatie en afbouw worden aanbevolen om niet-rationeel, alsook langdurig gebruik van antipsychotica bij ouderen met dementie te beperken. Mededeling Geen belangenconflict en geen financiële ondersteuning gemeld.
6 6 M. Azermai, T. Declerq, M. Petrovic Abstract?????????????????????? The appropriateness of antipsychotic drugs for the treatment of Behavioural and Psychological Problems of Dementia (BPSD) is a controversial topic. Evidence suggests modest, limited efficacy within the broad BPSD spectrum, especially for severe aggression and psychosis. However, the risk-benefit profile in older people with dementia is often unfavorable, with an increased mortality risk that even further increases with chronic use (1% excess mortality per year). Therefore, international guidelines advise to minimize antipsychotic use in older people; to initiate antipsychotics only in severe distress after individual risk-benefit analysis; and to limit treatment duration with attempts of discontinuation. Literatuur 1. Lyketsos CG, Lopez O, Jones B, Fitzpatrick AL, Breitner J, DeKosky S. Prevalence of neuropsychiatric symptoms in dementia and mild cognitive impairment: results from the cardiovascular health study. JAMA 2002; 288: Petrovic M, Hurt C, Collins D, et al. Clustering of behavioural and psychological symptoms in dementia (BPSD): a European Alzheimer s disease consortium (EADC) study. Acta Clin Belg 2007; 62: Briesacher BA, Limcangco MR, Simoni-Wastila L, et al. The quality of antipsychotic drug prescribing in nursing homes. Arch Intern Med 2005; 165: Vander Stichele R, Van de Voorde C, Elseviers MM, et al. Medication use in Belgian rest and nursing homes, KCE reports vol. 47A. 5. Azermai M, Petrovic M, Elseviers MM, Bourgeois J, Van Bortel LM, Vander Stichele RH. Systematic appraisal of dementia guidelines for the management of behavioural and psychological symptoms. Ageing Res Rev 2012; 11: Azermai M, Elseviers M, Petrovic M, Van Bortel L, Vander Stichele R. Geriatric drug utilisation of psychotropics in Belgian nursing homes. Hum Psychopharmacol 2011; 26: Elseviers MM, Vander Stichele RR, Van Bortel L. Drug utilization in Belgian nursing homes: impact of residents and institutional characteristics. Pharmacoepidemiol Drug Saf 2010; 19: Azermai M, Elseviers M, Petrovic M, Van Bortel L, Vander Stichele R. Assessment of antipsychotic prescribing in Belgian nursing homes. Int Psychogeriatr 2011; 23: Schneider LS, Dagerman K, Insel PS. Efficacy and adverse effects of atypical antipsychotics for dementia: meta-analysis of randomized, placebo-controlled trials. Am J Geriatr Psychiatry 2006; 14: Ballard C, Margallo-Lana M, Juszczak E, et al. Quetiapine and rivastigmine and cognitive decline in Alzheimer s disease: randomised double blind placebo controlled trial. BMJ 2005; 330: Ballard C, Lana MM, Theodoulou M, et al. A randomised, blinded, placebo-controlled trial in dementia patients continuing or stopping neuroleptics (the DART-AD trial). PLoS Med 2008; 5: e Lonergan E, Luxenberg J, Colford J. Haloperidol for agitation in dementia. Cochrane Database Syst Rev 2002: CD Ballard C, Howard R. Neuroleptic drugs in dementia: benefits and harm. Nat Rev Neurosci 2006; 7: Ballard C, Waite J. The effectiveness of atypical antipsychotics for the treatment of aggression and psychosis in Alzheimer s disease. Cochrane Database Syst Rev 2006: CD Sultzer DL, Davis SM, Tariot PN, et al. Clinical symptom responses to atypical antipsychotic medications in Alzheimer s disease: phase 1 outcomes from the CATIE-AD effectiveness trial. Am J Psychiatry 2008; 165: Ballard C, Hanney ML, Theodoulou M, et al. The dementia antipsychotic withdrawal trial (DART-AD): long-term follow-up of a randomised placebo-controlled trial. Lancet Neurol 2009; 8: Banerjee S. An independent report commissioned and funded by the Department of Health. The use of antipsychotic medication for people with dementia: time for action, Declercq T, Petrovic M, Azermai M, et al. Withdrawal versus continuation of chronic antipsychotic drugs for behavioural and psychological symptoms in older people with dementia. Cochrane Database Syst Rev 2013; 3: CD Azermai M, Petrovic M, Engelborghs S, et al. The effects of abrupt antipsychotic discontinuation in cognitively impaired older persons: a pilot study. Aging Ment Health 2013; 17: Azermai M, Vander Stichele RR, Van Bortel LM, Elseviers MM. Barriers to antipsychotic discontinuation in nursing homes: an exploratory study. Aging Ment Health 2014; 18: National Institute for Health and Clinical Excellence. The NICE-SCIE guideline on supporting people with dementia and their carers in health and social care, 2007.
