Adviesrapport Accreditatie HBO bachelor opleiding Duaal Milieukunde Hogeschool Utrecht

Transcriptie

1 Adviesrapport Accreditatie HBO bachelor opleiding Duaal Milieukunde Hogeschool Utrecht

2 Adviesrapport Accreditatie HBO bachelor opleiding Duaal Milieukunde CROHO nr Hogeschool Utrecht Hobéon Certificering BV Datum 4 augustus 2006 Auditteam: De heer drs. W.G. van Raaijen De heer ir. H.A.A.M. Webers De heer prof. ir. C.A.J. Duijvestein Mevrouw M. Teunissen De heer drs. G.W.M.C. Broers

3 INHOUDSOPGAVE 1. INLEIDING Functie van het rapport Bereik van de beoordeling Karakteristiek van de opleiding Milieukunde Visitatierapport, mei Aanpak Beoordelingsprocedure en werkwijze Beslisregels Auditteam Deelnemers visitatie Programma visitatie Milieukunde Hogeschool Utrecht, 25 april BEVINDINGEN EN BEOORDELING 8 Onderwerp 1: Doelstellingen Opleiding 8 Facet 1.1. Domeinspecifieke Eisen 8 Facet 1.2. Niveau Bachelor 12 Facet 1.3. Oriëntatie HBO 14 Onderwerp 2: Programma 16 Facet 2.1. Eisen HBO 16 Facet 2.2. Relatie tussen Doelstellingen en Inhoud Programma 19 Facet 2.3. Samenhang Programma 21 Facet 2.4. Studielast 23 Facet 2.5. Instroom 25 Facet 2.6. Duur 27 Facet 2.7. Afstemming tussen Vormgeving en Inhoud 28 Facet 2.8. Beoordeling en Toetsing 30 Onderwerp 3: Inzet van Personeel 32 Facet 3.1. Eisen HBO 32 Facet 3.2. Kwantiteit Personeel 34 Facet 3.3. Kwaliteit Personeel 35 Onderwerp 4: Voorzieningen 37 Facet 4.1. Materiële Voorzieningen 37 Facet 4.2. Studiebegeleiding 38 Onderwerp 5: Interne Kwaliteitszorg 40 Facet 5.1. Evaluatie Resultaten 40 Facet 5.2. Maatregelen tot Verbetering 42 Facet 5.3. Betrekken van Medewerkers, Studenten, Alumni en Beroepenveld 43 Onderwerp 6: Resultaten 45 Facet 6.1. Gerealiseerd Niveau 45 Facet 6.2. Onderwijsrendement SAMENVATTEND OORDEEL Oordeelschema HBO bachelor opleiding Milieukunde duaal Integraal oordeel/ advies aan NVAO 50 Bijlage I: Curricula Vitae auditoren en onafhankelijkheidsverklaringen auditoren. Bijlage II: Programma visitatie 25 april 2006.

4 1. INLEIDING 1.1. Functie van het rapport Het onderhavige rapport bevat het advies aan de NVAO dat door Hobéon Certificering als Visiterende Beoordelende Instantie is opgesteld ten behoeve van de accreditatie van de in paragraaf 1.2 genoemde HBO bachelor opleiding Bereik van de beoordeling De Hogeschool Utrecht in casu de Faculteit Natuur en Techniek, Instituut voor Gebouwde Omgeving (voorheen de Afdeling Bouwnijverheid), verzorgt de HBO bachelor opleiding Milieukunde Het onderhavige rapport heeft betrekking op de opleiding Milieukunde Deze opleiding wordt uitgevoerd in een duale variant Hobéon Certificering heeft zijn oordeel over de duale variant van de opleiding Milieukunde in dit rapport samengevat De basis voor het onderzoek van Hobéon Certificering werd gevormd door de Management Review van de opleiding Milieukunde duaal. In deze rapportage is de beoordeling omschreven van de opleiding Milieukunde die door de Hogeschool Utrecht in de volgende variant wordt aangeboden: Milieukunde, duaal. Crohonummer: Karakteristiek van de opleiding Milieukunde De opleiding Milieukunde van de Hogeschool Utrecht is in 1990/91 van start gegaan binnen de sector Bouwnijverheid van de (toenmalige) Hogeschool van Utrecht met een hoofdfase die aansloot op de propedeuse van Civiele Techniek en Ruimtelijke Ordening en Planologie. De Utrechtse opleiding Milieukunde onderscheidt zich in haar profilering van andere milieukundeopleidingen door de inbedding in het Instituut voor Gebouwde Omgeving, gecombineerd met de technische signatuur. Milieukunde aan de Hogeschool Utrecht heeft een sterk technisch accent. Centrale thema s hierbij zijn de verbetering van de kwaliteit van de bodem, water en lucht, de afvalproblematiek, rekening houdend met de gevolgen voor het milieu van bouwactiviteiten inclusief infrastructurele werken. De