Rc=5,0 in de buwpraktijk Verslag van de sltbijeenkmst Rc 5,0 en andere rbuuste maatregelen De minister gaat de islatiewaarde van nieuwe wningen per 1 januari 2015 verhgen van 3,5 naar 5,0. Het Lente-akkrd riep afgelpen zmer belangstellenden uit de buwsectr bijeen m de gevlgen daarvan te bespreken. Dat leverde uiteenlpende gezichtspunten p, die afgelpen maanden zijn getetst bij zes in uitvering zijnde wningbuwprjecten. De bevindingen van die buwplaatsbezeken werden p 22 nvember pnieuw aan de buwsectr gepresenteerd. Met een paar wezenlijke cnclusies tt gevlg. Op verzek van de Tweede Kamer wrdt in 2015 de islatiewaarde van nieuwe wningen verhgd van Rc 3,5 naar 5. De marktpartijen van het Lente-akkrd Energiezuinige Nieuwbuw willen daarver in januari een advies sturen naar de minister van BZK en de Kamercmmissie. Het advies zal aandacht vragen vr bijvrbeeld buwtechnische kanttekeningen, wisselwerking met andere buwkwaliteiten, marktacceptatie en ksten. Die bijdrage met uiteraard ged zijn nderbuwd. De marktpartijen hebben daarm de buwwereld hierver gecnsulteerd, in vijf bijeenkmsten die tussen augustus en nvember 2012 hebben plaatsgevnden. Daarbij was Nieman Raadgevende Ingenieurs betrkken m de technische begeleiding te verzrgen. Drie van die sessies waren p een buwplaats gerganiseerd waar nu al met een Rc van 5 en hger wrdt gebuwd. Naast een rndgang langs het werk werden in de buwkeet steeds twee buwprjecten nder de lep genmen: die van de gastheer en die van een ander wningbuwprject. In ttaal knden z zes wningbuwprjecten gedetailleerd wrden bestudeerd. De marktpartijen van het Lente-akkrd en Nieman hebben hun best gedaan een dwarsdrsnede te nemen van de meest vrkmende typen buwsystemen en bedrijven. Naast zeer grte buwers werden k kleine buwbedrijven bevraagd, en naast traditinele buwsystemen p basis van betn en baksteen kwamen k systemen van hutskeletbuw aan bd. Bij de buwplaatsbezeken hebben we dankbaar gebruik mgen maken van de penhartige medewerking van de vlgende buwbedrijven: BAM Wningbuw, Heijmans, VDM Wningen, Buwbedrijf Bt, Planhus, en Kpmans met hun pdrachtgever Amvest. De bezeken hebben geleid tt een aantal waardevlle bevindingen, die p dnderdag 22 nvember in Utrecht werden gepresenteerd. Ruim twintig prfessinals uit de islatiebranche, ntwikkelaars, advieswereld en buwbedrijven verzamelden zich in de kantine van Nieman Raadgevende Ingenieurs m ver de resultaten te discussiëren. Glbale uitkmsten en principeplssingen Buwen met een Rc van 5 f hger is in ns land inmiddels geen zeldzaamheid meer. De zes nderzchte lcaties laten zien dat zulke islatiewaarden in het algemeen realiseerbaar zijn. We meten daarbij aantekenen dat de deelnemende buwbedrijven tt de welwillende vrlpers behren, dus de ervaringen in dit nderzek zullen niet hnderd prcent representatief zijn vr de hele branche. 1
De 6 bezchte buwbedrijven, ntwikkellcaties en buwsysteem (gevel) BAM Hgvliet Tunnelgietbuw (betn) met baksteen Rc 5 Bt Teteringen Kalkzandsteen en baksteen Rc 5 VDM i.s.m. BAM Rsendaal Hutskeletbuw (geveldelen) Rc 10 Heijmans Nimmerdr Prtherm lijmblkken en baksteen Rc 10 Kpmans i.s.m. Amvest Vleuterweide Kalkzandsteen en baksteen Rc > 6 Planhus Bright Living (Zweeds cncept) Hutskeletbuw Rc > 7 In het algemeen zien we dat het realiseren van daken en vleren met een Rc van 5 geen nemenswaardige prblemen pleveren, maar dat in de gevels hier en daar lastige pgaven zitten. Bij gevels zien we