PL 3. Leida, Rijksmuseum van Oudheden, stamnos del Funnel Group: lato B, dipinto dal Pittore di Berliner satiro con timpano

Transcriptie

1 48 M.HARARI PL 3 PL 3. Leida, Rijksmuseum va Oudhede, stams del Fuel Grup: lat B, dipit dal Pittre di Berlier satir c timpa

2 49 EEN MIDDENNEOLITHISCH NEDERZETTINGSTERREIN EN EEN KUIL VAN DE STEIN-GROEP OP DE VOORMALIGE KRAAIENBERG BIJ LINDEN, GEMEENTE BEERS (N.-Br.) L P LOUWE KOOIJMANS e L B M VERHART INHOUD Vdstgeschiedems l l Otdekkmg e meldmg l 2 Prefderzek 3 Opgravmg Het terrem 2 l Gelgie e relief 2 2 Vdste m de aaste mgevmg Bdemprfiel e grdspre 3 l Bdemprfiel e stratigrafie 3 2 Grdspre 3 2 l Kleie grdspre 322 Grte grdspre 3 3 Datermg I Jzertij dvdste Klkbekerscherve 6 Kraaieberg 2 ee kuilmhud va de "Stem-grep" 9 6 l Vdstsituatie 6 2 Vdstmateaal 6 3 Het laatehthische aardewerk 6 4 De "Stem-grep" 6 5 Fuctiele mterpretatie va de kuil Kraaieberg l Hazedk 2-ederzettigsmateaal 7 l Aardewerk 7 l l Algemee 7 l 2 Techlgie 7 l 3 Mrflgie 74 Verspreidmgspatre 7 l 5 Datermg e culturele affimteit 7 2 Vuurstee 7 2 l Ileidig 722 Grdstf 723 Verbradmg 724 Bewerkmgstechmek 725 Gebrmkspre p met-geretucheerde artefacte 726 Werktuige 726 Algemee 7262 Geretucheerde klige e afslage 7263 Krabbers 7264 Stekers 7265 Ruimers 7266 Spitse 7267 Bijle 727 Verspreidmg 728 Techmsch-typlgische vergelijkmg 73 Stee 7 3 l Grdstf 732 Werktuige 733 Verspreidmg 7 4 Cclusies Summary 8 l Discvery, excavati techique 8 2 Cservati, sil traces 8 3 Ir Age, Bell Beaker 8 4 Fid grup Kraaieberg 2, Late Nelithic 44-4 BP 8 5 Fid grup Kraaieberg l, Middle Nelithic c 5 BP Literatuur / l Otdekkmg e meldmg l VONDSTGESCHIEDENIS Half September 977 trf de heer M F M Kle, beked amateur- archelg te Grave, ee grt aatal aardewerkscherve e vuurstee artefacte aa m de rad va ee uitbreidmg va de immese tzadmg te rdweste va het huldige drp Lide, waarbij de zg Kraaieberg praktisch is verdwee Het terrem had reeds verscheidee male archelgische vdste va verschillede uderdm 2 pgeleverd, zdat hij de graafwerkzaamhede attet vlgde De heer Kle meldde de vdst bij de prvmciaal archelg, drs W J H Verwers, die de meldmg p 7 September aa de schjvers drgaf Te tijde va de pgravmg heette dit drp Grt-Lmde maar a gemeetehjke hermdelmge zy Grt- e Klei- Lide samegevegd der de aam Lide O a vdste va de klkbekercultuur e uit de ijzertijd (Verwers/Beex 978, 9)

3 5 L P LOUWE KOOIJMANS e L B M VERHART Fig.. De liggig va de vidplaats Kraaieberg e ekele i de tekst veel geemde middeelithische ederzettige. Tpgrafie schaal :5.. Lcati f the Kraaieberg ad sme frequetly metied Middle Nelithic sites. Scale f tpgraphy :5.. Uit de telefische beschrijvige dr de heer Kle was het duidelijk dat het m ee vdstgrep hadelde, die veel vereekmst tde met die va Het Vrmer 3, terwijl het vuurstee ee Sterke Michelsbergislag bezat. Va de vidplaats zelf was echter iets meer ver, daar de vdste ware gedaa i ee terrei, waar - rafgaade aa de eigelijke tzadig - de bvegrd "tt i het gele zad" was afgegrave. Dit beteket dat het ees aawezige bdemprfiel geheel was verdwee. De vdste ware gedaa i ee ZW-NO gerieteerde bruie verkleurig va circa 4 χ 8 m, met ame i de wat diepere uiteide daarva. Het valt iet meer uit te make f we hier met ee athrpgee structuur - d.w.z. ee gegrave kuil f gracht - te make hebbe, f met ee pgevulde atuurlijke depressie. Bij de verkeig va het terrei werde g eige rest-spre va deze verkleurig aagetrffe, met daari ekele karakteristieke, tt Kle's vdstgrep behrede scherve. Hierdr was het vdstbericht geverifieerd e k de vidplaats i het meetsysteem va de pgravig wrde vastgelegd..2. Prefderzek Bij ee eerste terreiispectie p 2 September 977 bleke er imiddels circa 25 m verder westelijk wederm vdste te zij gedaa dr de heer Kle e de heer J. Kelig, eveees ee beked amateur-archelg, uit Cuyk. Het bleek mgelijk e zivl m de vlgede dag ee klei vlak blt te legge m de perspectieve vr ee pgravig te berdele. I deze werkput, grt 5x8m, werd vastgesteld dat der ee erstig dr vrachtaut's verstrde bvegrd g ee itact bdemprfiel (ee bruie bsgrd) bewaard was gebleve e dat er sprake was va ee vrij düe, maar uitgebreide vdststriig. Teves werde grdspre -ekele kuilvullige e paalgate- vastgesteld. Ee pmerkelijke vdst verdiet hier vermeldig. Het is de basis va ee driehekige pijlspits, afkmstig uit ee diep deel va ee gestrde kuilvullig. Deze basis bleek te passe aa ee pijlspitsfragmet, dat eige dage eerder 25 m stelijker (p de eerste vidplaats) dr de heer Kelig was pgeraapt..3. Opgravig 3. Luwe Kijmas 98. Het prefderzek rechtvaardigde ee pgravig. Het was de eerste maal dat i Nederlad temiste ee deel

4 EEN MIDDENNEOLITISCH NEDERZETTINGSTERREIN 5 Legeda stuwwal dekzad jge vierafzettige ude vierafzettige beekafzettmge veige grde bebuwmg/water middeehthische ederzettmge Fig 2. Ladschappehjke situatie va het stdeel va de Maaskat e het Lad va Maas e Waal. Schaal l:.. Gegraphy f the easter pari f the "Maaskat" ad the "Lad va Maas e Waal" Scale l..

5 KRAAIENBERG 977 l 2 ι 22, 23, 24, 25, 26, 27 ι 28 ι 29, 3, 3, 32, 33, 34,35, 36, 37, 38, 39, 4,4, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 5, 5, 52, 53, 54 ι Fig. 3. Kraaieberg. Liggig, ummerig va de pgravigsputte e crdiatestelsel va het meetsysteem i vakke va 2x2 m. Kraaieberg. Lcati, umbers f excavati treches ad grid System i squares f 2 χ 2 m. Fig. 4. Hgtelijekaart va de directe mgevig va de vidplaats Kraaieberg. I zwart is de liggig va het pgravigsterrei aagegeve. Schaal l :2.. Ctur map f the viciity f the Kraaieberg site. The lcati f the excavaled area is marked i black. Scale :2..