opleiding streeft ernaar de milieuproblematiek op een integrale manier te benaderen, waarbij studenten een basishouding moeten ontwikkelen om de milieuproblematiek vanuit verschillende invalshoeken te bekijken. De opleiding geeft aan dat het door haar gehanteerde opleidingsprofiel in nauw overleg met het beroepenveld is ingevuld. De opleiding Milieukunde was tot het studiejaar een voltijdopleiding. Rond de eeuwwisseling was er sprake van een dalende instroom, waarna besloten is om per september 2001 de voltijdopleiding af te bouwen. Tevens is toen een project gestart om een duale opleiding milieukunde te starten nadat de opleiding marktonderzoek had verricht bij bedrijven/organisaties op het terrein van milieu. Hieruit kwam naar voren dat het beroepenveld behoefte had aan technisch milieukundigen op HBO-niveau. In september 2002 is, met de resultaten van dit onderzoek als vertrekpunt, de duale opleiding Milieukunde van start gegaan. In het jaar zijn de eerste studenten afgestudeerd. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 1

5 Op basis van een rapport van de HBO-Raad naar de toekomst van dit type opleidingen heeft een aantal hogescholen besloten om de bestaande opleidingen Milieukunde en Milieutechnologie om te vormen tot een nieuwe opleiding Milieukunde per september De nieuwe opleiding Milieukunde is gebaseerd op het Beroepsprofiel Milieukundig Ingenieur, dat is opgesteld door het Intersectoraal Overleg Milieukunde in samenwerking met het beroepenveld. Een van de consequenties is, dat het onderwijs gebaseerd is op competenties uit het beroepsprofiel en dat er geen algemene instroomeis in formele zin meer gesteld wordt. Op basis van een intakegesprek geeft de duale opleiding Milieukunde de instromende student een individueel advies Visitatierapport, mei Beschrijving belangrijkste conclusies van het Visitatierapport De visitatiecommissie geeft in haar oordeel over de opleiding Milieukunde van de (toenmalige) Hogeschool van Utrecht aan dat zij positief tot overwegend positief is over het beroepsbeeld, de opbouw en de inhoud van het binnenschools curriculum, de samenhang en integratie binnen het curriculum, de gerealiseerde kwalificaties, de werkvormen en studieactiviteiten, de inhoud en het niveau van de toetsen, het instroombeleid, de verwijzende functie van de propedeuse, de studievoortgang, de studiebegeleiding, de stagebegeleiding, stagebeoordeling en stageorganisatie, de inrichting en structuur van de opleiding, de opleidingscultuur, de voortgang sinds de vorige visitatie en het door de opleiding opgestelde zelfevaluatierapport. De visitatiecommissie geeft aan dat de opleiding Milieukunde van de (toenmalige) Hogeschool van Utrecht met verve gewerkt heeft aan de ontwikkeling van het profiel Milieuspecialist Gebouwde Omgeving en een gethematiseerd curriculum. Met het profiel onderscheidt de opleiding zich van andere milieuopleidingen, hetgeen de herkenbaarheid ten opzichte van andere opleidingen vergroot zowel naar de studentenmarkt als naar het werkveld. Uiteraard waren er ook aandachtspunten. Resumerend komt de visitatiecommissie dan ook tot de volgende aanbevelingen: het nieuwe hoofdfaseprogramma conform het nieuwe profiel dient verder ontwikkeld en ingevoerd te worden; het nieuwe curriculum dient nadrukkelijker gestuurd te worden door de eindtermen; de relevantie van eindtermen dient bij afgestudeerden en werkgevers onderzocht te worden; het beperkte personeelsbestand stelt bijzondere eisen aan het personeelsbeleid om de benodigde competenties te behouden en uit te bouwen. Aangedrongen wordt om een personeelsplan te ontwikkelen met daarin opgenomen een scholingsplan; er zou meer energie gestoken moeten worden in een gericht voorlichtings- en wervingsbeleid; omdat ten tijde van de visitatie sprake was van vele vernieuwingen, was het van belang de vinger aan de pols