Psychofarmaca bij d e de ouderen Waarom slikken zij? A D. D Hooghe Hooghe
Psychofarmaca bij de ouderen Waarom slikken zij? A. D Hooghe Psychofarmaca Benzodiazepines en aanverwanten Antidepressiva Antipsychotica Antipsychotica Assessment of antipsychotic prescribing in Belgian
Nadere informatieOnderzoekssessie over dementie op jonge leeftijd UKON symposium, 10 april 2018
Onderzoekssessie over dementie op jonge leeftijd UKON symposium, 10 april 2018 Britt Appelhof, psycholoog/ promovenda, Archipel Zorggroep Ans Mulders, specialist ouderengeneeskunde/ promovenda, Thebe Inleiding
Nadere informatieDag van de geriatrie: Psychiatrie en dementie. Dr. P. Geerts
Dag van de geriatrie: Psychiatrie en dementie Dr. P. Geerts Voorstelling en disclosure Psychiater AZ Groeninge Afdelingspsychiater STAP (ouderenpsychiatrie) Afdelingspsychiater liaisonpsychiatrie Systeemtherapeut
Nadere informatieCasus. Weg met psychofarmaca. Number Needed to Treat ±5 26-11- 12
Casus Weg met psychofarmaca Pr Frans Verhey Alzheimer Centrum Limburg Maastricht University Medical Center 82 jarige man myocardinfarct Vanaf enkele jaren Alzheimer, met wanen Thuis, op wachtlijst voor
Nadere informatieDE AANPAK VAN GEDRAGSSTOORNISSEN BIJ OUDEREN MET DEMENTIE IN EEN WZC
DE AANPAK VAN GEDRAGSSTOORNISSEN BIJ OUDEREN MET DEMENTIE IN EEN WZC Infomoment voor huisartsen en verplegend personeel van WZC Sint-Camillus in Wevelgem Dokters Fien Dendoncker en Jan Vanroose 25/09/2014
Nadere informatieNeuropsychiatrische symptomen bij Nederlandse verpleeghuispatiënten
Proefschrift: S.U. Zuidema Neuropsychiatrische symptomen bij Nederlandse verpleeghuispatiënten met dementie Samenvatting Dementie is een ongeneeslijke aandoening met belangrijke effecten op cognitie, activiteiten
Nadere informatieWaarom schrijven specialisten ouderen- geneeskunde psychofarmaca voor?
UMCG Waarom schrijven specialisten ouderen- geneeskunde psychofarmaca voor? Verenso Jaarcongres 2011 Dr. S.U. Zuidema (Sytse) Afdeling Eerstelijnsgeneeskunde UMC St Radboud Nijmegen Afdeling Huisartsgeneeskunde
Nadere informatiePharmacologische behandeling delirium. Etienne Joosten UZ GHB
Pharmacologische behandeling delirium Etienne Joosten UZ GHB Wat is een delirium? CAM 1. Acuut begin en wisselend verloop a) acute veranderingen gaande van enkele uren tot dagen tov aanvankelijke toestand
Nadere informatieMedicatiegebruik bij mensen met een verstandelijke beperking
Medicatiegebruik bij mensen met een verstandelijke beperking Congres Mind the Body 12 februari 2015 Barber Tinselboer, AVG s Heeren Loo locatie Apeldoorn Inhoud Casus Medicatie en de cliënt met een verstandelijke
Nadere informatiePsychofarmaka in de eerste lijn: capita selecta. Tom Declercq MD, huisarts Vakgroep Huisartsgeneeskunde UGent
Psychofarmaka in de eerste lijn: capita selecta Tom Declercq MD, huisarts Vakgroep Huisartsgeneeskunde UGent Overzicht Zit u in de juiste zaal? Update psychofarmaka: de voorbije 20 jaar in pilvorm Casuïstiek:
Nadere informatie15:40 16:00 uur. Depressie en dementie RICHARD OUDE VOSHAAR. Ouderenpsychiater
5:40 6:00 uur Depressie en dementie RICHARD OUDE VOSHAAR Ouderenpsychiater % psychiatrische problemen bij Alzheimer 60 50 40 30 20 0 0 Zhao et al, J Affect Disord 205 Wanneer spreken van van een depressie?
Nadere informatieChapter 7. Samenvatting
Chapter 7 Samenvatting SAMENVATTING 143 INLEIDING Allerlei factoren hebben invloed op het voorschrijven van psychofarmaca in de klinische praktijk zoals geregistreerde en off-label indicaties van geneesmiddelen,
Nadere informatieMedicatie als instrument om onrust en agressie te beheersen? Niet agressief, maar duf? dr. Martin Smalbrugge. Wie ben ik??