6 EEN MIDDENNEOLITISCH NEDERZETTINGSTERREIN 53 va ee ederzettigsterrem va ee "Michelsbergide" cultuur 4 systematisch k wrde derzcht De heer Smals, directeur va de Grmt- e Zadexplitatie Maatschappij Smals B V gaf hierte testemmmg e zegde vlledige medewerkmg te bij de uitvermg va de grdwerkzaamhede 5 Dak zij de bemiddelmg va de heer K Grevig 6, was het mgelyk p körte termij ver geschlde grdwerkers te beschikke Dmsdag 27 september k de pgravmg begie Er is gewerkt m putte va 4 m breedte e ee wisselede legte, waarm de bvegrd machmaal werd verwijderd tt aa de vdsthudede laag Deze werd vervlges schavederwijs met de schp verdiept tt aa de basis va het bdemprfiel Op deze diepte werd het eerste vlak geschaafd Ee tweede vlak werd, machmaal f met de had, 5 a cm dieper aagelegd De vdste werde verzameld i vakke va 2 χ 2 m te beheve va de vervaardigig va verspreidmgskaarte, waarmee evetuele ccetraties e daarmee de mate va hmgemteit va het mateaal zu kue wrde bepaald Er is met systematisch gezeefd i verbad met de vereiste werkselheid Stellig is daardr emg klei archelgisch mateaal verlre gegaa Ctrle va de strtgrd leerde echter, dat dit va weiig betekems was Wel werde emge vulhge va kuile e adere depressies bemsterd e gezeefd vr het verzamele va verklde zade, echter verweged met egatief resultaat Het ttale, tusse 27 September e 4 Oktber derzchte ppervlak bedraagt 825 m 2 Bij de tdekkmg, verkemg e pgravmg p de Kraaieberg is i ttaal 28 8 gram aardewerk gevde Ee klei deel (7%) wrdt p techische e mrflgische grde m de ijzertijd gedateerd e er zij 8 (klk)bekerscherve Het vege mateaal wrdt gevrmd dr ee laatehthische kuilmhud met circa 6 kg aardewerk, hiera beschreve als "Kraaieberg 2" e dr middeelithisch ederzettmgsafval, aagetrffe m ee wijde vdststrg e hier "Kraaieberg l" geemd Het betreft 973 gram aardewerk e daarmee geasscieerde vuurstee e stee artefacte 7 2 l Gelgie e rehef 2 HET TERREIN De drpe Katwijk e het vrmalige Klei- e Grt- Lmde zij gelege p ee laggerekte zadhgte tusse de huldige Maas e ee breed, verlate vierbed Dit laatste is ee derdeel va het laatglaciale (verwilderde) viersysteem, dat i het rdste va Nrd-Brabat aa de ppervlakte hgt e dat zij vrtzettmg te rde va de Maas heeft m het stelijke deel va het Lad va Maas e Waal 8 Op de hgere dele va deze "vierleemgrde", gelege tusse de ude beddmge, köre plaatsehjk läge dekzadheuvels vr I het drp Lide bereikt ee dergehjke heuvel ee hgte va lets meer da 2 m De "Kraaieberg" te rdweste va het drp is - f liever was lets lager Het maaiveld va de ude Maasbeddmge hgt p 8 a 8,5 m bve NAP Het rehef is m abslute zm dus gerig, maar tch markat, drdat de rade va de beddmge vaak als ee steilrad zij twikkeld 2 2 Vdste m de aaste mgevmg Op de Kraaieberg zij bij tgrdmgswerkzaamhede i de jare diverse vdste gedaa dr de here Kle e Kehg Ze zij gelcaliseerd m ee strk va circa χ 4 m te ste va de pgravmg (fig 5) Het betreft de vlgede vdstgrepe Kle 3A (85 4/48 35) Vdstgrep va 3 stuks vuurstee e ekele rlstee Het vuurstee mvat ekele regelmatige e regelmatige kere, ee grte kerverieuwmgsafslag, ee krabber e ee brtje De patmeg e de afwezigheid va aardewerkscherve hjke te wijze p ee pre-elithische uderdm Va vier cmplete, platte, kwartsitische rlstee bezitte er de beschadigde heke Het hjke slagstee te zij geweest Kle 3C (85 /48 3) Ee "bradpiek" met ee Schragradur met crematiereste, ee klkbeker- e ee wikkeldraadscherf, zeve scherve va mteelpede makelij Kehg 22(85 4/48 32) Bdem/buikfragmet va ee kleie klkbeker, versierd met mgekerfde f igedrukte mtieve 9 Deze beker- 4 Lumg Wij zij de firma Smals e de uitverder, de heer G J Steebrugge, zeer erketehjk vr hu medewerkmg 6 Wij dake de heer K Grevig e de Rijksdiest vr het Oudheidkudig Bdemderzek vr het beschikbaar stelle va perseel 7 De mdelmg va het elithicum i Nederlad e mhggede lade ket zeer mteelpede cveties (Luwe Kijmas 976, 59) Vr Zuid-Nederlad wille wij de fase va de Michelsbergcultuur met "midde", die va Stei-Viaardige met "laat" aaduide 8 Va Diepe 952, Ps Afgebeeld m Verwers/Beex 978, 9, Afb 2

7 54 L P LOUWE KOOIJMANS e L B M VERHART,22C l 43B -22 A/B i u43a,3c 22D Fig 5 Liggmg va de m de tekst beschreve amateurvdste p de Kraaieberg geprjecteerd te pzichte va het Nederlads crdmatestelsel De pgravmg is gearceerd weergegeve De ummers verwyze aar de beschjvmge m de tekst Schaal l Lcati f amateur fids frm the Kraaieberg prjected m accrdace with the atial Dutch gd System The excavati is shw hatched The umbers refer t the descptw m the text Scale l reste zy, aar mededelmg va de vmder, aagetrffe m ee ccetratie crematiereste Gezie de zeldzaamheid va crematiegrave va de Klkbekercultuur m Nederlad e de aawezigheid va urbijzettmge p hetzelfde terrei, ka de beker iet zder meer met de crematiereste geasscieerd wrde Kelmg 22 (85 2/48 35) "Reste mt de midde-ijzertijd" Kelmg 22 A/B (84 89/48 32) "Keieccetratie" met ijzertijdscherve, waarder ee half Harpstedter ptje Kelmg 22E (l84 86/48 4) - Wadscherf met agehdrukke m V-mtief, 8 mm dik, rssig, met zad verschraald aardewerk Waarschijhjk bekerederzettigsaardewerk - Acht grte wadscherve, dik -6 mm, verschraald met gebrke kwarts e relatief veel grf vergruisd aardewerk, zeer sterk vereekmed met het m kuil 4 i de pgravmg aagetrffe laatehthisch aardewerk, met ame pt 7 - Emge ijzertijdscherve.22 - Grte afslag va fijkrrehge, gjze vuurstee, met l mm dikke, gelige crtex Lägs de ee zijde gebruiksbeschadigmg, lägs de adere kat wat retuche Imprtstuk uit Zuid-Limburg Uit bvestaade vdstgegeves bhjkt dat het terrei va de Kraaieberg bewmgsspre e grave heeft bezete uit mgehjk pre-elithische tijd, het laat-elithicum, de klkbekercultuur e de vrege e middeijzerüjd De laatehthische kuilvullig, de (schaarse) klkbekervdste e de düe strg va ijzertijdscherve m het pgegrave terrei slmte ged aa bij dit bewmgsbeeld Het is veges pmerkehjk, dat er te ste va de pgravmg gee Michelsbergide reste zij gevde Bhjkbaar is de stehjke begrezig va het middeelithische vdstareaal de atuurhjke (rsprkehjke) gres daarva 3 BODEMPROFIEL EN GRONDSPOREN 3 l Bdemprfiel e stratigrqfie Het pgegrave terrei wrdt aa de zuidzijde begresd dr de tzadig e het daarbij behrede gebied waa de "bvegrd" reeds was afgegrave Aa de rdst- e rdwest-zijde lage jbae va vrachtwages, grd- e steedepts Bie de pgravmg zij de zes te derscheide (fig 7) ) Ee cetraal gebied va circa 35 m 2, waarbme het gehele bdemprfiel met de vdsthudede laag/ lage e het leesbare vlak daarder bewaard was gebleve Dit is ee archelgisch vlkme gestrde ze 2) Ee partieel gestrde ze rd het vrgaade areaal, waa wel het leesbare vlak bewaard was gebleve, maar waa het bdemprfiel aar buite te steeds sterker gestrd was I deze ze is dus wel de pgravigsplattegrd betruwbaar, maar zij de verspreidmgskaarte dit slechts te dele Daar het Zie vr beschjvmg p e fig 4 Fig 6 Kraaieberg Schematische drsede va de verstgszes i het bdemprfiel Kraaieberg Schematic sectw f the vaus zes f disturbace m the silprfile

