HYPERICUM 14, oktober 2016

Transcriptie

1 HYPERICUM 14, oktobe 2016 Het opteden van Caex x pauliana F.W. SCHULTZ 1854 in heden en veleden in de Lemselematen Inleiding Jelle Hofsta, Fons Eysink & Rick Ruis Caex x pauliana 1, de kuising van Blonde zegge (Caex hostiana) en Dwegzegge (Caex viidula [syn. Caex oedei subsp. oedei]), is in Nedeland in het veleden gevonden bij Weeselo, Ootmasum, Epe, Bachem en Goesbeek (KERN & REICHGELT, 1954). Volgens KOOPMAN (2010) zijn na 1954 in ons land geen nieuwe vondsten mee gemeld. Echte, op één van deze oude locaties, namelijk de Lemselematen bij Weeselo, is de kuising nog steeds pesent. Zij is e in 1944 voo de eeste maal waagenomen doo V. Westhoff. Vanaf begin jaen 70 hebben wij de kuising e op vescheidene plekken aangetoffen en het is heel goed mogelijk dat zij nooit weggeweest is. Een en ande is voo ons aanleiding om het opteden van deze zee zeldzame en inteessante hybide voo het voetlicht te bengen. Foto 1: Hooilanden in de Lemselematen (F. EYSINK) Enkele uitwendige kenmeken Hoewel de kuising in kenmeken tussen beide oudes instaat, lijkt zij mee op Blonde zegge dan op Dwegzegge. Van Blonde zegge veschilt deze bastaad in de eeste plaats doo steiliteit, iets wat in het veld eenvoudig te constateen is doodat de steiele vouwelijke aatjes gemakkelijk tussen duim en wijsvinge kunnen woden platgedukt. 1 Namen van de Zegges naa KOOPMAN (2011) 1

2 Caex x pauliana wodt aanmekelijk minde hoog dan Blonde zegge, meestal niet hoge dan 25 cm; ook de vouwelijke aatjes en untjes zijn kleine, espectievelijk ca. 1 cm en ca. 3 mm lang (JERMY & al. 2007; KERN & REICHGELT, 1954). Caex x pauliana lijkt stek op Caex x fulva, de kuising van Blonde zegge en Geelgoene zegge (Caex demissa [syn. Caex oedei subsp. oedocapa]). Volgens de liteatuu is Caex x fulva meestal wat hoge (tot 50 cm) en zijn haa vouwelijke aatjes en untjes iets gote, espectievelijk ca. 15 mm en ca. 4 mm lang. Dat we in de Lemselematen (foto 1) niet met Caex x fulva maa met Caex x pauliana te maken hebben, valt af te leiden uit het feit dat onze kuising e meestal goeit in gezelschap van haa oudesooten Blonde zegge en Dwegzegge. De kuising valt in het veld onmiddellijk op doo de bleekgele kleu van de vouwelijke aatjes (foto 2). Op één plek heeft de hybide goene vouwelijke aatjes en stengels (foto 3) die wat lange zijn dan nomaal (tot 35 cm hoog), wat waaschijnlijk te maken heeft met milieuomstandigheden. foto 2: Caex x pauliana met bleekgele untjes (J. HOFSTRA) foto 3: Caex x pauliana met goene untjes (J. HOFSTRA) Goeiplaatsomstandigheden in 1944 De goeiplaats die Westhoff in 1944 aantof, maakte deel uit van een hooimaat in het kengebied van de Lemselematen. Tegenwoodig wodt dit ond 1960 doo Staatsbosbehee aangekochte hooilandje aangeduid als het oude maatje. Het maatje heeft lange tijd deel uitgemaakt van het oude heidelandbouwsysteem. 2