Medicatie als instrument om onrust en agressie te beheersen? Niet agressief, maar duf? dr. Martin Smalbrugge Wie ben ik?? Specialist ouderengeneeskunde Hoofd opleidingsinstituut specialisme ouderengeneeskunde
Nadere informatieVEILIGHEID & VOORSCHRIJVEN VAN MEDICATIE SARAH JANUS
VEILIGHEID & VOORSCHRIJVEN VAN MEDICATIE SARAH JANUS OVER MIJ Veiligheid & voorschrijven van medicatie 6-11-2014 2 IK ZAL HET VANDAAG HEBBEN OVER Onderzoek doen OF waarom onderzoek doen leuk is en soms
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra
Nadere informatieSuccesvol afbouwen benzodiazepines bij ouderen
Succesvol afbouwen benzodiazepines bij ouderen Prof. dr. Mirko Petrovic Dienst Geriatrie Universitair Ziekenhuis Gent Het 3 e Landelijk Valsymposium, AMC Amsterdam, 05 november, 2015 Prescribing in Homes
Nadere informatieValpreventie bij ouderen met cognitieve problemen
Valpreventie bij ouderen met cognitieve problemen Sirpa Hartikainen, MD, Professor of Geriatric Pharmacotherapy School of Pharmacy University of Eastern Finland, Kuopio, FINLAND Het risico op vallen en
Nadere informatieCEREBROVASCULAIRE ACCIDENTEN BIJ DEMENTERENDEN
BIJLAGE : ATYPISCHE ANTIPSYCHOTICA EN HET RISICO OP CEREBROVASCULAIRE ACCIDENTEN BIJ DEMENTERENDEN F. BOUCKAERT 1,3, J. DE LEPELEIRE 2, D. BAMELIS 3, M. BURIN 3, D. LIESSENS 3, A. HAEKENS 3, L. LEMEY 3
Nadere informatie30-06-2015 1. Is er over 10 jaar nog plek voor antipsychotica bij mensen met dementie? Inhoud. Is er over 10 jaar nog plek voor antipsychotica?
Samenwerkende academische netwerken ouderenzorg (SANO) UNO-UMCG feliciteert UNC-ZH Is er over 10 jaar nog plek voor antipsychotica bij mensen met dementie? Sytse Zuidema, specialist ouderengeneeskunde
Nadere informatieEen kwestie van maatwerk
Medicamenteuze interventies ter vermindering van agressief gedrag Een kwestie van maatwerk Dr Rob Heerdink Pharmacoepidemiology & Clinical Pharmacology Utrecht Institute for Pharmaceutical Sciences Universiteit
Nadere informatieFarmacotherapie in de acute fase van alcoholdetoxificatie. Critically Appraised Topic
Farmacotherapie in de acute fase van alcoholdetoxificatie Critically Appraised Topic Disclosure (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Sponsoring
Nadere informatieBegeleiding van psychische klachten bij revalidatie. dr. Bianca Buijck Coördinator Rotterdam Stroke Service 17 maart 2015
Begeleiding van psychische klachten bij revalidatie dr. Bianca Buijck Coördinator Rotterdam Stroke Service 17 maart 2015 Even voorstellen Psychische klachten: neuropsychiatrische symptomen (NPS) De laatste
Nadere informatieZorgen voor cliënten met gedragsproblemen
Zorgen voor cliënten met gedragsproblemen CineMec Ede 29-5-2015 Dr. Martin Kat (ouderen)psychiater Amsterdam/Alkmaar psykat@hetnet.nl Med. Centrum Alkmaar Afd. Klin. Geriatrie Praktijk Amsterdam Experiment!
Nadere informatieCONCERN. Inleiding: Inleiding: Doelstelling: Gevolgen van NPS: Een beloopstudie naar probleemgedrag bij mensen met dementie in de huisartspraktijk
CONCERN Een beloopstudie naar probleemgedrag bij mensen met dementie in de huisartspraktijk UKON symposium 15 april 2014 Petra Borsje Specialist ouderengeneeskunde Thebe Junior onderzoeker Radboudumc Nijmegen
Nadere informatiePsychofarmaca en probleemgedrag bij mensen met dementie
Psychofarmaca en probleemgedrag bij mensen met dementie Een 10 jaars reis. in vogelvlucht dr. Martin Smalbrugge Afdeling huisartsgeneeskunde en ouderengeneeskunde Inhoud Epidemiologie gedragsproblemen
Nadere informatieProbleemgedrag bij ouderen
Probleemgedrag bij ouderen https://www.youtube.com/watch?v=8sbtxdpcndg https://www.youtube.com/watch?v=5tu-1faasp8&t Definitie probleemgedrag Alle gedrag van de patiënt dat door deze patiënt en/of zijn
Nadere informatieDe toepassing van antipsychotica bij demente ouderen
De toepassing van antipsychotica bij demente ouderen Inleiding Neuropsychiatrische verschijnselen, zoals agitatie, agressie, wanen en hallucinatie, komen veelvuldig voor bij demente ouderen. Naast niet-medicamenteuze
Nadere informatieAnatomische correlaties van neuropsychiatrische symptomen bij dementie
Anatomische correlaties van neuropsychiatrische symptomen bij dementie K.J. Kaland, AIOS klinische geriatrie, Parnassia Groot Haags Geriatrie Referaat 6 februari 2017 Gedragsproblemen bij dementie Behavioral
Nadere informatieDementie-gerelateerde gedragsveranderingen bij mensen met downsyndroom
Ede 15.09.2017 1 Dementie-gerelateerde gedragsveranderingen bij mensen met downsyndroom A. D. (Alain) Dekker Afdeling Neurologie en Alzheimer Research Centrum Universitair Medisch Centrum Groningen Rijksuniversiteit
Nadere informatieSociale steun. Disclosure. prof. dr. R.C. Oude Voshaar, UMCG Voorspellen ziektelast van Alzheimer dementie 1
Sociale steun Voorspellen ziektelast van Alzheimer dementie 1 Een vergeten aangrijpingspunt voor preventie van cognitieve achteruitgang & dementie? Richard Oude Voshaar Preventieve GGZ van vroeg tot later
Nadere informatieRationeel gebruik van benzo s bij ouderen
Rationeel gebruik van benzo s bij ouderen Ik neem geen zenuwpillen, alleen maar een slapertje 2 De perceptie over benzo s is fout Waarom? 3 van barbituraat naar benzo 4 Klinische effecten 1. Hypnotisch
Nadere informatiealrisico, mobiliteit en edicatie
alrisico, mobiliteit en edicatie Shanty Sterke 23 november 2015 Normale looppatroon heelstrike foot flat midstance heel strike heel foot flat off midstance heel off toe off midswing heelstrike http://jeugdjournaal.nl/item/656286-oma-van-91-jaar-rent-marathon.html
Nadere informatieSCHIJNDISSERTATIE VAN HET PROEFSCHRIFT: Appropriate psychotropic drug use in institutionalized people with dementia.