8 EEN MIDDENNEOLITISCH NEDERZETTINGSTERREIN 55 l l ze l l l ze 2 ze 3 ccetratie Kle Fig. 7. Kraaieberg. Verspreidig va de verstrigszes i de pgravigsputte. Schaal l :4. Kraaieberg. Distributi f the varius zes f disturbace i the excavati treches. Scale :4. middeelithische materiaal vral f uitsluited i het derste deel va het bdemprfiel vrkwam zij de verspreidigsbeelde daarva k lägs de rade va het gestrde terrei g betruwbaar. Overiges blijke de vdstverbreidige slechts icideteel tt i deze ze te reike. Deze ze beslaat circa 425m 2. 3) Va het vlledig verstrde terrei valt circa m 2 bie de pgravigsputte. Het bruie bdemprfiel, zals dit i het iet verstrde terrei bewaard is gebleve, tt i het meredeel va de pgetekede drsede ee tweedelig. Op ee meer raje-kleurige e mider kleihudede laag bevd zieh ee bruier, kleiiger iveau. Op ekele plaatse werde beide lage gescheide dr ee du laagje geel zad va ekele cetimeters, keelijk ee verstuivig va de derste laag. Het is iet vast te stelle f deze plaatselijk f ver grte ppervlakke is geerdeerd. Wij achte dit echter wel waarschijlijk. Deze tweedelig was bij het verdiepe va de pgravigsputte iet duidelijk waareembaar e bleek pas uit de drsede. Ok bij de verkeig was deze scheidig reeds waargeme e was teves gecstateerd dat de derste laag materiaal uit het midde-elithicum bevatte, de bveste laag scherve uit de ijzertijd. Dit werd bevestigd bij het terugzette va ee 4 m lag deel va het stprfiel va put VII ver ee breedte va 5 cm, waarbij vdste stratigrafisch werde verzameld. Klaarblijkelijk is het bdemprfiel - va het type Hltpdzl 2 - verstve, waara er pieuw bdemvrmig e kleibijmegig plaatsvd. Dit laatste ka het gevlg zij va ee düe kleibedekkig bij icidetele verstrmige met Maaswater e ee daarp vlgede hmgeisatie. Het valt iet te bepale f dit laatste vr f a de ijzertijdbewig plaats vd. De beschrijvig va het teruggezette deel va het stprfiel va put VII mag represetatief geemd wrde vr het bdemprfiel i de pgravig e luidt als vlgt: maaiveld: m - tt 25 cm plegvr, grauw zad met kleibijmegig, grit, steekl e ader recet materiaal. Scherpe regelmatige dergres. tt cm zad met wat kleibijmegig, brui, dergres vaag. Kleur: 7.5 YR 4/4 (dark) brw 3. Uzertijd-scherve cm zad, brui, iets humeus e ijzerhuded, dergres vaag. Kleur: 5 YR 4/4 reddish brw. Nelithische scherve cm vlekkerig iveau met veel diergage, kleiarm, geel. Kleur: YR 5/8 yellwish brw. 6 cm e.v. zad met wat diergage, kleiarm, geel. Kleur: YR 5/8 yellwish brw.. Ok de waaremige te Gassei dersteue deze pvattig (Verhart/Luwe Kijmas 989). 2. De Bakker/Schellig Musell Sil Clr Charts.

9 56 L. P. LOUWE KOOIJMANS e L. B. M. VERHART - kleie grdspre, diameter kleier da 5 cm, dermeer paalspre - grte grdspre, diameter grter da 5 cm, vramelijk de vullige va kleie kuile e ee grt aatal grtere, waarschijlijk atuurlijke pvullige va "depressies". Fig. 8. Kraaieberg. Liggig va de prfiele. Kraaieberg. Lcati f the sectis Grdspre (fig. ) I het leesbare vlak is ee verscheideheid aa grdspre aagetrffe. Deze zij als vlgt i te dele: Kleie grdspre De kleie grdspre zij rd f vaal, met drsede va tt 4 χ 6 cm e dieptes va tt 58 cm beede het hgste leesbare vlak. Zij zij licht- tt (zeer) dkergrijs, sms bruigrijs, va kleur. Er zij bie deze categrie drie kwaliteitsklasse te derscheide: - paalspre. Het betreft 4 verkleurige met diameters va 5 tt 4 χ 6 cm, verweged 25-4 cm. De dieptes Legeda verstrd UHU! zadige klei ι ι ι ι humeus zad met ijzerispelig l iets lemig zad l l l zad met ijzerispelig l geel zad η H ; π3ΐπ^π]ΐ[ΐιπ^ η l 39 [- Fig. 9. Kraaieberg. Prfiele. Kraaieberg. Sectis.

10 c c ε «> B u ε II! ll I s s- 2Ξ S 2 2 Gß JO D- DO Ό W) φ c c c (N 3 ο [Λ c CM (O CM C οι^ Μ), ; ta <^ s ^ a i c 8 j C <-> α > *. ε ^ e ^ - c CM s:.s -l.2ί.* S ο b Ε