te houden om na te gaan of de beoogde verbeteringen daadwerkelijk worden gerealiseerd en welke bijstellingen nodig zijn; in een activiteitenplan zullen prioriteiten, doelstellingen en verantwoordelijkheden beschreven moeten zijn Beschrijving van het traject n.a.v. visitatierapport De opleiding is, zo blijkt ook uit de documenten die voor en tijdens de audit zijn ingezien (zoals een intern auditrapport van de opleiding Milieukunde uit 2004), sedert de visitatie regelmatig onderwerp geweest van evaluaties op basis waarvan er veranderingen zijn aangebracht zowel in de organisatie als in de inhoud van de opleiding. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 2

6 Het auditteam waardeert het dat de opleiding, ondanks het teruglopend aantal studenten over de laatste jaren, in staat is gebleken de opleiding Milieukunde in de lucht te houden. Dit laatste mede gelet op het belang van goed opgeleide milieukundigen. Als stuwende kracht hierbij kan het faculteitsdirectieteam worden beschouwd. Het thans door de opleiding gebruikte opleidingsprogramma sluit volgens het auditteam in voldoende mate aan bij de actuele ontwikkelingen binnen het werkveld en bereidt de duale studenten in voldoende mate voor op hun werkzaamheden in het werkveld. Studenten gaven tijdens de audit aan dat de inhoud van de opleiding hen in voldoende mate de gelegenheid bood zich verder te bekwamen binnen het vakgebied. Dit laatste, zo bleek, was van belang gelet op de huidige werkomgeving van de duale studenten waar milieukundige aspecten deel van uit maken. Studenten, en hun werkgever, zien de opleiding in de regel als een voorwaarde om door te kunnen stromen in hun carrière. Dit beschouwt het auditteam als een belangrijke indicatie dat de duale opleiding Milieukunde aansluit bij enerzijds het niveau en anderzijds de concrete eisen die het vakgebied stelt aan afgestudeerden van deze opleiding. De duale opleiding Milieukunde is opgenomen in het strategisch plan van de Faculteit Natuur en Techniek, zo constateert het auditteam. Hierin wordt een analyse gegeven van de veranderingen binnen de verschillende beroepenvelden waarvoor opgeleid wordt, alsmede de processen en de bedrijfsvoering binnen de opleidingen. Tevens wordt in dit plan een schets gegeven van de voorwaarden voor realisering, de procedures, het tijdpad en de wijze van communicatie. De opleiding heeft een goed leesbaar Jaarplan opgesteld waarin de stand van zaken geschetst wordt van de duale opleiding op de terreinen strategie, personeel, voorzieningen, kwaliteitszorg en resultaten. Een punt van zorg blijft het instroomrendement van de opleiding: de instroom is (te) beperkt. Wat dit facet betreft hebben opleidingen op het terrein van Milieukunde de tijdgeest niet mee. Het auditteam constateert, na raadpleging van de meest recente cijfers van de HBO-Raad inzake de vooraanmeldingen per opleiding, dat deze gestegen is met 37% t.o.v Landelijk hebben zich inmiddels 48 studenten ingeschreven voor de opleidingen Milieukunde voor het studiejaar (was: 35 in ). Een vergrote inspanning op dit terrein blijft onverminderd noodzakelijk Aanpak Beoordelingsprocedure en werkwijze Bij de beoordeling van de betreffende duale opleiding Milieukunde is uitgegaan van het door de NVAO vastgestelde Accreditatiekader bestaande opleidingen hoger onderwijs. Daarin staan de onderwerpen en facetten vermeld waarop een VBI zich bij de beoordeling van een opleiding moet richten. Voorts zijn daarin opgenomen de criteria aan de hand waarvan een VBI moet bepalen of de basiskwaliteit van die opleiding als voldoende kan worden beoordeeld. Voorafgaand aan het accreditatieonderzoek heeft Hobéon Certificering de opleiding voorbereid op de audit door een inhoudelijke toelichting te geven op het NVAO-Accreditatiekader. Met betrekking tot het specifieke referentiekader van de opleidingsvariant duaal geldt het volgende: De duale opleiding Milieukunde heeft zich voor wat betreft beroepsprofiel, opleidingscompetenties en doelstelling tenminste gebaseerd op het landelijk beroepsprofiel en de opleidingscompetenties zoals vastgesteld in het landelijk overleg tussen de betreffende opleidingen en het beroepenveld. (Zie onder facet 1.1.: Domeinspecifieke Eisen ). Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 3

