RAPPORT INZAKE ELEKTRONISCH GEFASEERD STEMMEN

Transcriptie

1 RAPPORT INZAKE DE VOOR- EN NADELEN VAN ELEKTRONISCH GEFASEERD STEMMEN Rapport uitgebracht door de commissie eektronisch gefaseerd stemmen in opdracht van de Kiesraad september 1995

2 Inhoudsopgave Ineiding Hoofdstuk Hoofdstuk 2 Achtergrond en inhoud van het verzoek van de minister van Binnenandse Zaken naar de voor- en nadeen van eektronisch gefaseerd stemmen Samensteing, uitgangspunten en werkwijze van de commissie eektronisch gefaseerd stemmen bij het onderzoek naar de voor- en nadeen van eektronisch gefaseerd stemmen Hoofdstuk Hoofdstuk Samensteing van de commissie eektronisch gefaseerd stemmen Uitgangspunten van de commissie eektronisch gefaseerd stemmen Werkwijze van de commissie eektronisch gefaseerd stemmen Voice-vote systeem d 1 Voorbereiding en opzet van de proef op 8 maart 1995 Doe van de proef Te onderzoeken uitvoeringsvormen van eektronisch gefaseerd stemmen Producenten die aan de proef hun medewerking hebben vereend In de proef betrokken uitvoeringsvormen van eektronisch gefaseerd stemmen Gemeenten waar de proef heeft paatsgevonden Het onderzoeksbureau dat de proef heeft begeeid Nadere opzet en veroop van de proef Evauatie van de resutaten van de proef op 8 maan 1995 Ineiding Wijkt het stemgedrag van de kiezer bij de methode van eektronisch gefaseerd stemmen af van het stemgedrag bij de gebruikeijke methode? 4.3. Evauatie ten aanzien van stemgedrag 4.4. Kan de kiezer gemakkeijk met de methode van eektronisch gefaseerd stemmen omgaan? 4.5. Evauatie ten aanzien van gebruikersvriendeijkheid Hoofdstuk 5 Hoofdstuk 6 Hoofdstuk 7 Hoofdstuk 8 Ervaringen met eektronisch gefaseerd stemmen in Begià De voor- en nadeen van eektronisch gefaseerd stemmen Concusie Samenvatting

3 Bijagen - Brief van 17 augustus 1994 aan de Kiesraad van de voormaige minister van Binnenandse Zaken mevrouw De Graaff-Nauta - Rapportage eektronisch gefaseerd stemmen van onderzoeksbureau Intomart, apri 1995

4 Ineiding Op verzoek van de voormaige minister van Binnenandse Zaken mevrouw De Graaff- Nauta heeft de Kiesraad in september 1994 een commissie onder de naam commissie eektronisch gefaseerd stemmen gevormd die de voor- en nadeen van de methode van eektronisch gefaseerd stemmen diende te onderzoeken. In september 1995 heeft de commissie haar werkzaamheden beã«indigd In dit rapport doet de commissie aan de Kiesraad versag van haar werkzaamheden en haar bevindingen inzake het onderzoek naar de voor- en nadeen van eektronisch gefaseerd stemmen. Onder eektronisch gefaseerd stemmen is door de commissie bij haar onderzoek verstaan een eektronisch systeem van stemmen waarbij de kiezer in twee fasen zijn stem uitbrengt. De kiezer krijgt hierbij eerst een overzicht te zien van ae aan de desbetreffende verkiezingen deenemende poitieke &oeperingen. Na een keuze te hebben gemaakt voor een poitieke groepering krijgt de kiezer de kandidatenijst van die groepering te zien. Uit deze kandidatenijst maakt de kiezer vervogens de keuze voor een kandidaat. In paats van de term 'eektronisch gefaseerd stemmen' wordt voor de beschreven manier van stemmen ook we de term 'eektronisch getrapt stemmen' gehanteerd. Ook in de adviesaanvraag van minister De Graaff-Nauta die eidde tot de insteing van de commissie wordt deze term gebruikt. Aangezien de term 'getrapt stemmen' ook wordt gebruikt om een manier van indirect kiezen aan te duiden, nameijk van de eden van de Eerste Kamer, heeft de commissie voor de term 'gefaseerd stemmen' gekozen hiermee doeend op het stemproces dat in twee fasen paatsvindt. Onderstaand za in hoofdstuk worden ingegaan op de achtergrond en de inhoud van het verzoek van de voormaige minister van Binnenandse Zaken om een onderzoek te verrichten naar de voor- en nadeen van eektronisch gefaseerd stemmen. Nadat in hoofdstuk 2 de samensteing van de commissie en de uitgangspunten en de werkwijze die de commissie bij haar onderzoek heeft gehanteerd ter sprake is gebracht, za in hoofdstuk 3 worden ingegaan op de organisatie, de opzet en het veroop van de proef met eektronisch gefaseerd stemmen die op 8 maart 1995 paats heeft gevonden. Vervogens zuen in hoofdstuk 4 de resutaten van deze proef en een evauatie hiervan aan de orde komen. Na een bespreking in hoofdstuk 5 van de ervaringen in Begià met eektronisch gefaseerd stemmen, vogt in hoofdstuk 6 een opsomming en bespreking van de voor- en nadeen van eektronisch gefaseerd stemmen. In hoofdstuk 7 vogt de concusie van de commissie naar aaneiding van het onderzoek. Een samenvatting van dit rapport is ten sotte opgenomen in hoofdstuk 8.

5 Hoofdstuk. Achtergrond en inhoud van het verzoek van de minister van Binnenandse Zaken tot een onderzoek naar de voor- en nadeen van eektronisch gefaseerd stemmen Bij brief van 17 augustus 1994 heeft de voormaige minister van Binnenandse Zaken mevrouw De Graaff-Nauta zich tot de Kiesraad gewend met onder meer het verzoek om onder auspiciã«van de Kiesraad een commissie in te steen die de voor- en nadeen van eektronisch gefaseerd stemmen onderzoekt. De minister verzocht de Kiesraad hierbij om haar op basis van de resutaten van dit onderzoek te adviseren over de voor- en nadeen van deze methode van stemmen. De Vereniging van Nederandse Gemeenten en de Nederandse Vereniging voor Burgerzaken hadden er bij brief van 16 december 1993 respectieveijk 21 maart 1994 bij mevrouw De Graaff-Nauta, destijds staatssecretaris van Binnenandse Zaken, op aangedrongen om een dergeijk onderzoek te (aten) verrichten. Aaneiding tot deze verzoeken was met name de omvang van het stempanee van de thans in gebruik zijnde stemmachines. De minister wijst er in haar brief van 17 augustus 1994 op dat bij de aatste Tweede-Kamerverkiezingen van 3 mei 1994 de stempaneen van het oude in 1979 goedgekeurde type machine niet toereikend waren om ae ingediende kandidatenijsten te vermeden. Tevens merkt zij op dat er geen garantie bestaat dat in de toekomst de stempaneen van zefs het nieuwste type stemmachine groot genoeg zijn om ae kandidatenijsten te vermeden. Andere door de minister in haar brief genoemde nadeen van de huidige stemmachines zijn de onoverzichteijkheid die een totaaoverzicht van ae kandidatenijsten met zich meebrengt, de grootte van de stempaneen en het feit dat de huidige stemmachines duur in aanschaf zijn. Naast het voordee dat bij eektronisch gefaseerd stemmen (in beginse) het aanta partijen dat aan de verkiezingen deeneemt in stemtechnisch opzicht niet tot probemen aaneiding geeft, wordt door de Vereniging van Nederandse Gemeenten en de Nederandse Vereniging voor Burgerzaken in hun genoemde brieven een aanta andere argumenten genoemd die naar hun mening ervoor peiten om eektronisch gefaseerd stemmen in Nederand te introduceren. Zo is de Vereniging van Nederandse Gemeenten van oordee dat bij eektronisch gefaseerd stemmen het verkiezingsproces en het gebruik van de stemmachines sterk vereenvoudigd kunnen worden. Voorts is zij van oordee dat het verkiezingsproces door midde van het toepassen van (nieuwe) technoogische ontwikkeingen minder fraudegevoeig za worden. Ten sotte meent zij dat het eektronisch gefaseerd stemmen en de toepassing van nieuwe technoogieã«opkomstbevorderend zou kunnen werken, aangezien naar haar oordee het uitbrengen van een stem in een ander stemokaa of zefs in een andere gemeente tot de mogeijkheden zou kunnen gaan behoren.