3 Degelijke maatjes weden jaalijks gehooid voo paadenvoe. Het gewas van de stukken met gote zeggen zoals Moeaszegge is als pakhooi (vepakkingsmateiaal) in de poseleinhandel in Oldenzaal gebuikt. De stukken met dominantie van Hennegas weden vanwege de taaie wotelzode geplagd en als dekkeplaggen (isolatiemateiaal) gebuikt. Op de geplagde delen kon de plantengoei opnieuw beginnen. Zo kegen pionievegetaties van het Dwegbiezen-vebond (Nanocypeion flavescentis) met o.a. Daadgentiaan (Cicendia filifomis) en Wijdbloeiende us (Juncus tenageia), maa ook van het Knopbies-vebond (Caicion davallianae) met sooten als Ambloemige watebies (Eleochais quinquefloa), Vetblad (Pinguicula vulgais) en Dwegzegge vootduend kansen om zich te vestigen. Voo laatstgenoemde soot blijkbaa dé gelegenheid om een elatie aan te gaan met de Blonde zegge van aangenzend blauwgasland. In 1944 maakte Westhoff e een vijftal vegetatieopnamen. De sootenijkste opnamen zijn gemaakt in begoeiingen waaove Jaap van Dijk in Kuipnieuws (1944) scheef: Eigenlijk is het een wonde dat zo n plantengoei in ons land nog te vinden is, want denk je eens in: een waalijk uitgestekt gebied vol met muggenochis, die op sommige plekken hele stukken oze kleut, touw begeleid doo de andee diffeentiëende soot: moeaswespenochis, die hem in hoeveelheid nog vee oveteft. Degelijke begoeiingen weden voege opgevat als ochideeënijk blauwgasland, maa hoen thuis in het Knopbies-vebond (HOFSTRA, 1993; EYSINK & DE BRUIJN,1994). Te midden van deze zee sootenijke vegetaties tof Westhoff Caex x pauliana aan in een wat sootenamee, mosijke begoeiing, doo hem aangeduid als Depanocladus-Caex panicea-facies. In de beteffende opname komen voo (achte de latijnse namen staat de gecombineede schatting): Blauwe zegge (Caex panicea 4), een mossoot van het geslacht Depanocladus (of Scopidium 4), Zompus (Juncus aticulatus 2), de kuising van Blonde zegge en Dwegzegge (Caex x pauliana 1), Vlozegge (Caex pulicais +), Panassia (Panassia palustis +), Rietochis (Dactylohiza majalis subsp. paetemissa +), Wateaadbei (Comaum paluste +), Watemunt (Mentha aquatica +), Vleeskleuige ochis (Dactylohiza incanata +), Geelgoene zegge (Caex demissa +), Kleine valeiaan (Valeiana dioica +), Egelbotebloem (Ranunculus flammula +), Gote kattenstaat (Lythum salicaia +), Tomentil (Potentilla eecta +), Pijpenstootje (Molinia caeulea +), Ruw walsto (Galium uliginosum +), Knoopkuid (Centauea jacea +), Rode klave (Tifolium patense +), Gewone bunel (Punella vulgais +) en Kuipwilg (Salix epens +). Hoewel dit vegetatietype elatief sootenam is, behoot het zonde mee tot het Knopbies-vebond. Opmekelijk is dat beide stamoudes van Caex x pauliana in de opname ontbeken. Veschijnen en vedwijnen vanaf 1991 In 1989 wed een gaslandpeceel ten westen van het oude maatje voo een goot deel afgeplagd. In dit nieuwe maatje is op een poefvlak (pemanent kwadaat) van 6 m² de vegetatieontwikkeling vanaf 1991 tot en met 2002 doo de eeste auteu jaalijks ondezocht. Hoe de begoeiing e zich in de loop van de tijd ontwikkelde, is weegegeven in tabel 1. In 1991 toffen we e een pionievegetatie met veel Zompus aan, waain beide oudesooten van Caex x pauliana vookwamen: Dwegzegge, die e al vij talijk goeide, en Blonde zegge, die slechts doo 1 polletje vetegenwoodigd was. Een jaa late waen beide oudesooten in aantal toegenomen. Enkele bijzondee sooten van kalkmoeas hadden zich ondetussen ook gevestigd: Vetblad, Ambloemige watebies en Zeegoene zegge (Caex flacca). Vanaf 1993 nam Dwegzegge geleidelijk in aantal af, tewijl vooal de bedekking van Ambloemige watebies en Gewoon puntmos (Calliegonella cuspidata) stek toenam. In 1994 veschenen de eeste exemplaen van Caex x pauliana. Een paa jaa late was de hybide e vij talijk. Vanaf 1997 wed één van de oudes, namelijk Dwegzegge, niet mee waagenomen. Te plaatse weden 3