7 Het auditteam heeft dit opleidingsspecifieke referentiekader beoordeeld en vastgesteld dat het in voldoende mate gespecificeerd is en passend is voor een Milieukunde-opleiding op HBO-niveau. Het auditteam heeft dit kader in zijn beoordeling betrokken. Zie voorts onder facet 1.1. De Hogeschool Utrecht heeft een set van ijkpunten (EVINAC) ontwikkeld, die (o.a.) dienen als de instellingsspecifieke vertaling van het NVAO-accreditatiekader en die op een aantal aspecten een eigen (streef-)norm bevatten. De opleiding heeft in haar Management Review aangegeven hoe zij zich tot deze normstelling verhoudt. Ook dit instellingsspecifieke kader heeft het auditteam in zijn beoordeling betrokken. De beoordelingsprocedure van Hobéon Certificering kent twee hoofdmomenten: Documentanalyse Het gaat hier om een analyse en beoordeling van door Milieukunde aangeleverde schriftelijke informatie: Management Review; Studiegids; Onderwijs- en Examen Reglement (OER); Visitatierapport Voor toekomstige duurzaamheid: milieuopleidingen in transitie, Den Haag, 2001; Onderliggende documentatie betrekking hebbend op bijvoorbeeld: - strategische keuzen en de positie in de markt; - interne organisatie; - de (systematiek van) interne kwaliteitszorg en de daarmee samenhangende interne managementrapportages en verbetermaatregelen; - ontwikkelingen in het beroepenveld; - beroeps- en opleidingsprofielen; - (validatie) eindkwalificaties; - curricula en de interne en externe evaluatie daarvan; - werkvormen; - toetsing en beoordeling; - kwantitatief en kwalitatief personeelsbeleid; - instroombeleid; - studiebegeleiding; - onderwijsrendement. Op basis van de door opleiding aangeleverde documentatie, heeft het auditteam zich een beeld kunnen vormen van de primaire en secundaire processen van de duale opleidingsvariant Milieukunde. Het auditteam heeft dit beeld getoetst aan zaken als: ambitieniveau, toekomstgerichtheid, innovatief vermogen, kwaliteitsbewaking via interne en externe evaluatie, arbeidsmarktrelevantie, resultaatgerichtheid, continuïteit, studenten- en docentenbelangen. Audit De audit was gericht op een actieve controle door middel van een visitatie 1, uitgevoerd door een auditteam waarvan deel uitmaakten een externe werkvelddeskundige en een externe vakdeskundige op het gebied van milieukunde, een student, één lead auditor, een auditor onderwijs vanuit Hobéon Certificering en een secretaris, eveneens vanuit Hobéon Certificering. Onder controle moet hier worden verstaan, dat het auditteam op verschillende niveaus (management, coördinatie, docenten, studenten, staf) heeft getoetst (i) of de in de documentatie beschreven 1 Visitatie heeft op 25 april 2006 plaatsgevonden. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 4

8 beleidsvoornemens en de daaraan gerelateerde uitvoeringsprocessen zijn geïmplementeerd en (ii) of de overige in de documentatie vervatte informatie verifieerbaar is. Deze verificatie door het auditteam geschiedde enerzijds door, zoals hierboven reeds is aangegeven, meerdere malen hetzelfde onderwerp met verschillende geledingen te bespreken en anderzijds aan de hand van additionele documentatie en -daar waar het de huisvesting en de materiële voorzieningen betreft- ook door eigen waarneming. De additionele, tijdens de visitatie geraadpleegde, documentatie behelsde ondermeer: overzichten van de samenstelling van de werkveld-gremia waarmee de opleiding overleg voert; verslagen