6 De Nederandse Vereniging voor Burgerzaken vindt dat bij eektronisch gefaseerd stemmen de handeingen die de kiezer moet verrichten om zijn keuze te bepaen vee overzichteijker zijn, waarbij er op gewezen wordt dat bij de verkiezingen voor de Tweede Kamer in mei 1994 de kiezer met bijna 1000 namen op het stembijet zou worden geconfronteerd. Tevens ziet de Nederandse Vereniging voor Burgerzaken as voordee van eektronisch gefaseerd stemmen dat bij deze methode gebruik kan worden gemaakt van persona computers, zodat naar haar oordee hoge investeringen in stemcomputers achterwege kunnen bijven, aangezien deze persona computers ook voor andere doeeinden gebruikt zouden kunnen worden. Voor wat betreft het onderzoek naar de voor- en nadeen van eektronisch gefaseerd stemmen stet de minister in de brief aan de Kiesraad van 17 augustus 1994 dat het van beang is hierbij aandacht te schenken aan de vraag of er voor de kiezers nadeen aan het systeem van eektronisch gefaseerd stemmen verbonden zijn, met name of de kiezers gemakkeijk met het systeem kunnen omgaan. Tevens geeft de minister in overweging de in een aanta Begische steden bij de Europese Parementsverkiezingen van juni 1994 gehanteerde uitvoeringsvorm van eektronisch gefaseerd stemmen in het onderzoek te betrekken. Voorts wijst de minister op de mogeijkheid om bij de verkiezingen van provinciae staten op 8 maart 1995 een proef met de methode van eektronisch gefaseerd stemmen te verrichten. Om een dergeijk proefneming was zowe door de Vereniging van Nederandse Gemeenten as de Nederandse Vereniging voor Burgerzaken verzocht. Ten sotte verzoekt de minister de Kiesraad om ook aan het zogenaamde 'Voice-vote systeem' aandacht te schenken. Dit systeem waarbij de kiezer met behup van een teefoon in het stemokaa zijn stem uitbrengt is door Datahouse B.V. bij brief van 23 maart 1994 aan de minister voorgeegd. Voor wat betreft de samensteing van de commissie geeft de minister in overweging daarin op te nemen vertegenwoordigers van de Vereniging van Nederandse Gemeenten, de Nederandse Vereniging voor Burgerzaken en het ministerie van Binnenandse Zaken. De minister wijst er hierbij op dat het weicht ook aanbeveing verdient gebruik te maken van deskundigheid op technisch gebied en van deskundigheid op het gebied van onderzoek naar kiezersgedrag.

7 Hoofdstuk 2. Samensteing, uitgangspunten en werkwijze van de commissie bij het onderzoek naar de voor- en nadeen van eektronisch gefaseerd stemmen De samensteing van de commissie eektronisch gefaseerd stemmen Conform hetgeen de minister in haar adviesaanvraag met betrekking tot de samensteing van de commissie in overweging had gegeven heeft de Kiesraad in september 1994 een commissie eektronisch gefaseerd stemmen ingested, waarin tevens vertegenwoordigers van de Vereniging van Nederandse Gemeenten, de Nederandse Vereniging voor Burgerzaken en het Ministerie van Binnenandse Zaken zitting hadden. De personee samensteing van de commissie was as vogt -de heer mr. T. Nijenkamp, id van de Kiesraad en voorzitter van de Nederandse Vereniging voor Burgerzaken; -de heer J.L.F. van Engeen, voorzitter van de adviesgroep Kiesrecht van de Nederandse Vereniging voor Burgerzaken; -mevrouw drs. S.M. Roos, beeidsmedewerkster bij de Vereniging van Nederandse Gemeenten; -de heer mr. F.J.W.M. van Dooren, secretaris van de Kiesraad; -de heer mr. C. Boman, juridisch adviseur van het ministerie van Binnenandse Zaken en adviserend id van de Kiesraad; -mevrouw mr. drs. E.B. Pronk, juridisch medewerkster bij het ministerie van Binnenandse Zaken en adjunct-secretaris van de Kiesraad; In de eerste vergadering van de commissie heeft de commissie de heer Nijenkamp tot voorzitter aangewezen en de heer Van Engeen tot secretaris. Afgesproken werd tevens dat mevrouw Pronk as adjunct-secretaris van de commissie zou optreden Uitgangspunten van de commissie eektronisch gefaseerd stemmen Het uitgangspunt van de commissie bij het onderzoek naar de voor- en nadeen van eektronisch gefaseerd stemmen was dat door midde van een afweging van deze voor- en nadeen onderzocht diende te worden of deze methode van stemmen in zijn agemeenheid aanvaardbaar zou zijn voor het gebruik bij de verkiezingen, zodat de bokkade die thans in de regegeving op het terrein van het kiesrecht is opgenomen tegen eektronisch gefaseerd stemmen weggenomen kan worden. De huidige Kieswet bevat sechts een drieta agemene bepaingen over het stemmen anders dan door midde van stembijetten (artike J 32 tot en met artike J 34 van de Kieswet). Deze bepaingen op zich verzetten zich naar het oordee van de commissie niet tegen eektronisch gefaseerd