SCHIJNDISSERTATIE VAN HET PROEFSCHRIFT: Appropriate psychotropic drug use in institutionalized people with dementia. The PROPER-study COLOFON ISBN/EAN 978-94-028-0872-8 Nijmegen, 2018 De studie is uitgevoerd
Nadere informatieCARDIOVASCULAIR RISICO MANAGEMENT BIJ DEMENTIE
CARDIOVASCULAIR RISICO MANAGEMENT BIJ DEMENTIE PROF DR MAJON MULLER INTERNIST OUDERENGENEESKUNDE DISCLOSURE POTENTIAL CONFLICTS OF INTEREST GEEN POTENTIËLE BELANGENVERSTRENGELING 1 Myocard Infarct Hart
Nadere informatieAntipsychotica en monitoren van bijwerkingen
Antipsychotica en monitoren van bijwerkingen Symptomatische behandeling bij psychosen Effectiviteit: 70 a 90% Indicaties Schizofrenie Manie Depressie met psychot. kenm. Waanstoornis Psychose NAO Psycho-org.
Nadere informatieUniversitair Medisch Centrum Groningen
Universitair Medisch Centrum Groningen Beter af met minder Reduction of Inappropriate psychotropic Drug use in nursing home residents with dementia Claudia Groot Kormelinck Prof.dr. Sytse Zuidema Probleemgedrag
Nadere informatieHet Medicatieluik in het elektronisch WZC-dossier : Belang en mogelijkheden WERKGROEP 4
Het Medicatieluik in het elektronisch WZC-dossier : Belang en mogelijkheden Redder in nood WERKGROEP 4 Dr. R. Vander Stichele Domus Medica / Crataegus 14 mei 2011, Leuven Het geneesmiddelengebruik in rusthuizen
Nadere informatie2. Inleiding antipsychotica
2. Inleiding antipsychotica 2.1 Geneesmiddelengroep Binnen de antipsychotica onderscheiden we de klassieke/typische en de atypische antipsychotica. Er zijn geen eenduidig omschreven criteria om beide klassen
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 200 NEDERLANDSE SAMENVATTING Duizeligheid is een veel voorkomend probleem bij ouderen. Tot 30% van de thuiswonende ouderen van 65 jaar en ouder ervaart enige vorm van duizeligheid.
Nadere informatieCriteria om kwaliteit van medicatie te meten
Criteria om kwaliteit van medicatie te meten Prof. Dr. R. Vander Stichele Heymans Instituut voor Farmacologie, Universiteit van Gent Antwerpen, 15 september 2012 Conflict of Interest Statement Als huisarts,
Nadere informatieMarlies Peters. Workshop Vermoeidheid
Marlies Peters Workshop Vermoeidheid De ene vermoeidheid is de andere niet Deze vermoeidheid is er plotseling, niet gerelateerd aan geleverde inspanning De vermoeidheid wordt als (zeer) extreem ervaren
Nadere informatieWat is depressie? Oorzaak, omvang, gevolg
Wat is depressie? Oorzaak, omvang, gevolg Prof. Dr. Brenda Penninx Vakgroep psychiatrie / GGZ ingeest Neuroscience Campus Amsterdam Mental Health EMGO+ Institute for Health and Care Research b.penninx@vumc.nl
Nadere informatieChapter 10 Samenvatting
Chapter 10 Samenvatting Chapter 10 De laatste jaren is de mortaliteit bij patiënten met psychotische aandoeningen gestegen terwijl deze in de algemene populatie per leeftijdscategorie is gedaald. Een belangrijke
Nadere informatieOntremd Dement. Seksueel Ontremd Gedrag in Verpleeghuizen bij Mensen met Dementie. Een Verstoorde Impulscontrole? Inhibited in Dementia
Ontremd Dement Seksueel Ontremd Gedrag in Verpleeghuizen bij Mensen met Dementie. Een Verstoorde Impulscontrole? Inhibited in Dementia Sexual Disinhibited Behaviour on people with Dementia Living in Nursinghomes.