van die bijeenkomsten met het werkveld; overzicht CV s van (gast)docenten; netwerkoverzicht docenten; verslagen van de functioneringsgesprekken met docenten; verslagen van docentevaluaties; verslagen van studievoortganggesprekken met studenten; detailbeschrijving van modules, cases en de daaraan gekoppelde opdrachten; de beroepsproducten die gedurende de opleiding door studenten worden opgeleverd; de eindproducten van studenten. Aldus had het auditteam voldoende instrumenten om zich op gedetailleerd niveau op de hoogte te stellen van inhoud, opzet, uitvoering en resultaten van het opleidingsprogramma en van de daarmee samenhangende personele, organisatorische, materiële en ruimtelijke voorzieningen. Het auditteam heeft op deze wijze alle in het NVAO-Accreditatiekader vermelde facetten beoordeeld, op basis waarvan een samenvattend oordeel per onderwerp werd gegeven. Een en ander werd vastgelegd in een conceptrapport dat aan de opleiding werd voorgelegd voor een toets op eventuele feitelijke onjuistheden. Het voorliggend rapport is de weergave van het oordeel van het auditteam met daarbij de gronden waarop dat oordeel is gebaseerd Beslisregels Volgens de NVAO-Beslisregels Accreditatie kan een onderwerp slechts onvoldoende of voldoende scoren. Een facet kan evenwel, volgens diezelfde regels, onvoldoende, voldoende, goed of excellent scoren. Met dit als uitgangspunt, heeft Hobéon Certificering onderstaande beslisregels toegepast. Onderwerp A. Een onderwerp scoort voldoende, indien alle facetten van dat onderwerp tenminste voldoende hebben gescoord of indien één facet van dat onderwerp onvoldoende en de overige tenminste voldoende hebben gescoord, mits een acceptabel verbeterplan beschikbaar is voor het facet met de score onvoldoende. B. Een onderwerp scoort onvoldoende, indien één facet van dat onderwerp onvoldoende heeft gescoord en voor dit facet geen acceptabel verbeterplan beschikbaar is. C. Een onderwerp scoort onvoldoende, indien meer dan één facet van dat onderwerp onvoldoende heeft gescoord, ongeacht of er voor die facetten acceptabele verbeterplannen zijn. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 5

9 Facet D. Binnen de beoordeling van een facet is ruimte voor een eigen afweging van het auditteam: uitvoering/praktijk weegt zwaarder dan beleid/theorie: beter een goed functionerende regeling die slecht is opgeschreven, dan omgekeerd; primaire processen wegen zwaarder dan secundaire. Extra aantekening E. Indien voor een onderwerp een hogere score dan voldoende gerechtvaardigd is, wordt dat als extra aantekening vermeld en wel met inachtneming van onderstaande regels: een onderwerp krijgt de extra aantekening goed, indien alle facetten van dat onderwerp goed hebben gescoord of indien één facet van dat onderwerp voldoende en de overige facetten goed of excellent hebben gescoord; 2 een onderwerp krijgt de extra aantekening excellent, indien alle facetten van dat onderwerp excellent hebben gescoord of indien één facet van dat onderwerp goed en de overige facetten excellent hebben gescoord; een onderwerp krijgt geen extra aantekening, indien één van de facetten van dat onderwerp onvoldoende heeft gescoord Auditteam Het auditteam was als volgt samengesteld: Voorzitter: Leden: Deskundige onderwijs/ secretaris De heer drs. W.G. van Raaijen De heer ir. H.A.A.M. Webers De heer prof. ir. C.A.J. Duijvestein Mevrouw M. Teunissen De heer drs. G.W.M.C. Broers Bij het samenstellen van het auditteam heeft Hobéon Certificering er zorg voor gedragen, dat de voor de beoordeling van de duale opleiding Milieukunde noodzakelijke expertise aanwezig is. Expertise met betrekking tot de onderwijskundige aspecten (i.c. het primaire proces, de ondersteunende processen en de organisatorische context) en expertise met betrekking tot de inhoudelijke aspecten (i.c. het programma in relatie tot