8 stemmen. Uit artike J 15 van het Kiesbesuit en het op dit artike gebaseerde mode J 33-2 vogt echter dat de stemmachine een stempanee dient te hebben waarop de kandidatenijsten van ae partijen naast ekaar worden vermed. Eektronisch gefaseerd stemmen moet derhave op grond van de huidige regegeving op het terrein van het kiesrecht niet mogeijk worden geacht. Het voornaamste punt bij een afweging van de voor- en nadeen was naar het oordee van de commissie of de kiezer met de nieuwe methode kon omgaan. Het onderzoek heeft zich dan ook met name toegespitst op de gevogen van de nieuwe methode voor de kiezer. De commissie heeft hierbij overwogen dat het onderzoek zich zowe zou moeten richten op de mogeijke invoed van de nieuwe methode op het stemgedrag van de kiezer as op de gebruikersvriendeijkheid van de methode. Mocht uit het onderzoek naar voren komen dat deze wijze van stemmen uit een oogpunt van hanteerbaarheid door de kiezer op onoverkomeijke bezwaren zou stuiten, dan behoefde een afweging van (overige) vooren nadeen van eektronisch gefaseerd stemmen niet paats te vinden. Zoas eveneens door de Vereniging van Nederandse Gemeenten en de Nederandse Vereniging voor Burgerzaken in hun brieven aan de voormaige minister van Binnenandse Zaken werd gesignaeerd is voorts door de commissie onderkend dat er in de toekomst een probeem kan ontstaan bij het gebruik van de traditionee stemmachine in verband met de capaciteit van het stempanee van deze stemmachine en dat hiervoor een opossing gevonden moest worden. Tevens werd ingezien dat vanuit de gemeenten de introductie van de methode van eektronisch gefaseerd stemmen werd bepeit, zodat er bijkbaar bij de gemeenten behoefte bestaat aan deze methode van stemmen. 23. Werkwijze van de commissie eektronisch gefaseerd stemmen De commissie heeft overeenkomstig hetgeen de minister in haar adviesaanvraag in overweging had gegeven besoten om bij de verkiezingen voor de eden van provinciae staten op 8 maart 1995 een proef te houden met eektronisch gefaseerd stemmen. Met een dergeijke proef kon naar het oordee van de commissie een goed inzicht worden verkregen of de kiezers met de methode kunnen omgaan. Een beangrijk dee van haar werkzaamheden heeft de commissie dan ook besteed aan de organisatie en evauatie van de proef. Zo diende de commissie de voorwaarden voor de proef te bepaen en onder meer producenten van stemmachines, gemeenten waar de proef kon paatsvinden en een onderzoeksbureau in te schakeen. Tevens diende de rapportage met de resutaten van de proef van het onderzoeksbureau dat de proef begeeidde te worden geã«vaueerd Op deze werkzaamheden en de resutaten za hieronder uitgebreid worden teruggekomen.

9 De commissie heeft geen onderzoek gedaan naar de technische betrouwbaarheid en veiigheid van systemen van eektronisch gefaseerd stemmen in het agemeen. We heeft de commissie over bepaade technische aspecten van eektronisch gefaseerd stemmen en eektronisch stemmen in zijn agemeenheid advies ingewonnen bij de heer ir. H.E.R. Wijnands en de heer ing. W. Smits van TNO Institute of Appied Physics te Deft. Dat geen onderzoek is gedaan naar de technische betrouwbaarheid van eektronisch gefaseerd stemmen in het agemeen heeft te maken met het feit dat de commissie van oordee was dat eerst onderzocht diende te worden of de kiezers met de methode konden omgaan. Aangezien, zoas hieronder nog ter sprake za komen, de methode van eektronisch gefaseerd stemmen zich in meerdere vormen kan voordoen en derhave uiteenopende systemen denkbaar zijn, achtte de commissie in dit stadium een onderzoek naar de technische betrouwbaarheid niet opportuun omdat iedere uitvoeringsvorm van eektronisch gefaseerd stemmen immers apart op zijn technische betrouwbaarheid beoordeed za dienen te worden. Een positieve beoordeing van à à uitvoeringsvorm behoeft niet te betekenen dat de overige systemen eveneens technisch betrouwbaar zijn. Aangezien in Begià in 1994 bij de verkiezingen voor het Europees Parement op 12 juni en bij de verkiezingen voor de provinciae staten en de gemeenteraden op 9 oktober een groot aanta kiezers met een uitvoeringsvorm van eektronisch gefaseerd stemmen heeft gestemd, heeft de commissie ook in Begià haar icht opgestoken. Zo heeft een afvaardiging bij de verkiezingen voor de provinciae staten en de gemeenteraden op 9 oktober 1994 onder meer een stembureau te Antwerpen bezocht om een indruk te krijgen hoe de kiezers in Begià met de nieuwe uitvoeringsvorm omgaan. Om nadere informatie te verkrijgen over de ervaringen met eektronisch gefaseerd stemmen in Begià heeft een afvaardiging van de commissie voorts een bezoek gebracht aan het ministerie van Binnenandse Zaken van Begià te Brusse. Op de bij het bezoek aan het stembureau te Antwerpen en op de bij het bezoek aan het ministerie van Binnenandse Zaken opgedane ervaringen za hieronder nog worden teruggekomen. In totaa is de commissie 9 keer in vergadering bijeengekomen, te weten op 1 1 oktober 1994,8 november 1994,15 december 1994,18 januari 1995,14 februari 1995,7 apri 1995,24 mei 1995,13 juni 1995 en 8 september De eerste vijf vergaderingen waren met name gericht op de organisatie van de proef bij de provinciae statenverkiezingen op 8 maart De aatste vier vergaderingen heeft de commissie voornameijk besteed aan het evaueren van de resutaten van de proef en het opsteen van het onderhavige rapport van de commissie aan de Kiesraad. Naast de vergaderingen heeft voorts een afvaardiging van de commissie op 26 januari 1995 gesproken met de producenten van uitvoeringsvorrnen van eektronisch gefaseerd