in de praktijk de vlgende veelvrkmende pbuw: Binnenblad: steenachtig materiaal f hutskeletbuw (HSB); Spuwislatie: minerale wl f hardschuim platen; Buitenblad: baksteen f dunne bekleding met uiteenlpende materialen. De islatiewaarde van Rc 5,0 kan zwel met minerale wl als met hardschuim wrden bereikt. De keuze hangt met name af van de vlgende factren: Vr een Rc van 5 is meer islatiedikte ndig, vral bij tepassing van minerale wl. Dat is bij HSB nauwelijks een prbleem, maar bij een traditinele gevel sms wel, mdat daarmee het buitenblad verder naar buiten kmt, wat cnstructief lastige aanpassingen vergt. Daarm wrdt bij steenachtige gevels (betn en/f baksteen) vaker vr hardschuimislatie (met hgere islatiewaarde) gekzen; Bij tepassing van hardschuimislatie wrdt sms een laagje minerale wl van 20 mm tegevegd aan de zijde van het binnenblad. Dit mdat het binnenblad in de buwpraktijk vaak nvldende vlak is afgewerkt. Minerale wl kan zulke neffenheden pvangen; Bij HSB wrdt meestal minerale wl tegepast. Minerale wl is gedkper en eenvudiger m te te passen, vral mdat het enigszins flexibel is, en het huten frame heeft geneg ruimte vr de grtere materiaaldikte; De praktijk leert dat bij gevelsluitende elementen meestal minerale wl wrdt gebruikt, in alle buwsystemen; Nieuwere HSB buwsystemen ( gemdificeerd ) verwerken vaak een tweede (dunne) islatielaag aan de buitenzijde van het frame. Ok wrdt sms aan de binnenzijde een extra leidingspuw tegevegd, waarin (elektra)leidingen kunnen wrden weggewerkt.
Veel vrkmende verzwakkingen Bij de buwplaatsbezeken viel p heveel technische vrderingen de buw heeft gemaakt ten pzichte van een paar jaar geleden. Er wrdt nu, tenminste in de bezchte prjecten, zrgvuldiger gebuwd. Desndanks knden we waarnemen dat er p een aantal plekken in de buwschil sms verzwakkingen van de islatiewaarde ptreden. De meest vrtkmende: De ndergrnd (begane grndvler, buitenppervlak van binnenspuwblad) is niet vlak geneg, waardr meilijk te dichten naden ntstaan, f waardr de islatie niet perfect tegen het binnenblad aanligt (gevaar valse spuw). Een mie plssing die we aantrffen was het vlinderen van de cnstructievler, waardr de (huten) geveldelen strak aan knden sluiten p de vler; Islatieplaten wrden slrdig gesneden, waardr naden ntstaan die een thermisch lek vrmen; Prblemen met de details van hekaansluitingen; Ruwe uitsparingen f drveren (meterkast, buitenleiding) met ptentiële warmtelekken en luchtlekken tt gevlg; Om de bakstenen buitengevel bij hgbuw m de paar etages p te vangen wrden vaak stalen geveldragers gebruikt. Qua islatie levert dat twee prblemen p. Ten eerste vrmen ze mgelijke kudebruggen en ten tweede is het nauwelijks mgelijk m daar islatieplaten p een gede manier tussen/mheen/nder aan te brengen ( het is frutten ). Hier ligt een dankbare taak vr innvatie; De phanging en aansluiting van galerijen, balkns en luifels zijn vrijwel altijd verzwakkingen van de islatiewaarde. De Iskrf techniek vermindert het prbleem (er wrdt vldaan aan de BB-eis vr kudebruggen: de f-factr), maar de details blijven lastig; Rnd kzijnen (aansluiting met gevel, ventilatierster, rekjes) treden sms flinke verzwakkingen p. Dit lijken zeer uiteenlpende prblemen, maar in hun essentie samengevat zijn het er eigenlijk drie: 1. Lineaire warmteverliezen; 2. Niet ptimaal ntwrpen f uitgeverde aansluitdetails, waarnder k de kierdichting; 3. Aanbrengen van islatie ( isleren is een vak ) Vr de gede rde, die