het specifieke domein). De heer Van Raaijen heeft een groot aantal (accreditatie-)audits binnen en buiten het hoger onderwijs geleid. Ook op het terrein van Natuur en Techniek is hij bij diverse hogescholen als auditor betrokken geweest, een aantal malen als onderwijsdeskundige, maar meestal als voorzitter. De externe werkvelddeskundige, de heer Webers, en de externe vakdeskundige, de heer Duijvestein, hebben zich in hun beoordeling met name gericht op de kwaliteit, actualiteit en relevantie van (i) het richtinggevend domeinspecifieke kader, (ii) de eindkwalificaties, (iii) de programma-inhoud en (iv) de interactie tussen opleiding en werkveld. Bovendien hebben zij de kwaliteit van het personeel en het gerealiseerde niveau beoordeeld. 2 Het NVAO-Accreditatiekader onderscheidt bij onderwerp 2 ( Programma ) acht facetten. Eén ervan betreft de duur van de opleiding. Het daarbij vermelde criterium (240 ECTS) is evenwel geen (kwaliteits)criterium, maar een formele vereiste waaraan het programma van een opleiding a priori moet voldoen, wil zij überhaupt in aanmerking kunnen komen voor een HBO Bachelor accreditatie. Duur is derhalve van een andere orde dan -bijvoorbeeld- Kwaliteit Personeel of Onderwijsrendement. Bij de beslissing of het onderwerp Programma een extra aantekening goed dan wel excellent verdient, wordt het facet Duur dan ook buiten beschouwing gelaten. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 6

10 De heren Webers en Duijvestein hebben op grond van hun ervaring en positie in het werkveld een goed zicht op de eisen die vanuit de verschillende deelgebieden in het werkveld gesteld worden aan professionals op het terrein van milieukunde. De heer Webers is thans algemeen directeur van Witteveen+Bos Raadgevende Ingenieurs bv. (hoofdkantoor in Deventer). Sinds hij in 1979 als assistent-onderzoeker bij DSM Research in Geleen begon, heeft hij diverse functies bekleed die direct of indirect met milieukunde/milieutechnologie te maken hadden waaronder projectdirecteur, senioradviseur, sectorhoofd, projectleider en mediator/ arbiter bij geschillen op het terrein van milieu. Van belang is om in dit kader op te merken dat Witteveen + Bos zowel WO- als HBO-studenten de gelegenheid biedt om bij het bedrijf af te studeren. Daartoe formuleert het bedrijf afstudeeropdrachten op het terrein van milieutechniek die op internet zijn na te lezen en waar studenten zich voor kunnen inschrijven. Daarnaast verzorgt Witteveen + Bos zelf opleidingen voor eigen medewerkers. Mede door beide genoemde activiteiten die onlosmakelijk een deel vormen van de bedrijfsvoering, heeft de heer Webers ook goed zicht op hetgeen het HBO-onderwijs op het terrein van Milieukunde te bieden heeft en de eisen die het beroepenveld stelt aan HBO-Milieukunde-opleidingen. De heer Duijvestein is sinds 1992 hoogleraar aan de Technische Universiteit Delft op het terrein van Milieutechnisch Ontwerpen. Sinds zijn functie als wetenschappelijk medewerker bij de vakgroep Landschapskunde & Ecologie en het Centrum Technische Milieukunde aan de (toenmalige) Technische Hogeschool Delft in de periode , heeft hij een groot aantal functies bekleed op het terrein van bouwen en duurzame ontwikkeling. Zo is hij nauw betrokken geweest bij milieuvriendelijke plannen voor tien grootschalige bouwprojecten en als milieusupervisor voor vier bouwprojecten. Naast zijn hoogleraarschap is de heer Duijvestein directeur van BOOM-Duijvestein bv, een Bureau voor Onderzoek en Ontwerp voor het Milieu te Delft. De deskundige op het terrein van onderwijs, de heer Broers, heeft zich vooral gericht op de kwaliteit van de processen die direct en indirect de uitvoering van het programma raken. Hij heeft in zijn vorige en huidige functie een aanmerkelijke ervaring opgebouwd die hem in staat stelt de programmaopbouw, het onderwijsproces en de organisatorische