11 58 L. P. LOUWE KOOIJMANS e L. B. M. VERHART beede het getekede vlak variere va tt 58 cm, zij veriges i het algemee meer da 5 cm e gemiddeld 2 cm. De drsede zij steeds eevudig U-vrmig. Deze grep is ee keuze va de duidelijkste e regelmatigste kleie grdspre, die p veriges vrij subjectieve grde i het veld als "paalspr" werde beemd. - paalspre? Het betreft 3 verkleurige met diameters als i de vrige grep (5-4 cm), dch met zeer gerige diepte (mider da 8 cm) e/f zeer vage aftekeig. - verige kleie grdspre. Het betreft circa 75 vage, regelmatige e diepe grdverkleurige met diameters va 8 tt 6 cm. Ee aatal miskebare diergage e wrtelspre is buite beschuwig gelate. Het is duidelijk dat allee de spre va diep igegrave, zware pale bewaard zij gebleve e dat spre va düe paaltjes i elk geval verlre zij gegaa, maar k veel diep igegrave pale hebbe gee spre agelate i het getekede vlak. Uit de diameters va de paalspre is het duidelijk dat er zware structure zij geweest, maar er zij auwelijks cfiguraties aa te wijze, die s iets ver de aard va de buwwerke kue zegge. Slechts ekele wijd uitee gelege spre lijke p lage, rechte f gebge lije te ligge. Dit is met ame het geval vr ekele reekse "zekere" paalspre, maar het lijkt iet mgelijk meer te zegge, da dat we met fragmetair geregistreerde (zware) structure te make hebbe. Grdspre va deze categrie zij verspreid ver het gehele pgegrave gebied, tt aa de verstrde rade. I het westelijke deel e lägs de rdelijke rad is het aatal echter gerig, terwijl er sprake is va eige clusterig i het cetrale deel e va ee duidelijke peehpig i de sterk verstrde zuidst-hek. Er bestaat dus eige samehag met de verspreidig va de middeelithische vdste e de vdstccetratie va de heer Kle. De drie categriee kleie grdspre gedrage zieh i dit pzicht weiig verschilled, met uitzderig va het rdelijk deel, waar zieh ee grep "verige spre" afteket i ee zeer vdstarm deel zder duidelijke pale. Dit is ee rede m ee atuurlijk tstaa va deze grep aa te eme. Eveals de hiera te bespreke kleie, dkere kuile, tekede de paalspre zieh pas af der het bruie bdemprfiel e slechts zelde p ee iets hger iveau, dat wil zegge i f aa de derzijde daarva. I veel gevalle is er k sprake va ee markat kleurverschil tusse het grijze paalspr e de rajebruie bdem. 4. Harsema 983. Sms was de vergag tusse beide z abrupt e scherp, dat me aa ee ersievlak k deke als adere verwegige dit iet tegesprake. Wij mee te möge ccludere, dat de vrmig va de rajebruie bdem, f geheel a de vrmig va deze grdspre heeft plaatsgevde, f g geruime tijd daara heeft vrtgeduurd, waarbij het hgere deel va de paalspre vlledig werd uitgewist. Er is sprake va versterkte bdemvrmig i de pale, zals bij pdzlerig p arme zadgrde. De paalspre make k ee adere uitspraak mgelijk ver de evetuele ersie e verstuivig va het Hltpdzlprflel. Wij cstatere allereerst dat het getekede vlak p ± 4 cm beede het huidige ppervlak va dit prfiel ligt. Vrts eme we aa, dat het tbreke va duidelijke paalcfiguraties (lees: huisplattegrde) het gevlg met zij va het uitwisse va de diepere pale dr bdemvrmig. Te derde möge we als vuistregel aaeme, dat huis-stijle vr temiste 2 % ware igegrave, f wel miimaal 4 cm, i het algemee meer 4. De pst-elithische ersie heeft dus ekele dm bedrage, waarschijlijk mider Grte grdspre - kleie, zwarte kuilvullige, diameters i het vlak 6 a 7 bij 6 a 9 cm, dieptes 5 tt 5 cm, vaal f rd va vrm. I ttaal vier stuks, waarva drie bijee gelege bie de vdstccetratie va het middeelithische materiaal. - kleie, dkerbruie kuilvullige, diameters i het vlak 45 ä 8 bij 7 ä cm, dieptes praktisch tt 42 cm, vaal f (sms) rd va vrm. I ttaal 8 ä 9 stuks. De kuilvullige ligge meer verspreid ver het terrei da de vrige categrie e er is gee duidelijke crrelatie met de middeelithische vdste. De rdeig va vier kuile (s. 2, 3, 4, 5) p ee gebge lij met regelmatige derlige afstade va 4 m ka teval zij. - bruie grdverkleurige, 35 stuks, met uiteelpede afmetige: va 6 χ 6 tt 5 χ 25 cm e met dieptes va praktisch tt 6 cm, dch ver het algemee 2-3 cm, alles gereked respectievelijk i e der het vlak. De kleiste verkleurige zij regelmatig va vrm (rd f vaal) e verschille hieri va de grtste verkleurige (diameter > 6 cm), die regelmatige vrme bezitte. Sms lijke deze samegesteld te zij uit ee aatal kleiere. Twee verkleurige va deze grep zij smal e laggerekt (s., 22). Ekele cmplexe grdspre i het zuidste lijke va ee adere categrie e verrzaakt dr ispelig der latere verstrige. Alle hebbe zij ee eevudige schtelvr-

12 EEN MIDDENNEOLITISCH NEDERZETTINGSTERREIN 59 mige drsede Wij hebbe het sterke vermede dat de vdste va de heer Kle uit ee f meer va dergelijke grdverkleurmge stamme Reste daarva ware g aawezig aa de rade va de verstge (A e B), die bij de vdstbergig ware tstaa De brume verkleurmge ligge ver het gehele terrem verspreid, waarbij zij i het stehjke deel schaarser e kleier zij da m het weste Emge relatie tt de verspreidmg va de middeelithische vdste lijkt afwezig Deze grdspre zij vrts verweged vdstls f zeer vdstarm, met uitzdeg va ekele exemplare, die i f aast de vdstccetratie(s) ligge De vdste ligge da z willekeug m de vullig verspreid, dat wij aa ee secudaire liggmg mete deke Alles met elkaar blijke deze grdspre latere verschijsele te zij, die i gee verbad staa met de middeelithische bewig Wij hebbe het vermede dat k de vdstccetratie va de heer Kle i het zmdstehjke deel va de latere pgravmg verbad hudt met ee wydere vdststrimg m ee (verdekte) fssiele bdem, dat echter bij het weggrave va de bvegrd vlledig is verstrd De brume verkleurmge zij het beste te mschjve als plaatse waar de bdemvrmig dieper reikte da rmaal Nerges was sprake va structure f verschille i structuur, die ee mterpretatie als "kuilvullmge" testd Als mgelijke rzaak valt te deke aa de verstg va de bdemstructuur- ee lsser makedr de twrtelig va bme Wij maakte hierbve reeds duidehjk, dat de bdemvrmig temmste a het grave va de paalgate vrtduurde Aderzijds wrdt ee verkleug versede dr de laatehthische kuil 4 Aa deze kuil wrdt ee aparte paragraaf gewijd 3 3 Dateg Vr de datermg va de diverse categee grdspre zij de gegeves schaars Zij zij alle pmerkehjk vdstarm, met mtzdeg va de laatehthische kuil 4 I de zwarte/dkerbrume kuile werd g relatief veel mateaal aagetrffe, zdat we deze kleie grep grdspre zder bezwaar aa de middeelithische bewig kue teschjve Twee dkere kuile (s 2, 22) bevatte ijzertijdvdste De grte brume verkleurmge zij evewel zeer vdstarm, zelfs m het midde va de vdstccetratie e het mateaal dat e is gevde, is zwel ehthisch als va latere uderdm Dit is mede ee argumet m bij deze grdspre met aa igravige, maar aa bdemvrmig te deke De hutsklccetratie uit ee verkleurmg 24, middem het ehthische vdstgebied leverde ee verrassede uitkmst p GrN ± 35 BP Vrts wrdt ee brume verkleurmg versede dr de laatehthische kuil Hu vrmig strekt zieh dus temmste uit ver de pede BP De paalspre kue, gezie hu kleurverschille, stamme uit de verschillede gebruiksfase va het terrem Er is gee vdstmateaal uit de pvullmge dat s emg huvast ka geve Er is gee ruimtelijke assciatie met de middeelithische vdstccetraties, die er p zu kue wijze dat zij (verweged) daarbij gereked zude mete wrde Ee paal drsijdt de laatehthische kuil 4 e is dus jger Oder srtgehjke cdities zij paalspre uit de ijzerüjd m het algemee duidelijker e is er bvedie sprake hetzij va ee veel dichtere clustermg, hetzij va emge cfiguratie m de vrm va ee ekele spieker De verwachte uitkmst va de C4-dateg va hutskl uit kuil 24 waarschuwt s dat de klkbekeractiviteite misschie mtesiever zij geweest da de schaarse scherfvdste suggerere Mgehjk behrt het meredeel der paalspre m deze fase thuis De scherpe scheidig tusse de brume bdem e de gjze vullmge va de paalgate tt dat deze bdemvrmig drliep tt a de vrmig va deze spre Er is wel emge vereekmst met het kaartbeeld va Mleaarsgraaf e veel klkbekerterreme zij tir arm aa vdste 5 4 IJZERTIJDVONDSTEN Het ijzertijdaardewerk (7 scherve [l 2 gr] e 848 gr gruis) wrdt gekemerkt dr de afwezigheid va gebrke stee e zad als verschralig, de aawezigheid va chamtte als zdaig f de zichtbaarheid va ee evetueel verschrahgsmiddel De kleur is m het algemee grauwer da die va het ehthische aardewerk Het aardewerk is vj zacht, m kleie scherve gebrke e m het algemee gal geslete Ekele scherve zij besmete, ekele versierd met lijbudels f vigertpmdrukke Alle radscherve hebbe ee gladde bverad zder mdrukke Ee radscherf is besmete tt aa de rad Elemete als ee haakrad, scherpe buikkmk, "Kalederbergversieg", verweged vlakke bverade e ee laag percetage besmete make ee datermg m de vrege- e midde-ijzertijd het meest waarschijhjk 6 Waaremmge m de afgravmgswad e m het teruggezette prfielblk (fig 9) i de vakke MN-24 tde, 5 Luwe Kijmas Va de Breke 987