10 stemmen die aan de proef hun medewerking hebben vereend en het onderzoeksbureau Intomart dat de proef heeft begeeid met het doe om de proef goed te aten veropen. Voorts heeft het onderzoeksbureau intomart op 6 februari 1995 de te testen uitvoeringsvormen van eektronisch gefaseerd stemmen bestudeerd en uitgeprobeerd, waarbij ook een afvaardiging van de commissie aanwezig was. Ten sotte heeft een afvaardiging van de commissie op de dag van de proef de vier stembureaus te Ede en Hemond bezocht waar de proef met eektronisch gefaseerd stemmen werd gehouden, zodat het veroop van de proef bekeken kon worden Voice-vote systeem Zoas in hoofdstuk ter sprake gebracht had de minister van Binnenandse Zaken in haar brief van 17 augustus 1994 aan de Kiesraad verzocht om bij het onderzoek naar de vooren nadeen van eektronisch gefaseerd stemmen tevens aandacht te schenken aan een andere methode van stemmen, te weten het 'voice-vote systeem'. Deze methode van stemmen was door Datahouse B.V. bij brief van 23 maart 1994 aan de minister voorgeegd. Het principe van het voice-vote systeem is dat de kiezer door midde van een teefoontoeste in het stemokaa zijn stem uitbrengt. Deze teefoontoesteen zijn verbonden met een voice-response-computer. Het systeem gaat er vanuit dat in ek stemhokje de kandidatenijsten worden opgehangen waarop eke kandidaat een uniek nummer heeft. Na het opnemen van de hoorn van het teefoontoeste wordt de kiezer door een stem verzocht om het nummer van de kandidaat van zijn keuze in te drukken. Nadat de kiezer het nummer heeft ingedrukt, deet de stem mede op weke partij en op weke kandidaat de kiezer heeft gestemd. Vervogens moet de kiezer de stem bevestigen of hersteen door het indrukken van bepaade toetsen. Indien de kiezer de stem wenst te hersteen, dan wordt de procedure opnieuw gestart. Wordt de stem door de kiezer bevestigd, dan wordt de stem opgesagen. Aangezien de commissie van oordee is dat in beginse opengestaan moet worden voor nieuwe technoogische ontwikkeingen, heeft de commissie het voice-vote systeem serieus overwogen. Hierbij is de commissie er in beginse van uit gegaan dat er geen technische beemmeringen zijn om dit systeem bij de verkiezingen te gebruiken. De commissie heeft vastgested dat het systeem van stemmen een radicae wijziging zou betekenen ten opzichte van de traditionee manieren van stemmen met behup van het stembijet en de traditionee stemmachine, waarbij de kandidaten zijn vermed op het stembijet c.q. de stemmachine zef. Bij deze methoden van stemmen kan de kandidaat van voorkeur immers geseecteerd worden door het vakje voor de kandidaat rood te

11 keuren (stembijet) dan we de knop voor de kandidaat van keuze in te drukken (stemmachine). In paats van dat het gehee stemproces visuee voor de kiezer paatsvindt en de kiezer voor zich ziet op weke partij en kandidaat hij een stem heeft uitgebracht, vindt bij het voice-vote systeem het gehee stemproces auditief paats en heeft de kiezer derhave geen zichtbaar 'bewijs' op weke partij en kandidaat de stem is uitgebracht. Hiernaast heeft de commissie overwogen dat het gebruik van teefoons op deze wijze voor het overgrote dee van de kiezers een vrijwe onbekend medium is. Geet op het voorgaande gaat de invoering van het voice-vote systeem naar het oordee van de commissie thans te ver. Op grond hiervan heeft de commissie dan ook op voorhand besoten het voice-vote systeem niet verder te betrekken bij het onderzoek naar de vooren nadeen van eektronisch gefaseerd stemmen.

12

13 Hoofdstuk 3. Opzet en organisatie van de proef op 8 maart Doe van de proef op 8 maart 1995 In een van de eerste vergaderingen heeft de commissie gesproken over het doe van de proef bij de provinciae statenverkiezingen op 8 maart De commissie was van oordee dat de proef op de vogende vragen antwoord diende te geven:. Wijkt het stemgedrag van de kiezer bij de methode van eektronisch gefaseerd stemmen af van het stemgedrag bij de gebruikeijke methode? 2. Kan de kiezer gemakkeijk met de methode van eektronisch gefaseerd stemmen omgaan? Vooropgested dient te worden dat de proef gericht was op de methode van eektronisch gefaseerd stemmen en niet op bepaade uitvoeringsvormen, aangezien immers uiteenopende uitvoeringsvormen van de methode van eektronisch gefaseerd stemmen mogeijk zijn. De commissie wenst hierbij te benadrukken dat het niet de bedoeing van de proef was de in Begià gehanteerd uitvoeringsvorm van eektronisch gefaseerd stemmen as zodanig te onderzoeken. Overigens was de commissie aanvankeijk van oordee dat, mochten er verschiende vormen aan de proef deenemen, deze vormen afzonderijk in het onderzoek betrokken moesten worden, zodat de gebruikersvriendeijkheid van de verschiende uitvoeringsvormen ondering vergeeken kon worden. Toen duideijk werd dat, zoas hieronder nog aan de orde za komen, sechts twee systemen aan het onderzoek zouden deenemen die praktisch overeenstemmend waren, is er door de commissie van afgezien om de uitvoeringsvormen afzonderijk in het onderzoek te betrekken Afbakening van de te onderzoeken uitvoeringsvormen van eektronisch gefaseerd stemmen In de eerste vergadering van de commissie is gesproken over de afbakening van de te onderzoeken uitvoeringsvormen van eektronisch gefaseerd stemmen. Aangezien sechts het principe van eektronisch gefaseerd stemmen in het agemeen van beang was, is door de commissie besoten om de producenten die voor de proef op 8 maart 1995 zouden worden uitgenodigd sechts enkee gobae richtijnen te geven waaraan de uitvoeringsvorrnen van eektronisch gefaseerd stemmen bij de proef dienden te vodoen. Een eventuee nadere detaiering van de voorwaarden zou eerst na de ervaringen bij de proef paats kunnen vinden. De eisen voor deename zijn dan ook zo ruim gested dat uiteenopende uitvoeringsvormen van eektronisch gefaseerd stemmen voor deename in

14 aanmerking kwamen. De commissie heeft voor deename aan de proef uiteindeijk de vogende voorwaarden geformueerd: - de uitvoeringsvorrn dient zo te zijn ingericht dat angs eektronische weg in twee fasen door de kiezer een keuze wordt gemaakt en we door eerst een keuze te maken voor de gewenste poitieke groepering en vervogens voor een kandidaat van de geseecteerde poitieke groepering; - het geheime karakter van de stemming moet zijn gewaarborgd, ook indien de kiezer geen keuze wenst te maken; - de te bezigen apparatuur dient van degeijke makeij te zijn en moet door de kiezer op eenvoudige wijze en zonder gevaar voor storingen of onvokomen werking kunnen worden bediend; - in twee fasen moeten achtereenvogens voor de kiezer zichtbaar worden de ijstnummers met de aanduidingen van ae aan de verkiezingen deenemende poitieke groeperingen en de voedige door de kiezer geseecteerde kandidatenijst; - de kiezer moet zijn stem sechts &kmaa kunnen uitbrengen en moet de geegenheid hebben een gemaakte vergissing te hersteen Producenten die aan de proef hun medewerking hebben vereend De commissie was van oordee dat in ieder geva ae in Nederand en Begià op de markt opererende producenten van stemmachines uitgenodigd dienden te worden om voor de proef uitvoe~gsvormen van eektronisch gefaseerd stemmen te ontwikkeen en hiermee aan de proef dee te nemen. Het betreft NedapIGroenendaa en Samsom Tjeenk Wiink B.V., die in Nederand aan gemeenten de traditionee stemmachines everen, en Acate Bei Teephone en Phiips Professiona Systems, die in Begià met systemen van eektronisch gefaseerd stemmen op de markt opereren. Overwogen is aanvankeijk om hiernaast tevens nog een aankondiging in de Staatscourant te paatsen waarin ook andere producenten uitgenodigd zouden worden om een uitvoeringsvorm van eektronisch gefaseerd stemmen te ontwikkeen en hiermee aan de proef dee te nemen. De commissie was echter van oordee dat het niet werkbaar zou zijn indien de proef werd gehouden met een groot aanta producenten, zodat besoten werd om de proef te beperken tot de vier hiervoor genoemde producenten die reeds ervaring hebben met het ontwikkeen en produceren van stemmachines. Tevens werd overwogen dat het sechts om een proef ging en dat bij een mogeijke invoering van de methode van eektronisch gefaseerd stemmen