Nadere informatieOnder de tafel of op de (keuken) tafel?
Onder de tafel of op de (keuken) tafel? 3 e PHAMOUS symposium 30 mei 2017 Thalia Herder Psychiater in opleiding (UCP/UMCG) Arts/seksuoloog NVVS in opleiding (UMCG) Potentiële) belangenverstrengeling Voor
Nadere informatieVERPLEEGKUNDIGE AANDACHTSPUNTEN BIJ HET GEBRUIK VAN PSYCHOFARMACA
VERPLEEGKUNDIGE AANDACHTSPUNTEN BIJ HET GEBRUIK VAN PSYCHOFARMACA Het voorschrijven van geneesmiddelen is = een proces en niet louter een beslissing van de arts. Hierbij is een belangrijke taak weggelegd
Nadere informatieFarmacotherapeutische behandelmogelijkheden bij alcoholafhankelijkheid. Dr. De Mulder Psychiater-PsychotherapeutePAAZ H.-Hartziekenhuis Lier
Farmacotherapeutische behandelmogelijkheden bij alcoholafhankelijkheid Dr. De Mulder Psychiater-PsychotherapeutePAAZ H.-Hartziekenhuis Lier Alcohol: Epidemiologische gegevens WHO: Europa, regio hoogste
Nadere informatieStoppen met langdurig antipsychoticagebruik voor gedragsproblemen. Gerda de Kuijper Arts verstandelijk gehandicapten/senior onderzoeker
Stoppen met langdurig antipsychoticagebruik voor gedragsproblemen Gerda de Kuijper Arts verstandelijk gehandicapten/senior onderzoeker Congres Focus op onderzoek Utrecht 22 juni 2015 Inhoud presentatie
Nadere informatieType Dementie als Oorzaak van Seksueel Ontremd Gedrag. Aanwezigheid van het Gedrag bij Type Alzheimer?
Type Dementie als Oorzaak van Seksueel Ontremd Gedrag Aanwezigheid van het Gedrag bij Type Alzheimer? Type of Dementia as Cause of Sexual Disinhibition Presence of the Behavior in Alzheimer s Type? Carla
Nadere informatieAcademische Werkplaats i.o. Verstandelijke Beperking en Geestelijke Gezondheid
Academische Werkplaats i.o. Verstandelijke Beperking en Geestelijke Gezondheid Zoek het uit! Wetenschap en praktijk dicht bij elkaar Congres 31 januari 2019 Disclosure slide (potentiële) belangenverstrengeling
Nadere informatieCannabis & psychosen: alleen risico s of ook kansen?
Universitair Docent Hersencentrum Rudolf Magnus Afdeling Psychiatrie Universitair Medisch Centrum Utrecht Cannabis & psychosen: alleen risico s of ook kansen? Matthijs Bossong Overzicht Psychotische stoornis
Nadere informatieProbleemgedrag bij ouderen met cognitieve achteruitgang
Probleemgedrag bij ouderen met cognitieve achteruitgang Tom Declercq MD Huisarts Praktijkassistent Vakgroep Huisartsgeneeskunde en ELGZ UGent Majda Azermai RN MSc PhD Verpleegkundige & researcher klinische
Nadere informatieMedicatie bij dementie. Dr. L.K. Pul Huisarts Mw. L.A. Klarenbeek MSc Verpleegkundig specialist
Medicatie bij dementie Dr. L.K. Pul Huisarts Mw. L.A. Klarenbeek MSc Verpleegkundig specialist Inhoud Terug naar de basis De hersenen en de ziekte van Alzheimer Het geheugen Het autonoom zenuwstelsel De
Nadere informatieAntipsychotica. [ Geneesmiddelbeoordeling voor de kwetsbare oude patiënt in het Farmacotherapeutisch Kompas ]
Antipsychotica [ Geneesmiddelbeoordeling voor de kwetsbare oude patiënt in het Farmacotherapeutisch Kompas ] Projectgroep Drs. A.L. van Ojik, projectapotheker Dr. P.A.F. Jansen, geriater klinisch farmacoloog
Nadere informatieGebruik van antidepressiva en antipsychotica in de rusthuizen Persconferentie 12 mei 2011
Gebruik van antidepressiva en antipsychotica in de rusthuizen Persconferentie 12 mei 2011 Als gevolg van de studie Geneesmiddelengebruik in rusthuizen: grote verschillen 1 en de ontmoetingen met de rustoordsector
Nadere informatieWerkzaamheid en bijwerkingen van antipsychotica voor neuropsychiatrische symptomen bij dementie; een systematische review
verhoogde valneiging. In reviews wordt beschreven dat atypische antipsychotica minder extrapiramidale bijwerkingen hebben, 1 2 maar toch even werkzaam zouden zijn als klassieke antipsychotica. Recent waarschuwden
Nadere informatieWat, waar, voor wie en waarom?