13 6 L P LOUWE KOOUMANS e L B M VERHART dat het ijzertijdmateriaal stratigrafisch gescheide va het elithische vrkwam. Slechts i ekele grdspre werde ijzertijd-artefacte aagetrffe. Te zame met de zeer düe vdststriig möge we aaeme, dat er gee sprake is geweest va bewig ter plaatse, maar dat we te make hebbe met ee weiig itesief f zeer krtstdig gebruikt gebied, mgelijk behred bij ee ederzettig i de abije mgevig. Het ijzertijdaardewerk kmt i ee zeer düe, iet hmgee vdststriig ver het gehele gestrde terrei vr e eveees i de "ccetratie-kle". Deze laatste bevat 3 scherve, bij de pgravig zij er 72 gevde, hetgee- ee egale striig aaemed- beteket dat de "ccetratie-kle" iderdaad va ee beperkt ppervlak afkmstig is, dch waarschijlijk va ee wat wijder gebied da aagegeve is i fig. 8. De verspreidig va de ijzertijdscherve is ee gede idicatr va de mate va verstrig: het is duidelijk dat de vdstlaag met ijzertijdscherve i de lichtgrijze ze (fig. 7) praktisch veral is verdwee, uitgezderd i het zuidweste, e dat deze i de witte ze verweged g aawezig was. Dit is va belag bij de iterpretatie va de elithische kaartbeelde. Die zij dus i elk geval i de witte ze iet dr verstrig be'ivled. Fig.. Kraaieberg. Bekeraardewerk. Schaal :3. Kraaieberg. Beaker pttery. Scale KLOKBEKERSCHERVEN Twee kleie scherve, met idrukke va ee getad spateltje versierd, te klkbekeractiviteite p het terrei aa eveals ee C4-daterig. Beide scherve zij zwart va kleur e bijzder du (5 mm). Zes adere scherve zij versierd i techieke e met streg gerdede mtieve die exacte parallelle hebbe i ederzettigsvdstgrepe va de late bekerculture 7. I makelij e kleur verschille zij echter auwelijks va het middeelithische aardewerk. Met ame de tepassig va grf zad als verschraligsmiddel is bij beide pmerkelijk. Dit lijkt echter mider exclusief vr middeelithisch aardewerk als eerst 8 werd aageme e is bij vrbeeld te Meerler Heide 9 k i bekeraardewerk tegepast. Versierig dr middel va greflije e vigertpidrukke i streg gerdede patre tbreekt zwel p het aardewerk va Het Vrmer 2, Gassei 2 als p dat va de fase Hazedk 2 e 3 p de Hazedk 22. Wij hebbe daarm de bewuste zes scher- 7. Luwe Kijmas 974; Verlide Luwe Kijmas 976b. 9. Verlide Luwe Kijmas Verhart/Luwe Kijmas Luwe Kijmas 976b. ve tch uit het middeelithische materiaal gelicht e aa ee latere (beker)activiteit tegeschreve. Dit beteket veriges, dat er zieh k tusse het verige vdstmateriaal iet als zdaig te herkee, versierde bekerscherve kue bevide. Daar het versierigspercetage i bekerederzettigsvdstgrepe i het algemee hg is, zal deze vertreiigig veriges gerig zij. Het bekermateriaal is afkmstig va twee pute i het pgegrave terrei: vak Q-26 e de vakke K/L-33/ 36 (fig. 3), e uit de "ccetratie-kle". Het tbreke i de vdstccetratie i het westelijke deel va de pgravig is ee dersteued argumet vr het uitzdere va geemde zes scherve uit het verige materiaal. 6. KRAAIENBERG 2: EEN KUILINHOUD VAN DE "STEIN-GROEP" 6.. Vdstsituatie Aa het eide va de pgravigscampage werd i de vakke R/S-27, te rde va het middeelithische vdstareaal, i ee praktisch vdstls gebied, ee relatief grt aatal scherve bijee aagetrffe i ee dkere, rdwest-zuidst gerieteerde grdverkleurig. I eerste istatie zij de scherve rutiematig

14 EEN MIDDENNEOLITISCH NEDERZETTINGSTERREIN 6 per vak verzameld, maar wel gescheide gehude va de verspreide vdste. Te bleek dat er sprake was va ee uitzderlijk verschijsel zij de verige vdste zrgvuldig vrijgelegd e idividueel igemete. Het bleek te gaa m het allerdiepste gedeelte va ee afgerd rechthekige kuil, i het laagste vlak 9 χ 29 cm grt e slechts bewaard ver ee diepte va maximaal 2 cm. De vdste, zwel degee die als "ccetratie" werde verzameld, als de later idividueel igemete scherve, bevde zieh i f aa de basis va deze vullig, verweged i primaire liggig. De kuilvullig - vr zver bewaard gebleve der de ter plaatse diep verstrde bvegrd - was bvei egaal dkergrijs gekleurd. Oderi was de vullig zeer bleek met vuilgrijze vlekke. Er zij gee aawijzige vr de rsprkelijke aawezigheid va eige iwedige structuur, zals ee hute bekistig f iets dergelijks. De vullig versijdt ee va de restbruie verkleurige e wrdt zelf versede dr twee kleie (dker) grijze grdspre, uit ee is ee ijzertijdscherfje afkmstig Vdstmateriaal Uit het - hiera als laatelithisch beschreve - vdstmateriaal late zieh ekele scherve afscheide p grd va afwijkede typ- e/f techlgie: Fig. 2. Kraaieberg. Aardewerk va de Stem-grep uit kuil r. 4: pt r. -4. Schaal :3. Krameberg. Pttery f the Stem-grup frm pit r. 4' pts rs. -4. Scale l 3.