15 er van overheidszijde geen enkee vooringenomenheid zou kunnen bestaan ten opzichte van de producenten die aan de proef hun medewerking hebben vereend, zodat de uitvoeringsvormen die we en die niet aan de proef hebben deegenomen hetzefde traject moeten dooropen voordat deze bij de verkiezingen gebruikt mogen worden. Van een bevoor- of benadeing van bepaade producenten kon dan ook geen sprake zijn. Bij brief van 8 november 1994 zijn NedapIGroenendaa, Samsom Tjeenk Wiink B.V., Acate Be Teephone en Phiips Professiona Systems door de conunissie uitgenodigd om met een uitvoeringsvorm van eektronisch gefaseerd stemmen aan de proef dee te nemen, waarin tevens de in de vorige paragraaf genoemde voorwaarden waren vermed waaraan de uitvoeringsvorrnen dienden te vodoen. De producenten werd hierbij verzocht om, indien zij aan de proef wensten dee te nemen, een beschrijving van het systeem toe te zenden. Bij brief van 13 december 1994 ontving de commissie van Phiips Nederand B.V. het bericht dat Phiips graag wide deenemen aan de proef. Een beschrijving van het systeem was toegevoegd. Acate Be Teephone heeft op 15 december 1994 een positieve reactie en een beschrijving van de methode van eektronisch gefaseerd stemmen bij het secretariaat van de commissie afgeeverd. Bij brief van 14 december 1994 heeft Samsom Tjeenk Wiink B.V. de commissie bericht dat zij niet za deenemen aan de proef met eektronisch gefaseerd stemmen. De commissie heeft in een onderhoud op 18 januari 1995 tussen de commissie en vertegenwoordigers van NedapIGroenendaa vernomen dat NedapIGroenendaa niet aan de proef zou deenemen. Aangezien de twee in de proef te hanteren uitvoeringsvormen praktisch identiek waren, betreurde de commissie het dat aeen de twee Begische producenten bereid waren om met een uitvoeringsvorm van eektronisch gefaseerd stemmen aan de proef dee te nemen, te meer ook omdat in het vereden door de twee Nederandse producenten van stemmachines om een nader onderzoek naar eektronisch gefaseerd stemmen was verzocht. Graag had de commissie gezien dat er verschiende uitvoeringsvormen van eektronisch gefaseerd stemmen in de proef betrokken zouden worden, bijvoorbeed een systeem waarbij niet met een persona computer of niet met een eektronische ichtpen of met een magneetkaartje werd gewerkt Toen vast was komen te staan dat de Nederandse producenten van stemmachines niet zouden deenemen aan de proef zag de commissie echter geen aaneiding om andere producenten uit te nodigen voor deename hieraan, mede gezien de korte voorbereidingstijd tot de proef In de proef betrokken uitvoeringsvormen van eektronisch gefaseerd stemmen In paragraaf 3.1. kwam ter sprake dat de proef gericht was op de methode van eektronisch gefaseerd stemmen in het agemeen en niet op de in de proef betrokken

16 uitvoeringsvormen. Deze uitvoeringsvormen zijn echter we degeijk van beang, aangezien het stemgedrag en de gebruikersvriendeijkheid bij de verschiende uitvoeringsvormen eveneens ondering zouden kunnen verschien. Hierop za in hoofdstuk 4 nog worden teruggekomen. In deze paragraaf zuen de bij de proefneming gehanteerde uitvoeringsvormen nader worden beschreven. De systemen van eektronisch gefaseerd stemmen van Acate Be Teephone en Phiips Professiona Systems die aan de proef hebben deegenomen, werken as vogt. De kiezer ontvangt bij binnenkomst van het stembureau een magneetkaartje dat normaiter door de voorzitter van het stembureau wordt geã nitiaiseerd De voorzitter van het stembureau heeft hiertoe de beschikking over een persona computer met beedscherm en een magneetkaartezer. Op het beedscherm kan de voorzitter vogen hoevee magneetkaartjes zijn gevaideerd en hoevee stemmen er a zijn uitgebracht. Bij de proef hadden de producenten de magneetkaartjes a vooraf geã nitiaiseerd zodat deze handeing niet meer op het stembureau behoefde paats te vinden. Het vaideren van de magneetkaartjes door de voorzitter van het stembureau was immers niet van beang voor de vraag of de kiezer goed met de methode om kan gaan. Op het magneetkaartje staat op à à kant een zwarte pij. ui het stemhokje staan een computer en een beedscherm opgested. Bij de uitvoeringsvorm van Acate Be staat voorts in het stemhokje nog een aparte magneetkaartezer. De computer is via een draadverbinding met een ichtpen verbonden. De kiezer dient het magneetkaartje in de geuf van de aparte magneefkaartezer (Acate Be) of van de computer (Phiips) te steken. De kiezer dient hierbij het magneetkaartje met de juiste zijde boven, te weten met de zwarte pij boven, en met de goede kant, te weten de kant waarheen de zwarte pij wijst, in de geuf te stoppen. Indien het magneetkaartje niet op de juiste wijze in de geuf wordt gestopt, dan wordt het kaartje niet geaccepteerd. Na het inbrengen van het magneetkaartje verschijnen op het beedscherm in vakken de. ijstnummers en namen van ae aan de verkiezingen deenemende partijen. Hiernaast is op het eerste scherm de mogeijkheid opgenomen om een banco stem uit te brengen. Door met de eektronische ichtpen het vak van de partij van keuze of van de banco stem op het beedscherm aan te stippen, keurt het desbetreffende vak rood en maakt de kiezer een keuze voor een partij of brengt een banco stem uit. De ichtpen dient hierbij en ook bij de vogende stappen oodrecht op het scherm gepaatst te worden. Indien de kiezer een keuze heeft gemaakt voor een poitieke groepering, verschijnt vervogens de kandidatenijst van de gekozen partij op het beedscherm. Indien de kiezer op een andere partij wenst te stemmen, dan kan de kiezer door het aanstippen met de ichtpen van een