COGNITIEVE DIAGNOSTIEK voor ERGOTHERAPEUTEN Assessmentinstrumenten voor cognitieve problemen Prof. dr. Patricia De Vriendt Wat, waar, voor wie en waarom? 1 Woonzorgcentrum Zorgprogramma voor de geriatrische
Nadere informatieHet beloop van gedragsproblemen bij oudere verpleeghuispatiënten met dementie die worden behandeld met antipsychotica*
Het beloop van gedragsproblemen bij oudere verpleeghuispatiënten met dementie die worden behandeld met antipsychotica* Drs. Bart C. Kleijer, onderzoeker UMC Utrecht, afdeling Geriatrie en Stichting Aveant,
Nadere informatieKwaliteit van leven. Kwaliteit van leven bij verpleeghuisbewoners met. Britt Appelhof psycholoog, promovendus. UKON symposium, 11 april 2017
Kwaliteit van leven bij verpleeghuisbewoners met dementie op jonge leeftijd Britt Appelhof psycholoog, promovendus UKON symposium, 11 april 2017 Introductie Doelen Methoden Resultaten Conclusie Kwaliteit
Nadere informatieKleinschaligheid binnen grootschaligheid
Kleinschaligheid binnen grootschaligheid effekten bij verpleeghuisbewoners H.A. Dercksen, specialist ouderengeneeskunde Context onderzoek Lokatie het Zonnehuis van Zorgcombinatie Zwolle Oudbouw grootschalige
Nadere informatieDEMENTIE EN MUZIEKTHERAPIE Marianne Verkerk
DEMENTIE EN MUZIEKTHERAPIE 31-01-2017 Marianne Verkerk 1 MUZIEKTHERAPIE BIJ MENSEN MET DEMENTIE Ervaringsgerichte therapie: verandering, ontwikkeling, stabilisatie of acceptatie worden bereikt door middel
Nadere informatieOverbehandeling in radiotherapie. Prof. Dr. Caroline Weltens
Overbehandeling in radiotherapie Prof. Dr. Caroline Weltens 29-09-2018 veilig de lokale therapie verminderen zonder de uitkomst te compromiteren Juiste balans tussen benefit en neveneffecten Bij combinatie
Nadere informatieVerantwoord gebruik van psychofarmaca bij mensen met gedragsproblemen. Astrid de Wit, specialist ouderengeneeskunde 30 november 2017
Verantwoord gebruik van psychofarmaca bij mensen met gedragsproblemen Astrid de Wit, specialist ouderengeneeskunde 30 november 2017 Programma 3 Voorbeeld casus Vragen aan jullie Pillenpraat Hoe vaak gebruiken
Nadere informatieFrank van Es,psychiater UCP
Zorgvraag: Speerpunt van de KNMG Co-patiënt bij het consult Bereiken we onze patiënten? 376.62 patiënten van 20 studies naar herhalingsrecepten Therapietrouw; vanwege Risico op een Infarct na eerder Infarct
Nadere informatieTijdige detectie van dementie - Interventies bij diagnose dementie. Sophie Vermeersch Klinisch neuropsycholoog (MsC)
Tijdige detectie van dementie - Interventies bij diagnose dementie Sophie Vermeersch Klinisch neuropsycholoog (MsC) overzicht Detectie van dementie - cognitieve screening in de eerste lijn - ADL evaluatie
Nadere informatiePerformantie van testen voor de detectie van majeure depressie bij personen met niet-ernstige dementie
Performantie van testen voor de detectie van majeure depressie bij personen met niet-ernstige dementie Goodarzi ZS, Mele BS, Roberts DJ, Holroyd-Leduc J. Depression case finding in individuals with dementia:
Nadere informatieFarmacotherapie bij ontwikkelingsstoornissen ADHD medicatie: te snel en te lang?
Farmacotherapie bij ontwikkelingsstoornissen ADHD medicatie: te snel en te lang? Pieter Hoekstra Kinder- en jeugdpsychiatrie Accare, Universitair Centrum voor Kinder- en Jeugdpsychiatrie Groningen Relaties
Nadere informatieGebruik psychofarmaca en alternatieven?
Gebruik psychofarmaca en alternatieven? Sytse Zuidema, specialist ouderengeneeskunde Hoogleraar ouderengeneeskunde en dementie Afdeling huisartsgeneeskunde UMCG Minisymposium farmacotherapie bij ouderen
Nadere informatiePub u l b ic i at a i t e i s
Internationale publicaties (Peer ( Peer-reviewed reviewed journal articles) Castelein S, Gaag M van der, Bruggeman R, Busschbach JT van, Wiersma, D. Empowerment in People with Psychotic Disorders: A Comparison
Nadere informatieSchijndissertatie van het proefschrift: The management of neuropsychiatric symptoms in people with young-onset dementia
Schijndissertatie van het proefschrift: The management of neuropsychiatric symptoms in people with young-onset dementia Improving specialized long-term care Britt Appelhof, Eindhoven 2019 Cover design:
Nadere informatieBewegingsstoornissen bij jong volwassenen met schizofrenie. GROUP Symposium Ypsilon en Anoiksis 22 januari 2010 J. Koning, AIOS Symforagroep
Bewegingsstoornissen bij jong volwassenen met schizofrenie GROUP Symposium Ypsilon en Anoiksis 22 januari 2010 J. Koning, AIOS Symforagroep Hoofdboodschap Ondanks de introduc/e van nieuwere types an/psycho/ca
Nadere informatieOmgaan met ongewenst gedrag bij Dementie
Omgaan met ongewenst gedrag bij Dementie Bunnik 30-4-2015 Dr. Martin Kat (ouderen)psychiater Amsterdam/Alkmaar psykat@hetnet.nl inhoud Ongewenst gedrag bij dementie: definitie Neuropsychiatrische stoornissen:
Nadere informatieUitdagingen bij de ondersteuning van correct medicatiegebruik bij ouderen (in WZC): Een inleiding
Uitdagingen bij de ondersteuning van correct medicatiegebruik bij ouderen (in WZC): Een inleiding Hans Bogaert Huisarts Groepspraktijk De Schakel Brugge CRA WZC Van Zuylen Mintus Brugge Inhoud Lokale initiatieven
Nadere informatieTO CONTINUE OR NOT TO CONTINUE. Hersteld van een eerste psychose: doorgaan of stoppen met antipsychotica?