15 62 L P LOUWE KOOIJMANS e L B M VERHART Fig. 3. Kraaieberg. Aardewerk va de Stem-grep uit kuil r. 4: pt r. 5-6 e scherve mt de pgegrave vakke. Schaal l.3. Kraaieberg. Pttery f the Stem-grup frm pit r. 4. pts ms. 5-6 ad sherds frm the excavated squares. Scale l 3. - Ee radscherf met hriztale lije tuwidrukke, die weges het tbreke va rad- e/f bieradversierig veel waarschijlijker va ee vrege stadvetbeker (type l a) da va ee AOO-beker (2IIb) afkmstig is 23. Er is gee verschralig zichtbaar. Dikte 5 mm. Kleur 7.5 YR 6/6 (reddish yellw). De scherf is gevde aa de strad va de "vdstccetratie", middei de kuilvullig e te midde va de laatelithische scherve. Het is da k het meest waarschijlijk dat de scherf p dezelfde wijze ter plaatse is geraakt als de adere scherve e hiervr daterede waarde heeft. Tege het alteratief - ee secudaire ligplaats e da ee daterede waarde als termius pst quem vr de kuilihud - pleit het vlgede: - de stadvetbekerscherf is iet sterker geslete f verweerd, da de adere scherve, - adere SVB-scherve kme bie het pgegrave terrei iet vr; de secudaire assciatie zu dus uitermate tevallig zij, 23. Va der Waals/Glasberge Va Iters Schlte/De Ves-Metz 98; Va Vee het vrkme juist bie de vdstpeehpig is i dit geval eveees pmerkelijk, te meer daar va drie herkebare middeelithische scherve (die wij als vertreiigig pvatte) er twee buite de vdstccetratie ligge. Ee primaire liggig e ee directe assciatie met de kuilihud beteket ee daterig tusse 44 e 4 BP. Dit is i vereestemmig met de Vlaardige-sequetie, maar relatief laat te pzichte va de gagbare daterige va de Stei-grep. De assciatie va dit mateiiaal met de SVB-scherf is vrts vergelijkbaar met srtgelijke assciaties tusse SVB- e Vlaardige-materiaal 24. Vr de trechterbekercultuur zij veriges (g) gee eveude bekerassciaties aagetd. - Drie scherve (97 gram) zij p grd va techlgische kemerke afgezderd uit het verige materiaal e tt het middeelithische aardewerk gereked. Het betreft ee scherf uit de "ccetratie" e twee scherve uit het midde va de kuil e geheel aa de basis va de pvullig gelege. Zij te alle rlaazette aa de breuke, zij alle verschraald met fij f matig grf gebrke kwarts e chamtte. Twee hebbe ee ged glad afgewerkt ppervlak e ee va beide laatst geemde scherve is dik e grf besmeerd.

16 EEN MIDDENNEOLITISCH NEDERZETTINGSTERREIN 63 Fig 4 Kraaieberg Aardewerk va de Stem-grep uit kuil r 4 pt r 6-7 Schaal l 3 Kraaieberg Pttery f the Stem-grup frm pit r 4 pt ms 6-7 Scale l 3

17 64 L.P. LOUWE KOOIJMANS e L.B M. VERHART - Op de bdem va de kuil lage twee grte stee, beide va eezelfde, lichtgrijze, iet erg grve cglmeraat. Het leidt weiig twijfel f zij zij va ee grter artefact afkmstig. Beide stee zij hekig e bezitte dele va ee atuurlijk ppervlak, het kleiste stuk bvedie ee werkvlakrest. Gewichte: 2 e 375 gram. I het pgravigsmateriaal kmt deze steesrt verder iet vr. Ee rsprkelijke assciatie met de verige vdste uit deze kuil is zeer waarschijlijk. - Drie stukke leem, waarva ee grt fragmet (circa 25%, 95 gram) va ee grt eevudig cilidrisch gewicht met cetrale drbrig (fig. 5), behre eveees tt de vdstgrep 25. Fig. 5. Kraaieberg. Lere gewicht uit kuil r. 4. Schaal l :3. Kraaieberg. Lam weight frm pit r. 4. Scale : Het laatelithische aardewerk Te beheve va ee duidelijk derscheid zulle wij de vlgede beamige bezige: 25. Ok uit Hekelige zij dergelijke artefacte - hewel vlakker i uitverig - beked. Het bleek iet mgelijk deze artefacte eeduidig fuctieel te te wijze. Ee iterpretatie als etverzwarig f weefgewicht lijkt het meest aaemelijk. (Asmusse 984). 26. Het exacte gewicht k iet meer vastgesteld wrde mdat ee deel va het aardewerk reeds gerestaureerd was. We schatte de heveelheid gips vr pt l p 4 gram e vr pt 2 p 5 gram. 27. Deze chamtte is zichtbaar als dker bruirde krreis met ee diameter tt 3 mm. De mgelijke rigie is duidelijk. Het ka speciaal tegevegd aardewerkgruis zij, maar k ijzerccetraties i de rsprkelijke pttebakkersklei behrt tt de mgelijkhede. Het is wel pvalled dat deze tevegig allee i het laatelithische materiaal ka wrde vastgesteld. I het middeelithische aardewerk is deze chamtte iet aagetrffe. Kraaieberg l = het middeelithische vdstcmplex Kraaieberg 2 = de hier besprke laatelithische kuilvullig De vdstgrep Kraaieberg 2 mvat -a het aaeeplakke va passede scherve- 6 scherve met ee ttaal gewicht va circa 6 gram 26. De verschralig va het aardewerk bevat steeds gebrke kwarts, i zeer wisselede heveelhede e sms allee i ee grve fractie (partikels tt mm), sms met ee spreidig va fij tt grf. Vrts kmt steeds chamtte vr e ee ekele maal ee weiig zad 27. Het ppervlak is wel geglad f geplijst maar it ged vlak gemaakt e steeds eigszis f sterk hbbelig. De grve verschraligspartikels -zwel va kwarts als va aardewerkgruis- zij vaak siecht weggewerkt e steke da iets buite het ppervlak uit. De dikte varieert va 8-3 mm. De kleur va het buiteppervlak is i het algemee rssig, va 2.5 YR 6/6 (light red) tt YR 6/8 (yellwish brw). Het aardewerk bezit krachtige S-vrmige prfiele met zware vlakke bdems e eevudig afgerde rade. Het is versierd. Het meredeel va de scherve -met ame de grtere e de igemete scherve p de bdem va de rsprkelijke kuil- liete zieh aaeevege tt, respectievelijk tewijze aa, ee beperkt aatal ptte, die als zdaig herkebaar zij dr mi f meer duidelijke verschille i verschralig, ppervlakte-afwerkig, kleur, dikte, vrm e frmaat. Ee pt is praktisch cmpleet (r. ), ee pt is vr de helft bewaard (r. 2) e twee stuks zij vr 2 ä 25% aawezig (r. 3 e 4). Ee zeer grte "pt 5" wrdt gevrmd dr ee aatal grepe scherve, die weliswaar grte vereekmste verte, maar die per grepje k eige kemerke bezitte. Deze lijke evewel grtedeels terug te vere p verschille i bdemkudige situatie e verwerig. Wij möge evewel iet uitsluite dat er i "pt 5" twee f zelfs drie sterk p elkaar gelijkede, dch i kleur e verschralig eigszis verschillede ptte schuil gaa. Oder de ummers 6-5 zij reste va ptte geragschikt die elk met vier (rs. 6 e 7) f mider scherve vertegewrdigd zij. Er reste g 2 wadscherve (39 gram f 5 % va het ttaal), die te dele f grtedeels tt de 5 derscheide ptte kue behre, dch vr ee deel k va iet ader te idetificere ptte afkmstig zulle zij. De vdstspreidig bie de kuilvullig tt ee ccetratie i het diepste deel, glbaal lägs de rad, zals die zieh i het diepste vlak, eve bve de basis, aftekede (fig. 6). De reste va de derscheide ptte - vr zver dr vier f meer scherve vertegewrdigdlate ee duidelijke clusterig zie p verschillede plaat-