17 daarvoor bestemd vak op het beedscherm terugkeren naar het vorige scherm met de namen van de poitieke partijen en de banco stem. h het geva dat de kiezer een banco stem heeft uitgebracht, dient de kiezer de banco stem te bevestigen. Heeft de kiezer een partij geseecteerd en de kandidatenijst van de gewenste partij op het beedscherm voor zich, dan dient deze door met de ichtpen een witte stip voor het vak van de kandidaat van zijn keuze of het vak zef aan te stippen een keuze voor een kandidaat te maken. De witte stip voor het vak van de kandidaat van keuze keurt dan rood. Vervogens dient de kiezer zijn stem te bevestigen (of te hersteen) door met de ichtpen het daarvoor bestemde vak op het beedscherm aan te stippen. Bij het systeem van Acate Be1 waren deze vakken opgenomen onderaan het scherm waarop de kandidatenijst was weergegeven. Bij het systeem van Phiips verscheen na het aanstippen van de kandidaat een extra scherm waarbij de gekozen partij en kandidaat werden vermed met daaronder twee vakken om de stem te bevestigen respectieveijk te hersteen. Nadat de kiezer zijn stemkeuze heeft gedaan dient deze de magneetkaart uit de magneetkaartezer of computer te haen en in de magneetkaartezer van de eektronische stembus te stoppen voor vaidatie van de magneetkaart en de teing van de stemmen. Deze eektronische stembus is bij echte verkiezingen bij de tafe van het stembureau gepaatst en staat dan in verbinding met de computer van de voorzitter van het stembureau. De magneetkaart dient op de juiste wijze, te weten met de zijde met de zwarte pij naar de kiezer toe en de zwarte pij naar beneden, in de eektronische stembus gestopt te worden. Indien dit niet correct gebeurt wordt het magneetkaartje niet door de eektronische stembus geaccepteerd. Ten aanzien van de proef op 8 maart 1995 is afgesproken dat tot op het moment van het deponeren van het magneetkaartje in de stembus aan de kiezer op zijn verzoek door de enquãªteur van het onderzoeksbureau à à nrna een nieuw magneetkaartje wordt verstrekt. Deze regeing komt overeen met de regeing in de Kieswet met betrekking tot het stemmen met behup van stembijetten waarbij op verzoek van de kiezer door de voorzitter van het stembureau eveneens eenmaa een nieuw stembijet wordt verstrekt Bij de bij de proef gehanteerde vormen van eektronisch gefaseerd stemmen worden de stemmen niet intern in de computer geted. De stem word vastgeegd op de magneetkaart en pas geted as de magneetkaart in de stembus wordt gestopt. De mogeijkheid bestaat om de op de magneetkaart vastgeegde stemmen opnieuw te teen door ze uit de stembus te haen en dan opnieuw aemaa in de stembus te steken. De resutaten met betrekking tot de stemming worden vastgeegd op een diskette.

18 3.5. Gemeenten waar de proef heeft paatsgevonden De commissie was van oordee dat voor een objectief beed de proef zowe in een gemeente diende te worden uitgevoerd waar reeds enkee jaren met stemmachines werd gestemd as in een gemeente waar met stembijetten werd gestemd. Gekozen is hierbij voor de gemeenten Hemond en Ede. Bekend was dat in de gemeente Hemond reeds 12 jaar met stemmachines werd gestemd, terwij in de gemeente Ede met stembijetten werd gestemd. Nadat informee contacten waren geegd, is bij brieven van 23 januari 1995 de coeges van burgemeester en wethouders van de gemeenten Hemond en Ede formee verzocht om aan de proef hun medewerking te verenen. De van de gemeenten verangde medewerking aan de proef bestond uit het beschikbaarsteen van twee aparte proefruimtes in twee verschiende stembureaus. Bij brief van 3 februari 1995 ontving de commissie het bericht van het coege van burgemeester en wethouders van de gemeente Ede dat deze gemeente bereid was haar medewerking aan de proef te verenen. Bij brief van 23 februari 1995 is eenzefde bericht ontvangen van het coege van burgemeester en wethouders van de gemeente Hemond Het onderzoeksbureau dat de proef heeft begeeid. Voor het begeeiden van de proef op 8 maart 1995 heeft de commissie bij brief van 8 november 1994 vier onderzoeksbureaus verzocht om een onderzoeksvoorste in te dienen, te weten Inter/View Nederand B.V., Intomart B.V., NSSIMarktonderzoek en SGBO, het Onderzoek- en Adviesbureau van de VNG. De commissie was er bij het opsteen van het verzoek tot het indienen van een onderzoeksvoorste vanuitgegaan dat ae vier de uitgenodigde producenten aan de proef zouden deenemen. De systemen van deze producenten zouden afzonderijk in het onderzoek betrokken moeten worden (vergeijk paragraaf 3.1.). Op grond hiervan dienden de onderzoeksbureaus in hun voorste ervan uit te gaan dat de proef in 8 stembureaus gehouden diende te worden, waarbij in ek stembureau &n uitvoeringsvorm van stemmen werd opgested. Ae vier de uitvoeringsvormen zouden hierbij zowe in de gemeente waar met stembijetten werd gestemd as in de gemeente waar met stemmachines werd gestemd opgested worden. In reactie op het verzoek van de commissie hebben de vier benaderde onderzoeksbureaus een onderzoeksvoorste ingediend. Drie van deze onderzoekbureaus zijn vervogens door de commissie uitgenodigd om in de vergadering van 15 december 1994 een nadere toeichting op hun onderzoeksvoorste te geven. Uit de onderzoeksvoorsteen van de drie onderzoeksbureaus is op basis van de kwaiteit en de prijs gekozen voor het voorste van

19 onderzoeksbureau Intomart. Bij de commissie bestond op basis van het onderzoeksvoorste en de mondeinge toeã ichtin de indruk dat intomart in staat was een goed en bruikbaar onderzoek te everen, waarbij de gebgswetenschappefijke aspecten van de methode van eektronisch gefaseerd sternen aan bod zouden komen. h de vogende paragraaf za op de opzet van de proef worden ingegaan. Aangezien in januari 1995 inmiddes duideijk was geworden dat sechts twee producenten aan de proef zouden deenemen, is aan Intomart verzocht om een aangepast onderzoeksvoorste uit te brengen. Het was immers niet meer nodig om de proef in acht stembureaus uit te voeren, vier stembureaus waren vodoende. Daar de systemen van de twee deenemende producenten vrijwe identiek waren, was het ook niet nodig om de uitvoeringsvormen af~~nderijk in het onderzoek te betrekken, hetgeen aanvankeijk we de bedoeing was. Bij brief van 8 febwari 1995 heeft het onderzoeksbureau een aangepast onderzoeksvoorsã e uitgebracht waarin twee varianten werden uitgewerkt. De commissie heeft hierbij gekozen voor de variant waarbij 200 kiezers per stembureau aan de proef zouden deenemen, derhave 80 in totaa. Per stembureau zouden in deze variant twee systemen van eektronisch gefaseerd stemmen opgested worden, terwij vier enquãªteur per stembureau ingezet zouden worden Nadere opzet en veroop van de proef op 8 maart 1995 Zoas hiervoor reeds ter sprake gekomen heeft de proef in totaa in vier stembureaus paatsgevonden: twee in de gemeente Ede, waar met stembijetten werd gestemd, en twee in de gemeente Hehnond, WW met stemmachines werd gestemd. Aan de gemeenten is verzocht om een stembureau uit te kiezen met een gemãªeerd kiezersgroep, zodat in ieder geva vodoende ouderen aan het onderzoek zouden deenemen. In ek stembureau was naast de vier enquãªteur van à ntomax een vertegenwoordiger van de producent aanwezig die de enquãªteur voor het openingstijdstip van het stembureau een instructie heeft gegeven over de werking van de uitvoeringsvorm van eektronisch gefaseerd stemmen en die tevens kon inspringen in het gevd zich technische probemen zouden voordoen met de in de proef betrokken uitvoeringsvormen. Voorafgaande aan de proef is aan de kiezers geen bekendheid gegeven van de proef. De commissie was aanvankeijk voornemens om de proef aan te kondigen in een paatseijk huis-aan-huisbad. û advies van htomart is hier echter vanaf gezien, zodat de kiezer zich niet kon voorbereiden en eerst in het stembureau met het verzoek om aan de proef dee te nemen werd gecofionteerd.