4 de omstandigheden voo hybidisatie in de loop van de tijd dus geleidelijk minde gunstig en wellicht was e vanaf 1997 geen bastaadvoming mee mogelijk. Het veschijnen van sooten zoals Pijpenstootje, Schepe botebloem (Ranunculus acis), Rode klave en Gevlekte ochis (Dactylohiza maculata) wees eop dat de vegetatie zich geleidelijk in de ichting van blauwgasland (Cisio dissecti-molinietum) ontwikkelde. Caex x pauliana is e samen met Blonde zegge tot en met 2002 waagenomen, ook op plekken even buiten het poefvlak. Op de plek van het pemanente kwadaat goeit nu, 14 jaa late, sootenijk blauwgasland met veel Blonde zegge, maa Caex x pauliana komt e niet mee voo. Hoelang de hybide stand gehouden heeft, weten we helaas niet. Eldes in de Lemselematen hebben we de hybide wel in blauwgasland aangetoffen, namelijk op enkele plekjes in het oude maatje. In het nieuwe maatje is het milieu in het pemanente kwadaat dus uiteindelijk ongeschikt gewoden voo Caex x pauliana. Zij is daa momenteel wel te vinden in een iets lage gelegen zone. De ontwikkeling van de vegetatie is e andes velopen: op de pemanent vochtige bodem is geen blauwgasland ontstaan maa heeft zich sootenijk kalkmoeas ontwikkeld, met Ambloemige watebies, Beed wollegas, Vetblad, Echt vetmos (Aneua pinguis), Goot vedemos (Fissidens adianthoides) en Veenknikmos (Byum pseudotiquetum). De hybide goeit e in gezelschap van beide oudes, zij het dat de Dwegzegge spoadisch vookomt, althans op de plek waa opname 13 gemaakt is. In 2012 is aan de oostkant van het oude maatje opnieuw een teeintje afgeplagd. In de jaen daana ontwikkelde zich plaatselijk een vegetatie, die stek doet denken aan de pioniebegoeiing van de jaen 90 in het nieuwe maatje. Zo goeien ook hie wee talijk sooten als Zompus, Zeegoene zegge, Blauwe zegge en Ambloemige watebies. Deze zome (2016) toffen we e twee polletjes van Caex x pauliana aan te midden van zee veel Dwegzegge, tewijl in de onmiddellijke omgeving enkele pollen van Blonde zegge te vinden waen. Hybidisatie tussen de oudes moet e dus nog niet zo heel lang geleden plaats gevonden hebben. De meest nabijgelegen pol van Blonde zegge goeide op ongevee 5 m afstand van de hybide. Opname 13. Caex x pauliana in kalkmoeas Auteus: Fons Eysink en Jelle Hofsta Datum: Oppevlakte (m²): 12 Bedekking kuidlaag (%): 70 Bedekking moslaag (%): 10 Kuidlaag: Equisetum paluste 3 Caex hostiana 2 Caex panicea 2 Eleochais quinquefloa 2 Hydocotyle vulgais 2 Potentilla eecta 2 Eiophoum latifolium 1 Juncus aticulatus 1 Lythum salicaia 1 Mentha aquatica 1 Valeiana dioica 1 Caex x pauliana + Agostis stolonifea + Alnus glutinosa + Festuca uba + 4