18 EEN MIDDENNEOLITISCH NEDERZETTINGSTERREIN 65 Fig. 6. Kraaieberg. Rechts het igemete aardewerk va de Stei-grep i kuil r. 4. De mtrek va de kuil i twee vlakke is aagegeve met ee derbrke lij. Met ee stippellij is het gebied gemarkeerd waari ee grt aatal scherve als ccetratie is verzameld. Schaal l :2. Liks de liggig va de derscheide ptte. Kraaieberg. Right: pla fpit r. 4 with exact lcati f the sherds f Stei-grup pttery. The dashed lies idicate the cturs f the pit at tw levels. The dtted lie marks the area where a large umber f sherds were fud ccetrated. Scale :2. Left: the lcati f the idividual pts. se bie de kuil. Pt l heeft zieh rsprkelijk i mi f meer cmplete Staat i het rdwestelijke eide bevde. Pt 2 lag aa de westzijde. De scherve va pt 3 zij grtedeels iet exact igemete. Zij lage eveees i het rdweste. Pt 4 lag i het uiterste rde. De scherve va de grte pt 5 ver de gehele bdem verspreid. De verschillede subgrepe va deze pt ligge elk i verschillede dele va dit verspreidigsgebied, waardr iderdaad de verkleurigs- e cserverigsverschille kue wrde verklaard. De reste va de verschillede ptte - met ame k va pt l e 2 - lage iet i "aatmisch verbad". Z lag va pt 2 de bdem met de derzijde aar bve met gedeeltelijk daarp ekele radscherve. Beschrijvige Pt : Op ekele scherve a cmpleet (9%), waarva geveer 3/4 igemete, i gerestaureerde Staat 24 gram, waarva circa 2 gram rgieel. Rijk verschraald met gebrke kwarts (max. diameter mm) e eig chamtte (max. diameter 3 mm), i de vrm va dkerrde, afgerde partikels. Gee rlpbuw zichtbaar, vrij glad afgewerkt ppervlak met uitstekede grve verschralig. Dikte -2 mm. Kleur 2.5 YR 6/6 (light red). Samegesteld uit 24 scherve. Pt 2: Vr circa 5% bewaard, geheel igemete, i gerestaureerde Staat gram, waarva circa 5 gram rgieel. Rijk verschraald met gebrke kwarts (max. diameter 6 mm) e eig chamtte (max. diameter 2mm). Gee rlpbuw zichtbaar, allee de aazet va de wad aa de bdemschijf. Oppervlak vrij grf geplijst e hbbelig; verschralig weiig zichtbaar. Dikte -2 mm. Kleur 5 YR 6/6 (reddish yellw). Samegesteld uit 4 scherve. Pt 3: Bdem-wad-fragmet e 2 hals-wad-fragmete, circa 2 % va ee pt, 28 gram. Vramelijk uit R-27 (ccetratie), maar slechts ekele scherve igemete. Rijk verschraald met fije e grve gebrke kwarts (max. diameter mm) e met fije chamtte (max. diameter 2 mm). Gee rlpbuw zichtbaar. Oppervlak hbbelig met uitstekede verschralig. Dikte 9 mm. Kleur 2.5 YR 6/8 (light red). Samegesteld uit 6 scherve.

19 66 L P LOUWE KOOIJMANS e L B M VERHART Pt4 Grt rad-hals-fragmet e twee kleie scherve, circa 25 % va ee pt, 65 gram, vjwel geheel mgemete Weiig verschraald met wat chamtte e gebrke kwarts Gee rlpbuw zichtbaar Ged glad afgewerkt met emge plijstspre Dikte 8 mm Kleur ppervlak YR 6/8 (yellwish brw), bmezijde e ker dkergjs Samegesteld uit 5 scherve Pt 5 Wadfragmet va beededeel (tt de bdemaazet) e vier wadscherve, circa % va ee pt, 9 gram, allee de grte scherf mgemete Rijk met chamtte verschraald (max diameter 2 mm) e met emge gebrke kwarts (max diameter 4 mm) Gee rlpbuw zichtbaar Oppervlak zeer hbbehg Dikte 8-9 mm Kleur buitezijde 5 YR 5/4 (reddish brw), bmezijde YR 6/6 (hght red) Samegesteld uit 5 scherve Oderdeel va ee pt als r l Pt 6 Radscherf, vetscherf, 3 zeer grte, uit ee aatal scherve samegestelde wadscherve (va het derste gedeelte) met 9 daarbij behrede scherve, te zame 45 gram Verschrahg vj jk met grf gebrke kwarts (max diameter mm) e chamtte (max diameter 4 mm), zichtbaar als dkerrde rde partikels Gee rlpbuw zichtbaar Oppervlak glad e hbbehg met uitstekede verschrahg Dikte 9-4 mm (k bie ee scherf variabel) Kleur buitezijde va 2 5 YR 6/6 (hght red) tt 6 YR 7/6 (reddish yellw) Pt? Grte e kleie scherf, 28 gram Matig tt jk verschraald met gebrke kwarts (max diameter 5 mm) e chamtte (max diameter 3 mm) Oppervlak hbbehg met uitstekede verschrahg Er hjkt ee scheve rlaazet zichtbaar Dikte 9- mm Kleur buitezijde 5 YR 6/7 (reddish yellw), bmezijde 2 5 YR 6/7 (hght red) 6 4 De "Stem-grep" Odaks het vrkme va ee stadvetbekerscherf möge wij de kuilmvetas met beeme als "ederzettmgsaardewerk va de stadvetbekercultuur" Te eerste verschilt de bekerscherf aaziehjk m makelij va het vege mateaal Te tweede tbreke vr SVB- 28 Bijvrbeeld het grafivetas va Putte (Va Giffe/ Addmk-Samplius/Glasberge 97), Uffelte (Taayke/ Westmg/Wubbels 978), Aartswud (Va Iters Schlte/De Ves-Metz, 98)e Vrschte-"De Dk" (Va Vee 989) 29 Va der Waals 964a, 964b 3 Glasberge, et al Glasberge, et al 968, Va Vee Va Iters Schlte/De Ves-Metz Va der Waals/Glasberge 959, Va Haare/Mdderma Amem , 7-36 Luwe Kijmas 976b, Luwe Kijmas Luwe Kijmas 976b, vdstgrepe kemerkede elemete als glfrade 28 e amfre 29 Vrege SVB-ederzettmgskeramiek is veges m Nederlad auwelijks beked Bekeraardewerk, zals dat uit de VL-ederzettmge te Leidschedam 3 e Vrschte 3 e uit de zigzagbeker-ederzettmg te Aartswud 32 verschilt evewel m makelij e de versiegsmtieve va Kraaieberg 2 Wel sluite de S-prfiele (pt l e 4) e de vlakke bdems met stevige vet aa p de vrege stadvetbekervrme Ok hebbe de beide gedrge ptte (2 e 3) vrmverwatschap met SVB-amfre uit s lad, speciaal met die uit het cetrale graf va het Jdebergje bij Zeije 33 Duidehjker is aar ze memg evewel de relatie met ee aatal vdstgrepe i het Maasdal, die m de pede a de Michelsbergcultuur wrde gedateerd e waarvr Va Haare e Mdderma de beammg "midde-elithicum va Limburg" iverde 34 Er zij verschallede redee m deze aam dr ee meer specifleke term te vervage - "midde-ehthicum" is hier gebruikt vlges de m 966 vr Nederlad vastgestelde cvetie, die aaslmt bij het Skadiavische chrlgie-systeem 35 De derhavige traditie heeft echter -aar het zieh laat aazie- met f auwelijks bmdmge met de trechterbekercultuur maar juist aar het zuide e (meer hypthetisch) aar het ste, waar me de bewuste tijdsede respectievehjk ehthique tardife Jugehthikum 2 emt 36 - verwarrmg met het eveees aar Limburg geemde vregehthische aardewerk is met dekbeeidig - er zij sedert de pubhcatie va Va Haare e Mdderma ieuwe vdstgrepe beked gewrde, die het mgehjk make ee culturele eeheid i e rd het Limburgse Maasdal te defiiere, die gehjktijdig is met SOM, TRB e VL e verwat aa de laatste De eerste auteur dezes verde hierte lags ee aatal argumete aa e stelde daarbij vr te spreke va "Stem-grep", die zijs izies te zame met de "Vlaardmge-grep" deel mtmaakte va ee cmplex verwate cultuurverschijsele tusse de trechterbekercultuur e de Seme-Oise-Mare-cultuur 37 Overzie wij de hiera pgesmde vdstcmplexe da is het dmdehjk dat aa Stei, als eerst beschreve, meest bekede e ged geslte vdstgrep het aamgevmgsrecht tekmt Wij wille m het krt de vereekmste e verschille bespreke, die de verschillede vdstcmplexe va de Stem-grep met "Kraaieberg 2" verte Deze vdstgrepe werde te zame met emge geisleerde scherfvdste reeds eerder bijee gebracht 38, aa welke