20 ûnderzmksburea Intomart heeft er voor gekozen om de gehee proef na het uitbrengen van de officiã«stem voor de provinciae statenverkiezingen te aten paatsvinden, hetgeen de insã emmã van de commissie had. Op deze manier werd de officiã«stemming voor provinciae staten zo min mogeijk gestoord. Het veroop van de proef was as vogt. Nadat de kiezer zijn officiã«stem voor de verkiezingen van de eden van provinciae staten had uitgebracht, werd deze mondeiing door een enquãªteu van Intomart verzocht om nogmaais een stem uit te brengen vogens de traditionee methode (stembijet of traditionee stemmachine) en vogens de methode van eektronisch gefaseerd stemmen. Met het uitbrengen van de stem vogens de traditionee methode, de zogenaamde schaduwstem, zou achteraf achterhaad kumen worden op we&e partijen en kandidaten de onderzoeksgroep vogens de traditionee methode had gestemd met het doe om deze te vergeijen met de uitsag van de in de proef betrokken uiwoeringsvonnen van eektronisch gefaseerd stemmen. De kiezer kreeg bij het uitbrengen van de stem vogens de methode van eektronisch gefaseerd stemmen een mondeinge instructie van de enquãªteu van Intomart. Tevens was in eik stemhokje een korte schrifteijke instructie aanwezig en hing er in drie van de vier stembureaus in het stemhokje een overzicht van de kandidatenijsten. Aangezien de tijd die het stemmen in óesa zou nemen naar het oordee van de commissie en Intomart een beangrijke graadmeter zou zijn voor de beoordeing of de kiezer gemakkeijk met de methode kon omgaan, namen de enquãªteur van htomart hierbij de tijd op die het stemmen voor de kiezer in besag nam en noteerden zij deze op de voor de kiezer bestemde vrageniijst. Na het uitbrengen van de stem diende de kiezer deze uitgebreide vragenijst in te den zodat het oordee van de kiezer over de nieuwe methode kon worden vernomen. Om een goed inzicht te aijgen in het beã ieningsgema van de methode1uitvoeringsvorm van ee~onisch gefaseerd stemmen was in de vragenijst een groot aanta vragen opgenomen waarbij de kiezer een oordee over de methode en de in de proef betrokken uitvoeringsvorm van eektronisch gefaseerd stemmen diende te geven. Het ging hierbij onder meer om een vergeij&g van de nieuwe methodeui~mringsvorm ten opzichte van de traditionee methode h termen van overzichteijkheid en Wenbaarheid en om een oordee over het bedieningsgemak van (onderdeen van) de iu de proef betrokken uitvoeringsvorm van eektronisch gefaseerd stemmen. Tevens werd onder meer om een oordee verzocht over de informatie die door de enquãªteur bij het uitbrengen van de stem werd gegeven en werd gevraagd of bij het uitbrengen van de stem nadere informatie of hup aan de enquãªteu was gevraagd.

21 Na het invuã à van de vragenijst werd ten sotte door de enquãªteur aan de kiezer een brief van de Kiesraad overhandigd waarin nadere informatie werd gegeven over de achtergrond van de proef. Bij de commissie bestaat de indruk dat de proef over het agemeen goed en zonder noemenswaardige probemen is veropen. Zoas eerder ter sprake is gekomen heeft een afvaardiging van de commissie op de dag van de proef aie vier de stembureaus bezocht waar de proef werd gehouden. Waargenomen werd dat de kiezers over het agemeen giaag bereid waren om hun medewerking aan de proef te verenen en dat de contacten tussen de enquãªteur en de kiezers soepe veriepen. We was de afvaardiging van oordee dat de enquãªteur de kiezers over het agemeen te vee hiepen bij het uitbrengen van de stem vogens de meã hod van eektronisch gefaseerd stemmen. Hierop za bij de evauatie in hoofdstuk 4 nog worden teruggekomen. h totaa hebkn 890 kiezers aan de gehee proef deegenomen, 456 in de gemeente Ede en 434 in de gemeente Hemond. Aan de proef hebkn reatief vee ouderen deegenomen. Iets meer dan de heift van de deeinemers was ouder dan 50 jaar en 28% van de onderzoeksgroep was ouder dan 65 jaar. Voorts hebben bijna evenvee mannen as vrouwen aan de proef deegenomen. Voor wat betreft de opeiding van de deenemende kiezers bijkt dat ae niveaus in vodoende mate vertegenwoordigd zijn geweest.

22

23 Hoofdstuk 4. Evauatie resuã tate van de proef eektronisch gefaseerd stemmen 4.1. Ineiding Zoas hiervoor reeds gested diende de proef naar het oordee van de commissie op de vogende twee vragen antwoord te geven:. Wijkt het stemgedrag van de kiezer bij de methode van eektronisch gefaseerd stemmen af van het stemgedrag bij de gebruikeiijk methode? 2. Kan de kiezer gemakkeijk met de methode van eektronisch gefaseerd stemmen omgaan? Ahoewe de proef gericht was op de methode van eektronisch gefaseerd stemmen en niet op de uitvoeringsvorm die daarbij wordt gebezigd, ontkomt men er naar het oordee van de commissie niet aan dat een oordee van de kiezer over de uitvoeringsvorm tevens een oordee over de methode vormt en andersom. Voor de kiezer wordt de methode immers met de uitvoeringsvorm vereenzevigd. De kiezer ziet aeen de bewuste uitvceringsvorm van stemmen. Een afwijking in het stemgedrag kan te maken hebben met de methode van eeksronisch gefaseerd stemmen op zich, maar kan ook geegen zijn in de gebruikte uitvoeringsvorm, hetgeen betekent dat de afwijking weicht niet zou zijn opgetreden indien een andere uitvoeringsvorm van eektronisch gefaseerd stemmen was gehanteerd. Ook óehoef het oordee van de kiezer over de gebruikenvriendeijkheid van (onderdeen) van de in de proef betrokken uitvoeringsvorm niet te betekenen dat een dergeijk oordee bij een andere ui~oeringsvorm geijk za zijn. Zoas a eerder ter sprake gekomen betreurde de commissie het dan ook dat er niet meer uitvoeringsvormen van eektronisch gefaseerd stemmen aan de proef hebben deegenomen. Het voorgaande neemt echter niet weg dat uit de resutaten van de proef concusies getrokken kunnen worden over de methode van eektronisch gefaseerd stemmen in zijn agemeenheid. Voorts heeft de commissie zich de vraag gested of uit een proef bij de provinciae statenverkiezingen we1 concusies getrokken kunnen worden ten aanzien van met name de Twde-Kmemer~ezhgen. Aan Twede-Kmewerkie~ge nemen over het agemeen meer partijen dee dan aan de provinciae statenverkiezingen. Hiernaast worden bij de Twede-Kme~erkie~gen over het agemeen angere kandidatenijsten ingeeverd dan bij de provinciae statenverkiezingen. Aannemeijk is cat beide omstandigheden de eesbaarheid van het scherm niet ten goede zuien komen. Voorts is het over het agemeen zo &t bij provinciae statenverkiezingen minder voorkeurstemmen uitgebracht worden dan bij Twde-Kmemerkiehgen. Te verwachten is dat het uitbrengen van een stem op de ijsttrekker in zijn agemeenheid minder probemen opevert dm het uitbrengen van een