context waarbinnen de uitvoering plaatsvindt, te beoordelen in het perspectief van de eisen die aan HBO-opleidingen gesteld worden. De student van het auditteam, mevrouw M. Teunissen, studeert thans Milieukunde aan het Van Hall Instituut te Leeuwarden. In de periode november 2005-februari 2006 heeft zij een projectstage gelopen in het kader van milieutechnologie bij Wetsus Center for Sustainable Water Technology. Thans is zij studentassistent Milieukunde bij het Van Hall Instituut. Voor de curricula vitae: zie Bijlage I Deelnemers visitatie Het auditteam heeft tijdens de visitatie gesprekken gevoerd met vertegenwoordigers vanuit de verschillende geledingen van de opleiding(en): management, coördinatoren, docenten, studenten en staf. Voor een volledig overzicht van de deelnemers aan de visitatie: zie Bijlage II Programma visitatie Milieukunde Hogeschool Utrecht, 25 april 2006 Zie Bijlage II. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 7

11 2. BEVINDINGEN EN BEOORDELING Onderwerp 1: Doelstellingen Opleiding Dit onderwerp kent drie facetten: 1. domeinspecifieke eisen; 2. niveau bachelor; 3. oriëntatie HBO. Facet 1.1. Domeinspecifieke Eisen Criterium Het facet Domeinspecifieke Eisen is beoordeeld aan de hand van het volgende NVAO-criterium: Sluiten de eindkwalificaties van de opleiding aan bij de eisen die door (buitenlandse) vakgenoten en de beroepspraktijk gesteld worden aan een opleiding in het betreffende domein (vakgebied/discipline en/of beroepspraktijk)? Bevindingen Per september 2005 zijn de bestaande milieuopleidingen (Milieukunde en Milieutechnologie) omgevormd tot een nieuwe opleiding Milieukunde. De competenties van het beroepsprofiel zijn sindsdien ook formeel uitgangspunt voor het curriculum en het toelatingsbeleid. In het Businessplan Milieukunde duaal is beschreven op welke wijze de duale opleiding Milieukunde met haar technisch profiel zich oriënteert op de gebouwde omgeving. De visie die de opleiding hanteert, sluit aan bij de missie van het Instituut voor Gebouwde Omgeving (voorheen Afdeling Bouwnijverheid): het voorzien in de maatschappelijke behoefte aan hoger opgeleide professionals over de volle breedte van het werkveld van de bouwnijverheid zoals beschreven in het Strategisch Plan Afdeling Bouwnijverheid en het Clusterplan Ruimte en Infra. De duale opleiding sluit eveneens aan bij de ondernemingsfilosofie van de Faculteit Natuur & Techniek "leren-werken-leren", waarin het (gedeeltelijk) dualiseren van opleidingen wordt nagestreefd. In 2002 is het landelijk Beroepsprofiel Milieukundig Ingenieur HBO vastgesteld dat door het auditteam bestudeerd is. Dit beroepsprofiel is tot stand gekomen in nauwe samenwerking met het beroepenveld. Daarbij is een beroep gedaan op alumni van alle Milieukunde- en Milieutechnologieopleidingen. Medewerkers van de Milieukundeopleiding van de (toenmalige) Hogeschool (van) Utrecht hebben ook een bijdrage geleverd aan het tot stand komen van dit document. Het beroepsprofiel bestaat uit een competentieset van beperkte omvang die voor iedere afgestudeerde geldt. Deze competentieset is door de opleiding Milieukunde verder uitgewerkt in het document Uitwerking competenties Milieukunde. Dit is gebeurd overeenkomstig het model van het project Competent HTNO. De Milieukunde-competenties zijn uitgewerkt door docenten met ondersteuning vanuit de stafafdeling van de onderwijsorganisatie in een aantal werkbijeenkomsten. De resultaten zijn eerst besproken in de Opleidingsraad en vervolgens in de Beroepenveldcommissie. Laatstgenoemde commissie komt, zo blijkt uit verslagen, twee keer per studiejaar bij elkaar. Uit de door het auditteam geraadpleegde notulen blijkt dat inhoudelijk niet altijd de relatie van de opleiding met de praktijk centraal staat. Ook kan de samenstelling van de Beroepenveldcommissie gevarieerder zijn. Het auditteam constateert in dit verband dat de opleiding wel via de eigen docenten en via de duale studenten, die in de regel binnen het beroepenveld van Milieukunde werkzaam zijn, over voldoende mogelijkheden beschikt om relevante ontwikkelingen in het werkveld te volgen en deze vervolgens in de opleiding op te nemen. Uit de gesprekken met studenten is het auditteam gebleken dat de daadwerkelijk actualiteit, i.c. de aansluiting van de opleiding met het beroepenveld, voor hen één van de redenen was om te kiezen voor deze duale Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 8