kwesties waren er vreger k al, maar ten telden ze ng niet z zwaar mee. Bij een slecht geïsleerde wning maakt een wat mindere kierdichting, f wat extra warmteverlies in een aansluiting, immers niet zveel uit. Maar bij energiezuinige wningen gaat elke nvlkmenheid steeds zwaarder meetellen. Buwen wrdt dus een hightech aangelegenheid, die steeds meer prefab precisienderdelen gebruikt, gemnteerd dr gespecialiseerde vaklieden. We zien hier een tweedeling pduiken tussen traditineel buwen p de buwplaats en prefab buwmethdieken. Maar k binnen die tweede categrie lijkt er sprake te zijn van bledgrepen: 1. Bedrijven die traditineel (maar wel prefab) buwen met betn, kalkzandsteen en baksteen; 2. Bedrijven die met prefab hutskeletbuwsystemen (HSB) werken; 3. Bedrijven die inzetten p buwmethden vr extra zwaar geïsleerde huizen (bijvrbeeld passiefhuizen), vlgens methde 1 f 2.
De grte grep van traditinele buwers hebben dr de bank genmen de meeste weerstand tegen hgere Rc-waarden, en zij ervaren k de meeste praktijkprblemen met de eerdergenemde verzwakkingen. De HSB buwers halen hun schuders p ver een Rc-waarde van 5. Zij beweren dat het HSB frame, en de gecntrleerde fabrieksmstandigheden waarnder prefab buwdelen wrden gemaakt, gemakkelijk een Rc van 5 á 8 kan pleveren. 1 Tt slt is er ng de bledgrep van passiefbuwers. Zij vinden een Rc-waarde van 5 ng veel te laag en pleiten vr Rc-waarden van rnd de 10, met aangepaste detailleringen, waar ndig geavanceerde islatiematerialen, specifieke kzijnen en ventilatiesystemen. Lineaire warmteverliezen: van bijzaak naar hfdzaak Als we het ver de integrale energieprestatie van de buwschil hebben is de islatiewaarde (Rc) maar één factr van betekenis. Zals bekend heeft k de U-waarde van vensterglas een grte invled p de energieprestatie. Minder bekend is de invled van lineaire warmteverliezen. Die vinden we vral bij de aansluitingen van gevel en dak, gevel en vler, rnd kzijnen en deuren. Deze lineaire warmteverliezen wrden uitgedrukt in de Psiwaarde ψ. Vlgens Nieman adviseur Harm Valk zijn de werkelijke lineaire verliezen in de buwpraktijk veel grter dan je p grnd van standaard buwdetails zu verwachten (bijvrbeeld rnd een kzijn, bven een kzijn, balknvler, luifel). De ψ speelt geen directe rl in de Rc-waarde, maar in de EPC-berekening wrden deze verliezen wel degelijk meegerekend dr middel van een frfaitaire waarde (een srt standaard bete ) die de uiteindelijke EPC scre ngunstig beïnvledt. Hij drukt buwbedrijven daarm p het hart m beter naar die ψ te kijken. Vreger was die ψ geen prbleem. Je nam die gewn als frfaitaire waarde mee in de EPC. Maar naarmate de EPC strenger wrdt, en de Rc hger, gaat de ψ rekenkundig zwaarder meetellen. Daarm adviseer ik m niet langer genegen te nemen met de frfaitaire waarde, maar de werkelijke ψ vr buwdetails te laten uitrekenen. Als je gede details gebruikt kan dat namelijk in je vrdeel werken! Nieman is verigens ng aan het uitrekenen wat die lineaire warmteverliezen in de dagelijkse praktijk betekenen. Met vragen als: hebben gangbare ψ waarden een meetbaar effect p bijvrbeeld het wncmfrt, p het jaarlijks verbruik van energie, schimmel dr kudebruggen? Of ng scherper gesteld: zijn die lineaire warmteverliezen alleen p papier alarmerend, f zijn ze z grt dat zij de Rc-aanscherping van 3,5 naar 5 teniet kunnen den? 1 ) Vlgens de HSB buwers hebben zij met hun buwsysteem nauwelijks last van lineaire warmteverliezen (ψ).