HAMLETT* TO CONTINUE OR NOT TO CONTINUE Hersteld van een eerste psychose: doorgaan of stoppen met antipsychotica? Prof. dr. Iris Sommer Dr. Marieke Begemann * Handling Antipsychotic Medication: Long-term
Nadere informatiePatient reported Outcomes in Cognitive Impairement (PROCOG)
Patient reported Outcomes in Cognitive Impairement (PROCOG) Bowman, L. (2006) "Validation of a New Symptom Impact Questionnaire for Mild to Moderate Cognitive Impairment." Meetinstrument Patient-reported
Nadere informatieDeze online versie bevat alle beschikbare updates over de medicamenteuze aanpak van dementie, gevolgd door de Transparantiefiche van juli 2008.
Deze online versie bevat alle beschikbare updates over de medicamenteuze aanpak van dementie, gevolgd door de Transparantiefiche van juli 2008. Dementie Zoekdatum tot 15 september 2015 Epidemiologie De
Nadere informatieMedicatie bij dementie
Medicatie bij dementie Dementie Dementie is een ernstige ziekte die de duur van het leven bekort Tijdens beloop kunnen allerlei problemen ontstaan Een behandeling die gericht is op herstel bestaat niet
Nadere informatieTotstandkoming project
NOGGGG Func/onele binding Gent- Deinze Werken aan een efficiënter en effectiever beleid van psychofarmaca in woon-zorgcentra Dirk De Meester Hoofd zorgverlening WZC Leiehome residentiële ouderenzorg op
Nadere informatiePropylhexedrine. Eventin. Postfach Ludwigshafen DE Germany. Lid-Staten Registratiehouder Naam van het geneesmiddel
Bijlage I 3 Stoff: Propylhexedrine Lid-Staten Registratiehouder Naam van het geneesmiddel Duitsland Knoll AG Postfach 210805 Ludwigshafen DE 67008 Germany Eventin 4 Stoff: Fenbutrazaat Lid-Staten Registratiehouder
Nadere informatieHALDOL tabletten en drank
Een Direct Healthcare Professional Communication (DHPC) is een schrijven dat naar de gezondheidszorgbeoefenaars wordt gezonden door de farmaceutische firma s, om hen te informeren over mogelijke risico
Nadere informatieFarmacotherapeutisch bijblijven: Algemeen literatuuroverzicht en recente literatuur 18/05/2016 Sylvie Rottey
Farmacotherapeutisch bijblijven: Algemeen literatuuroverzicht en recente literatuur 18/05/2016 Sylvie Rottey 1. Safer Prescribing A Trial of Education, Informatics, and Financial Incentives - Context:
Nadere informatieOseltamivir. Herjan Bavelaar AIOS MMB
Oseltamivir Herjan Bavelaar AIOS MMB Inhoudsopgave à Introduc5e à Globaal overzicht evidence algemene popula5e à IC- specifieke literatuur à Conclusie/ discussie Introduc5e Influenza Familie: Orthomyxoviridae
Nadere informatieDe Invloed van Familie op
De Invloed van Familie op Depressie- en Angstklachten van Verpleeghuisbewoners met Dementie The Influence of Family on Depression and Anxiety of Nursing Home Residents with Dementia Elina Hoogendoorn Eerste
Nadere informatieMultidisciplinaire richtlijn probleemgedrag bij dementie (2018)
Multidisciplinaire richtlijn probleemgedrag bij dementie (2018) Spreker: Prof. dr. S.U. Zuidema Afdeling: Huisartsengeneeskunde & Ouderengeneeskunde, UMCG Geriatriedagen 2018 Disclosures: geen Richtlijn
Nadere informatieOpioiden en medicinale cannabis voor chronische pijn: alle problemen opgelost?? Jan Van Zundert / Anesthesiologie-MPC ZOL
Opioiden en medicinale cannabis voor chronische pijn: alle problemen opgelost?? Jan Van Zundert / Anesthesiologie-MPC ZOL HET MULTIDISCIPLINAIR PIJNCENTRUM HET MULTIDISCIPLINAIR PIJNCENTRUM GLOBAL BURDEN
Nadere informatieOntwikkeling van de vragenlijst Betrouwbaarheid en validiteit
109 Samenvatting 110 Inleiding Dit proefschrift beschrijft de ontwikkeling van een vragenlijst die door patiënten zelf in te vullen is om zowel gewenste (effectiviteit) als ongewenst effecten (bijwerkingen/tolerabiliteit)
Nadere informatieAgressie en extreem gedrag bij Huntington