5 Filipendula ulmaia + Galium uliginosum + Molinia caeulea + Phagmites austalis + Pinguicula vulgais + Tifolium patense + Angelica sylvestis Caex viidula Cisium paluste Dactylohiza maculata Tifolium epens Moslaag: Calliegonella cuspidata 2 Aneua pinguis + Fissidens adianthoides + Byum pseudotiquetum Hybidisatie en standplaats Hoe de hybidisatie hie in zijn wek is gegaan, daanaa kan men alleen maa gissen. Het is niet onaannemelijk dat stuifmeel afkomstig van de meest nabije (of vede vewijdede) exemplaen van de Blonde zegge te plaatse teechtgekomen is op enkele van de vele stempels van de Dwegzegge. In dat geval zou de hoge Blonde zegge de mannelijke stamoude zijn en de Dwegzegge de vouwelijke stamoude. Naast het vookomen van beide stamoudes speelt de standplaats ongetwijfeld een belangijke ol. Van bepaalde kuisingen is bekend dat hybidisatie van de oudesooten veband houdt met veandeing van de standplaats (ARTS & al. 1986; JACQUEMYN & al. 2012). Vanaf begin jaen 80 van de voige eeuw ontstond in het oude maatje een hybidenzwem van Bede ochis en Gevlekte ochis; de bastaadvoming viel samen met veandeingen in de standplaatscondities als gevolg van o.a. vedoging doo daling van het gondwatepeil. Met andee wooden, het ontstaan van deze hybidenzwem zou wijzen op aftakeling van een oosponkelijk zee sootenijke vegetatie. Nu ijst de vaag of dit ook geldt voo het veschijnen van Caex x pauliana. E zijn echte geen aanwijzingen dat het opteden van deze hybide, die al sinds 1944 van de Lemselematen bekend is, samenhangt met vedoging. Integendeel, hybidisatie tussen Blonde zegge en Dwegzegge vindt juist plaats op plekken waa nog basenijk wate uitteedt. In deze vochtige tot dassige zone veschijnt Caex x pauliana bij vookeu op ecent afgeplagde bodem, samen met kieskeuige sooten als Ambloemige watebies, Vetblad en Beed wollegas. Dit neemt oveigens niet weg dat ondanks de bijzondee natuukwaliteiten van het gebied, invloeden van vedoging en eutofiëing wel degelijk aanwezig zijn. Plantensociologische positie Zoals eeds vemeld, is Caex x pauliana in de Lemselematen op enkele plekjes in blauwgasland gevonden. Op een van deze plekjes (opname 14) goeit ze in gezelschap van maa liefst 7 zeggesooten: Dwegzegge, Blonde zegge, Bleke zegge (Caex pallescens), Stezegge (Caex echinata), Blauwe zegge, Zeegoene zegge en Zwate zegge (Caex niga); de aanwezigheid van Dwegzegge en veel Zompus duidt eop dat het om een oude plagplek gaat. Caex x pauliana wodt echte vake aangetoffen in begoeiingen waain sooten van de Klasse de kleine zeggen (Pavocaicetea) en het Knopbies-vebond een belangijke ol spelen; van de 5

6 ken- en diffeentiëende sooten zijn vooal Gewoon puntmos, Zompus, Watemunt, Gote kattenstaat, Hennegas (Calamagostis canescens), Zeegoene zegge, Dwegzegge en Ambloemige watebies talijk vetegenwoodigd. Haa optimum heeft ze in begoeiingen die kunnen woden aangeduid als pioniestadia van het Knopbies-vebond (tabel 1, opname 4 t/m 12). Degelijke pionievegetaties, die ontstaan doo afplaggen, kunnen na veloop van tijd ovegaan in sootenijk blauwgasland; in dat geval wodt het milieu geleidelijk aan ongeschikt voo de oudesoot Dwegzegge, zodat op de lange duu ook Caex x pauliana gedoemd is om te vedwijnen. Daa waa geen successie naa blauwgasland plaatsvindt, maa sootenijk kalkmoeas (Caicion davallianae) met o.a. Vetblad, Beed wollegas en Goot veenvedemos ontstaat, lijkt het milieu geschikt te blijven voo het opteden van Caex x pauliana. Opname 14. Caex x pauliana in blauwgasland Auteu: Jelle Hofsta Datum: Oppevlakte (m²): 6 Bedekking kuidlaag (%): 80 Bedekking moslaag (%): 40 Kuidlaag: Caex flacca 2 Caex panicea 2 Cisium paluste 2 Juncus aticulatus 2 Juncus conglomeatus 2 Calamagostis canescens 1 Caex hostiana 1 Ajuga eptans + Angelica sylvestis + Anthoxanthum odoatum + Caex echinata + Caex niga + Caex viidula + Caex pallescens + Caex x pauliana + Eupatoium cannabinum + Galium paluste + Galium uliginosum + Holcus lanatus + Rubus futicosus + Taaxacum celticum + Taaxacum spec. + Valeiana dioica + Cataegus monogyna Equisetum paluste Lotus pedunculatus Rhamnus fangula Ranunculus epens Moslaag: Calliegonella cuspidata 3 6