Natuurlijke ventilatie stuit p zijn grenzen Een andere bevinding heeft betrekking p de wijze van ventileren. Ng steeds veel ntwikkelaars en bewners hebben een vrkeur vr natuurlijke ventilatie, meestal met rsters bven de ramen. Met de steeds scherpere EPC, en hgere Rc, kmt die wijze van ventileren echter in de prblemen. In zulke energiezuinige wningen slaat de CV immers minder vaak aan, velen de radiatren nder de ramen zelden meer flink warm aan, en het gevlg is dat de kude ventilatielucht ncmfrtabel uit de rsters valt, znder pgewarmd te wrden dr een paar hete radiatren. Vlgens The Smits van Heijmans leidt dat echter ng nauwelijks tt klachten van bewners, terwijl ze meer klachten ver balansventilatie krijgen. Onder de aanwezigen van de sltbijeenkmst in Utrecht bleken dezelfde (uiteenlpende) pvattingen ver balansventilatie te leven als die we al jaren kennen uit landelijke discussies tussen vr- en tegenstanders. Opdrachtgevers als Amvest en ntwikkelaars als Heijmans zijn er in elk geval niet enthusiast ver. Maar Rien van Rij (Amvest) erkende dat natuurlijke ventilatie de eerdergenemde nadelen heeft: Wij denken dat het bij een Rc van 5 ng ged gaat, maar bij hgere islatiewaarden zullen k wij verstappen p balansventilatie. Kstendiscussie Gedurende het hele cnsultatietraject is eigenlijk niet bven water gekmen wat de meerksten zijn van buwen met een Rc van 5. Het is wel aannemelijk dat er sprake met zijn van meerksten, mdat: Dikkere (steenwl) f duurdere (hardschuim) islatieplaten meten wrden tegepast; Het aanbrengen van islatie en ged afdichten van naden meer materiaal, tijd, cntrle en vakmanschap vergt. Tch meten we die meerksten k niet verdrijven. Chris Zijdeveld, vrzitter van Passief Buwen, verde aan: Als je de wning vanaf de allereerste schets met een Rc van 5 ntwerpt, dan zijn meerksten nauwelijks aan de rde. Het wrdt pas een prbleem als je een ntwerp met Rc 2,5 gaat aanpassen. Ok in hutskeletbuw lijken de meerksten geen prbleem. Het zijn met name traditinele buwprjecten (stenen binnen- en buitenblad) die er last van hebben. Dat lijkt vral p te treden bij hgbuw, waar buwbedrijven wrstelen met de keuze tussen de dunne (is duurdere) harde persing islatieplaten f duurdere plssingen vr geveldragers.