24 voorkeurstem. Het voorgaande betekent echter niet in dat uit de resutaten van de proef geen concusies getrokken kunnen worden voor het gebruik van de methode van eektronisch gefaseerd stemmen bij de verkiezing van agemeen vertegenwoordigende organen in het agemeen. Bij de proef is inderdaad gebeken dat aan de provinciae statenverkiezingen in de provincies Noord-Brabant (Hemond) en Gederand (Ede) minder partijen deenamen dan aan de aatste Tweede-Kamerverkiezingen in mei Voor wat betreft de engte van de kandidatenijsten kan echter opgemerkt worden dat in de provincie Noord-Brabant (Hemond) een partij met meer dan 70 kandidaten aan de provinciae-statenverkiezingen van 8 maart 1995 deenam. Ten aanzien van het uitbrengen van voorkeurstemmen is van beang op te merken dat uit de resutaten van de proef kan worden afgeeid dat ongeveer 30% van de kiezers via de methode van eektronisch gefaseerd stemmen een voorkeurstem heeft uitgebracht. Bij een evauatie van de resutaten van de proef is het van beang er bij sti te staan dat het hier om een testsituatie ging. Indien de methode van eektronisch gefaseerd stemmen voor gebruik bij de verkiezingen wordt toegestaan, zuen gemeenten die een dergeijk systeem bij de verkiezingen wien gebruiken naar de verwachting van de commissie uitgebreide voorichting aan de kiezers verstrekken. Bij de proef werd de kiezer na een mondeinge instructie van de enquãªteu met de nieuwe methode in aanraking gebracht. Hiernaast is door de commissie overwogen dat er bij eke methode gewenning za optreden indien kiezers meermaen via de nieuwe methode hun stem hebben uitgebracht. Voorts is onderkend dat er bij eke methode van stemmen mensen zijn die probemen hiermee hebben en houden. Zo bijkt dat ook in gemeenten waar a meermaen met de traditionee stemmachine is gestemd er nog steeds kiezers zijn die gehopen moeten worden. Tevens is ter sprake gebracht dat (ook) bij de introductie van de traditionee stemmachine in een bepaade gemeente de reacties wisseend kunnen zijn. Er bestaat echter geen vergeijkingsmateriaa voor wat betreft de reactie van kiezers as ze voor het eerst op de traditionee stemmachine moeten stemmen. Ten sotte is voor de evauatie van beang dat de afvaardiging van de commissie die op de dag van de proef een bezoek aan de stembureaus heeft gebracht, geconstateerd heeft dat de enquãªteur over het agemeen sne te hup schoten indien de kiezer bij het stemmen met behup van de methode van eektronisch gefaseerd stemmen in de probemen kwam. Aannemeijk is dat de resutaten van de proef (ook) hierdoor zijn beã nvoed In de vogende paragrafen za worden ingegaan op de resutaten van de proef en za een evauatie hiervan paatsvinden. Voor een voedige weergave van de resutaten wordt echter verwezen naar de rapportage van het onderzoeksbureau Intomart die as bijage bij dit rapport is gevoegd.

25 4.2. Wijkt het stemgedrag van de kiezer bij de methode van eektronisch gefaseerd stemmen af van het stemgedrag bij de gebruikeijke methode? Voor wat betreft de resutaten inzake het stemgedrag dient vooropgested te worden dat deze enigszins gereativeerd dienen te worden. Nu de kiezer kort na het uitbrengen van de officiã«stem en de schaduwstem een stem vogens de methode van eektronisch gefaseerd stemmen diende uit te brengen, was niet te verwachten dat uit de rapportage grote verschien in stemgedrag naar voren zouden komen. Een andere manier om dit aspect te kunnen onderzoeken zag de commissie echter niet. Uit de rapportage van Intomart komt naar voren dat 2% van de onderzoeksgroep bij de methode van eektronisch gefaseerd stemmen op een andere partij heeft gestemd dan bij de gebruikeijke methode (stembijet, stemmachine). Acht procent van de onderzoeksgroep die we op dezefde partij heeft gestemd, heeft niet op dezefde kandidaat gestemd. Deze percentages zijn gebaseerd op een vergeijking van de 'uitsag' van het stemmen met behup van de traditionee methoden met de 'uitsag' van het stemmen met behup van de methode van eektronisch gefaseerd stemmen. Opvaend is overigens dat in Hemond 14% van de kiezers op een andere kandidaat heeft gestemd, terwij in Ede dit percentage beduidend ager ag, nameijk op 3%. Uit de resutaten van de vragenijst die de kiezers na afoop van de proef dienden in te vuen, bijkt dat 4% van de respondenten denkt dat zij op een andere partij hebben gestemd, terwij 7% van de kiezers denkt dat zij op een andere kandidaat hebben gestemd. Deze percentages wijken dus af van de percentages die naar voren komen bij de vergeijking van de werkeijke stemresutaten. Het verschi in uitkomst bij een vergeijking op partijniveau zou naar het oordee van de commissie voor een dee verkaard kunnen worden door het feit dat bij de vergeijking tussen de stemuitkomst van de traditionee methoden en de stemuitkomst van de methode van eektronisch gefaseerd stemmen er van een totaavergeijking sprake is en niet van een vergeijking van het stemgedrag per individuee kiezer. Bij een vergeijking op totaaniveau kunnen afwijkende stemmen immers weer gadgetrokken worden doordat andere kiezers eveneens een afwijkende stem hebben uitgebracht. Voor wat betreft de afwijking op kandidaatniveau kan nog worden opgemerkt dat in Hemond 13% van de kiezers denkt dat zij op een andere partij hebben gestemd, terwij het in Ede om 1% van de kiezers ging. Van de 4% kiezers die denkt dat zij bij de methode van eektronisch gefaseerd stemmen op een andere partij hebben gestemd (in totaa 36 kiezers) geeft 15% een reden op die met de methode/uitvoeringsvorm te maken heeft, terwij 72% een reden opgeeft die niets