7 Tabel 1. Vegetatieontwikkeling in PQ (6 m²) in de Lemselematen, opgenomen in de peiode Opnamenumme Jaa Bedekking kuidlaag (%) Bedekking moslaag (%) Bachythecium utabulum Kindbegia paelonga Dicanella schebeiana Juncus bufonius Isolepis setacea Quecus obu Betula spec Plagiomnium elatum Caex viidula Plantago majo subsp. intemedia Juncus aticulatus Calliegonella cuspidata Equisetum paluste Caex flacca Calamagostis canescens Cisium paluste Eupatoium cannabinum Galium uliginosum Lythum salicaia Salix cineea agg Taaxacum spec Angelica sylvestis Caex hostiana Pinguicula vulgais Eleochais quinquefloa Filipendula ulmaia Agostis stolonifea Holcus lanatus Potentilla eecta Juncus conglomeatus Mentha aquatica Lotus pedunculatus Caex panicea Dactylohiza majalis subsp. majalis Caex x pauliana Caex pulicais Salix pentanda... Hypeicum tetapteum Ranunculus epens Valeiana dioica Ranunculus acis Tussilago fafaa Dactylohiza maculata Tifolium patense Lysimachia vulgais Leontodon autumnalis Molinia caeulea Hypochaeis adicata Silene flos-cuculi Tifolium epens Neottia ovata

8 Liteatuu ARTS, G.H.P., L.H.T. DEDEREN & E.J. WEEDA (1986). Oecologie en vespeiding van Vaccinium x intemedium RUTHE in Nedeland. Goteia 13: DIJK, J. VAN (1944). Het Molinietum, subassociatie van Panassia palustis, in Denekamp. In J.C. SMIT- TENBERG (1973). Plantengoei in enkele Nedelandse landschappen: EYSINK, A.TH.W. & O. DE BRUIJN (1997). Kleinschalig hestelbehee in de Lemselematen (Oost- Twente). De Levende Natuu 7: HOFSTRA, J. (1993). Ove enkele Caicion davallianae-gemeenschappen van het Pleistoceen. Statiotes 7: JACQUEMYN, H., R. BRYS, I. ROLDÁN-RUIZ & O. HONNAY (2012). Hybidisatie bij ochideeën en implicaties voo natuubehoud. Natuu.focus 11, 4: JERMY, A.C., D.A. SIMPSON, M.J.Y. FOLEY & M.S. PORTER (2007). Sedges of the Bitish Isles, 3 d edition. Botanical Society of the Bitish Isles, London. KERN, J.H. & TH. J. REICHGELT (1954) Cypeaceae, Caex. In: Floa Neelandica I, 3. Koninklijke Nedelandse Botanische Veeniging, Amstedam. KOOPMAN, J. (2010). Caex-hybiden in Nedeland. Goteia 34: KOOPMAN, J. (2011). Caex Euopaea. The genus Caex L. (Cypeaceae) in Euope, 1. WESTHOFF, V. & A.J.M. JANSEN, Vegetatiegegevens uit de jaen veetig van Noodoost-Twente. Rappot SWO Kiwa, Nieuwegein. 8