He dan k, het is evident dat de ksten van buwen met een Rc van 5 inzichtelijk meten wrden. Tijdens de sltbijeenkmst werd er daarm vr gepleit m betere standaard buwdetails (passend bij een Rc van 5) te ntwikkelen en die in de veelgebruikte 3D-BIM buwsftware te integreren. Z wrden de gevlgen van de hgere islatiewaarde beter zichtbaar vr calculatren. Del versus middelen Een verbeterde gebuwschil impliceert dat naast een Rc-waarde van 5 (f hger) k de kierdichtheid, lineaire warmteverliezen, de U-waarde van glas en ventilatiesystemen p een behrlijk niveau zijn gebracht. De verleiding is grt m daarm niet alleen een Rc-waarde in het Buwbesluit p te nemen, maar k gedetailleerde vrschriften ver lineaire warmteverliezen en kierdichting. Sterker ng, waarm niet één integrale nrm vr al die thermische buwschil parameters? The Smits van Heijmans kwam daartegen in het geweer: Ik ben daar fel p tegen en vlgens mij spreek ik dan k namens veel van mijn cllega s. We meten del en middelen uit elkaar prberen te huden. Een flinke CO 2 reductie bij wningen is hier denk ik het eigenlijke del. Dat kun je best stimuleren dr lage EPC nrmen p te leggen, maar geef de ntwikkelaars en buwers de vrijheid m zelf te bedenken he ze dat willen den. Desnds met een dak vl znnepanelen. Ik vind die Rc van 5 eigenlijk al een inbreuk maken p die vrijheid. Met je dan k al die details gaan vrschrijven? Verder dr filsferend ver die vrijheid m een bepaald del te bereiken kwam het idee p tafel m in het Buwbesluit een gemiddelde Rc-waarde van 5 vr wningen vast te leggen. Z n eis maakt het mgelijk m bijvrbeeld wat meer ntspannen m te springen met de Rc-waarde van een gevel, maar dat weer terug te winnen dr de vler f het dak zwaarder te isleren. Samenvattende cnclusies Buwen met een Rc van 5 is technisch gesprken znder meer mgelijk, vr alle veelvrkmende buwsystemen, maar met de vlgende kanttekeningen: Tepassing bij daken en vleren is inderdaad geen enkel prbleem; In de gevel is een Rc van 5 lastiger te realiseren vanwege de vele aansluitdetails; Tepassing bij laagbuw is eenvudiger dan bij hgbuw. Bij hgbuw zijn met name de stalen geveldragers bij metselwerk een knelpunt. Op dat gebied is innvatie dringend gewenst; Een Rc van 5 is eenvudiger bij hutskeletbuw dan bij steenachtige binnen- en buitenbladen; Buwen met een Rc van 5 is kstenefficiënt te realiseren in vler en dak. Bij gevels en bijzndere elementen (erkers, dakkapellen etc.) lpen de meningen uiteen. Met name traditinele gebuwen in baksteen wrden vr aanzienlijke meerksten geplaatst, waarbij je kunt twijfelen aan de kstenefficiëntie ervan. Bij een Rc van 5 is het zinvl m k lineaire warmteverliezen en kierdichtheid p een passende manier mee te verbeteren; Natuurlijke ventilatie is bij een Rc van 5 ng net wel (f niet, hierver verschillen de meningen) cmfrtabel vr bewners. Bij hgere Rc-waarden (in cmbinatie met vlerverwarming) is een verstap naar balansventilatie echter nvermijdelijk;
Raampartijen zijn uiteindelijk de zwakste schakel. Zij blijven ndanks de technische verbeteringen (edelgas gevuld dubbel en drielaags glas) meer warmte drlaten dan dichte geveldelen. Daarm met de wetgever zich niet blindstaren p steeds hgere Rc-waarden, temeer mdat een flink deel van mderne gevels uit glas bestaat; Het geheel verziend zijn er geen grte belemmeringen m de Rc van 5 vr dak en begane grndvler p te nemen in het Buwbesluit. Vr de gevel zijn er in de praktijk ng wel een aantal knelpunten p te lssen, waarnder de buwksten vr steenachtige gevels. He verder In december 2012 verwerkt Nieman Raadgevende Ingenieurs alle bevindingen en discussiepunten uit de cnsultatiernde in een eindrapprt. De deelnemers van de sltbijeenkmst van 22 nvember, en de buwbedrijven van de zes nderzchte buwlcaties, krijgen eerst het cnceptrapprt ter cmmentaar. Daarna zal het Lente-akkrd een adviesbrief pstellen aan de minister en de Kamercmmissie. In januari verschijnt bvendien een publieksbrchure in lekentaal.