20 EEN MIDDENNEOLITISCH NEDERZETTINGSTERREIN 67 psmmmg de recete vdste va Geijstmge 39 e ekele adere kleie vmdplaatse kue wrde tegevegd ) Stei 4 De pt uit de grafkelder kmt m vrm, dikte, verschralig e kleur m böge mate veree met pt l va Kraaieberg 2 De datermg daarva circa 44-4 BP vrmt ee dersteued argumet vr ee lets latere datermg va de grafkelder, da de C4-datermg aageeft 4 De kraagfles met stervrmige hals is g steeds ee uicum m het beede-maasgebied 2) Kmgsbsch 42 De beammg "midde-elithicum va Limburg" is vral verbüde aa twee, circa 35 m uitee gelege, kleie ccetraties scherve e ee m de abijheid gevde kraagfies-hals, derscheide als aardewerkgrepe I, II, III e IV 43 Verschalle tusse deze grepe zij eerder te mterpretere als verschille tusse mdividuele ptte, da als ee cultureel f chrlgisch derscheid I techisch pzicht kmt het aardewerk ged (zij het met m alle details) veree met Kraaieberg- 2 het is vj dik (verweged 8-2 mm), verschraald met matig grf gebrke kwarts (max 5 mm), m cmbmatie met wat chamtte e sms k zad Het is rdbrm (2 5 YR 5/4) va kleur e glad afgewerkt f emgszms geplijst Ee deel bezit ee bladdege f platige structuur, die det deke aa ee pbuw uit smalle kleirlle met Z-vege 44 De vlakke bdems e ekele prfiele 45 köre redehjk veree met Kraaieberg 2, maar de markate pt met hggeplaatste kbbelre e radperfraües heeft daar gee tegehagers 46 Aardewerkgrep I wrdt dr de auteurs e s izies met recht geasscieerd met Ster e Tterfut Vr de geemde pt levert Geijstmge u parallelle Ee vergehjkmg met de Hazedk-sequetie maakt ee plaatsmg aast de fase Vlaardmge l a aldaar (circa 47 BP) de meest waarschijhjke De gerige mvag va beide vdstgrepe te Kmgsbsch beperkt evewel de mgelijkheid tt vergelijke Zeer pmerkehjk is de erme vuursteejkdm m ctrast met het vlledig tbreke va vuurstee p de Kraaieberg De verklag zal allereerst gezcht mete wrde i ee fuctie-verschil va beide sites Het vuurstee va Kmgsbsch maakt a aftrek va de herkebare meslithische bijmegmg ee hmgee mdruk e hjkt p het eerste gezicht represetatief vr de Stemgrep Ekele Michelsberg-scherve 47 waaraa mgehjk k zeve harde, met zad verschraalde scherve tegevegd mete wrde (aardewerkgrep VII) 48 mae echter tt vrzichtigheid Smmige bijle, dehekige pijlspitse, grte krabbers e klige zude tt deze udere, met Kraaieberg l gehjktijdige, bewmgsfase kue behre De pmerkelijke Lusberg-cmpet bij de vuurstee bijle kee we va gee adere ehthische vmdplaats e hewel ee dateg te Kmgsbsch i het laat-ehthicum waarschijhjk is, Staat deze g geeszis vast Op de Lusberg zelf werde zahlreiche Keramikfragmete, die auf grud ihrer Magerug, Oberfachebeschafteheit ud Farbe als Reste der Michelsbergkultur agesprche werde köe, gevde 49 Ee (aar het schijt hiermee met direct geasscieerd) hutsklmster leverde ee datermg KN ± 4 v Chr (cv ) Vr de Michelsberg-cultuur is dit ee zeer late uitkmst, maar de sigma is grt e de assciatie met duidelijk I elk geval betreft het ee emdfase va de explitatie e is het dus duidelijk dat de Lusberg k al tijdes de Michelsberg-cultuur werd tge Opmerkehjk is vrts het geheel tbreke va Lusberg-bijle te Geijstmge, waar wel exemplare va Valkeburg- e Rijckhlt-type-vuurstee zij gevde Beide plaatse, Geijstmge e Kmgsbsch, hgge evever va de Lusberg e lijke p grd va aardewerk- e vuurstee-typlgie tt de Stem-grep te behre' 3) Tterfut l e 2 SO Het betreft twee sterk vereekmede, slechts 3 m va elkaar verwyderde vdstgrepe, beide bestaade uit ekele hderde, meredeels kleie scherve e wat vuurstee Va Beek wijst vr Tterfut 2 p de vereekmste e de verschille met het aardewerk va de Vlaardmge-cultuur eerzijds e met dat va de SOM-cultuur aderzijds, zder tt ee teschjvmg aa ee va beide te gerake Het aardewerk va de beide vdstgrepe is vj dik (i h a 8-2 mm) e jk met grf gebrke kwarts verschraald, bij site 2 is er m % sprake va chamttebijmegmg e m 2 5 % (k) va grf zad De vleiede S-prfiele bezitte sms ee weiig aagezette schuder, m vdstgrep 2 köre k ekele sterk gekrmde halsprfiele vr, met aar buite gebge lip, vergehjk- 39 Heijmas/Vermeersch Mdderma 964, Luwe Kijmas 976b, 277, fig 8 4 Luwe Kijmas 976b, t Va Haare/Mdderma Va Haare/Mdderma 973, Luwe Kijmas 976b, 279, 98, Luwe Kijmas 976b, fig Mgehjk is deze uder e behrt da meer tt de Hazedk-sfeer 47 Va Haare/Mdderma 973, fig 3 48 Va Haare/Mdderma 973, Weier/Weisgerber 98, 7 5 Glasberge 954, I, 98-99, Va Beek 977