Agressie en extreem gedrag bij Huntington Welmoed Liefrinck Neuropsycholoog/GZ-Psycholoog 8 HNN 11-06-2018 Agressie Veel voorkomend probleem bij de ziekte van Huntington 22-66% Vroeg stadium van de ziekte
Nadere informatieProbleemgedrag bij demen/e. Psychofarmaca: nog een plaats? en tegen welke tol? 17 juni 2014 Transmuraal Minisymposium GeriCare
Probleemgedrag bij demen/e Psychofarmaca: nog een plaats? en tegen welke tol? 17 juni 2014 Transmuraal Minisymposium GeriCare Dr. Nienke Lankheet ziekenhuisapotheker i.o., klinisch farmacoloog i.o. Disclosure
Nadere informatieChemotherapie en stolling
Chemotherapie en stolling Therapie, preventie en risicofactoren Karen Geboes UZ Gent 4 december 2015 Avastin en longembolen: hoe behandelen en Avastin al dan niet verder? Chemotherapie en stolling: Therapie,
Nadere informatieBegeleiding van chronisch psychiatrische patiënten (EPA) in de 1e lijn. Het zijn net gewone mensen
Begeleiding van chronisch psychiatrische patiënten (EPA) in de 1e lijn Het zijn net gewone mensen Voorstellen Julia Machielsen (POH-GGZ/verpleegkundig specialist GGZ) Ingrid Houtman (Huisarts/Kaderarts
Nadere informatieSamenvatting (Summary in Dutch)
Samenvatting (Summary in Dutch) Zowel beleidsmakers en zorgverleners als het algemene publiek zijn zich meer en meer bewust van de essentiële rol van kwaliteitsmeting en - verbetering in het verlenen van
Nadere informatieSamenvatting BPSD (behavioural and psychological symptoms of dementia) of gedragsmatige en psychiatrische symptomen bij dementie is bij de huisartsen
Samenvatting BPSD (behavioural and psychological symptoms of dementia) of gedragsmatige en psychiatrische symptomen bij dementie is bij de huisartsen een nog onbekende afkorting, maar een vaak voorkomende
Nadere informatiePostdatum. Geachte Dokter,
De Belgische gezondheidsautoriteiten hebben bepaalde voorwaarden verbonden aan het in de handel brengen van het geneesmiddel Quetiapine Krka 50 mg / 200 mg / 300 mg/400 mg tabletten met verlengde afgifte.
Nadere informatiePositieve, Negatieve en Depressieve Subklinische Psychotische Symptomen en het Effect van Stress en Sekse op deze Subklinische Psychotische Symptomen
Positieve, Negatieve en Depressieve Subklinische Psychotische Symptomen en het Effect van Stress en Sekse op deze Subklinische Psychotische Symptomen Positive, Negative and Depressive Subclinical Psychotic
Nadere informatiegeneesmiddelenbrief Agitatie en agressief gedrag van bewoners in woonzorgcentra
Uitgave van vzw Farmaka jaargang 19 september 2012 geneesmiddelenbrief FORMUL R INFO Afgiftekantoor Gent X P 408505 verschijnt 4 x per jaar [februari, mei, september, november] nr 3 Agitatie en agressief
Nadere informatieVZA Psychiatrie Workshop DVZA Apr Siska Desplenter
VZA Psychiatrie Workshop DVZA 05.02.2019 Apr Siska Desplenter Casus 26/08/2016 Casus Man, 30 jaar, 73 kg DSM: schizofrenie, paranoïde type Wisselend cannabis gebruik Expliciete vraag patiënt switch Xeplion
Nadere informatieAcute ingrijpmedicatie. Dr. Maarten Bak, psychiater Benjamin Richartz, afdelingshoofd Mondriaan / Universiteit Maastricht
Acute ingrijpmedicatie Dr. Maarten Bak, psychiater Benjamin Richartz, afdelingshoofd Mondriaan / Universiteit Maastricht Disclosure Maarten Bak Speaker fees received from: Astra Zeneca, Lundbeck Positions
Nadere informatieAntipsychotica bij probleemgedrag bij dementie in verpleeg- en verzorgingshuizen
Antipsychotica bij probleemgedrag bij dementie in verpleeg- en verzorgingshuizen Nr 3 2013 (47) Pagina 27-33 Thema-artikel Tags klassieke antipsychotica atypische antipsychotica probleemgedrag dementie
Nadere informatieNEUROPSYCHIATRISCHE SYMPTOMEN BIJ M.PARKINSON
NEUROPSYCHIATRISCHE SYMPTOMEN BIJ M.PARKINSON - SLAAPSTOORNISSEN - STEMMINGSSTOORNISSEN - PSYCHOTISCHE SYMPTOMEN / DELIER - MCI / PDD W.Garenfeld 24092014 SLAAPSTOORNISSEN BIJ M.PARKINSON PREVALENTIE:
Nadere informatie