12 opleiding. Bij het uitwerken van de competenties zijn de resultaten meegenomen van het onderzoek dat uitgevoerd is bij het opstarten van de duale opleiding zoals geformuleerd in het Businessplan Milieukunde duaal en van de bedrijfsbezoeken die door representanten van de opleiding zijn uitgevoerd in het voorjaar van 2003 en beschreven zijn in het document Verslag en voorlopig resultaat van de bedrijfsevaluaties maart-april 2003 voor de duale opleiding Milieukunde en aanvullende verslagen Uit de door het auditteam geraadpleegde set documenten blijkt dat in de praktijk werkzame docenten, de duale onderwijsvorm, excursies, gastcolleges en afstudeeronderzoeken op een herkenbare wijze bijdragen aan contacten tussen de opleiding en het beroepenveld. Het auditteam constateert expliciet dat, gelet op de hierboven opgesomde contacten en rekening houdend met de eerdere aanmerkingen, de opleiding toch een voldoende beeld van de ontwikkelingen in het werkveld heeft. Zo bleken docenten goed op de hoogte van deze ontwikkelingen en waren zij in staat op een enthousiasmerende wijze hierover tijdens de audit te berichten. De opleiding geeft aan, naar de mening van het auditteam terecht, dat in de toekomst een systematische en continue actualisering van beroeps- en opleidingsprofiel noodzakelijk blijft in samenwerking met het beroepenveld. De eerstvolgende verandering is de introductie van de brede Bachelor of the Built Environment, die de opleiding voorbereidt binnen het innovatieproject Competentiegericht Curriculum Bouwnijverheid en die beschreven is in het Competentiegericht Curriculum Instituut Gebouwde Omgeving. Daarbij wordt de landelijke competentieset voor de Bachelor Built Environment gespecificeerd voor de verschillende uitstroomprofielen, waarvan de milieukundig ingenieur er één is. De verschillende uitwerkingen worden vervolgens vertaald naar een curriculum. De profilering van de opleiding Milieukunde in relatie tot de gebouwde omgeving binnen de faculteit blijft daardoor wel bestaan. Het opstellen van de nieuwe competentieset en de uitwerking gebeuren in nauw overleg met de beroepenveldcommissie van de opleiding. Het auditteam merkt in dit verband op dat de relatie milieu en gebouwde omgeving aansluit bij ontwikkelingen in het werkveld waarbij milieukundigen actief betrokken zijn bij de ontwikkeling van infrastructurele projecten. In de landelijk, op 20 september 2002, vastgestelde definitieve versie van de Milieukunde competenties wordt een onderscheid gemaakt tussen specifieke beroepscompetenties en algemene competenties. De specifieke competenties hebben betrekking op ondermeer producten en processen, gedrag en verspreiding van stoffen, ethisch handelen en concrete oplossingen. De algemene competenties hebben onder andere betrekking op omgevingsbewustzijn, oordeelsvorming en flexibiliteit. De opleiding heeft deze competenties verder uitgewerkt. Ter adstructie van de wijze waarop de opleiding dit gedaan heeft, geven wij het volgende voorbeeld. Competentie: Producten en processen Het analyseren van milieu- en duurzaamheidsaspecten van producten, productieketens en processen en het aangeven van wegen ter verbetering ten behoeve van opdrachtgevers en vergunningverlenende instanties. Vervolgens heeft de opleiding Milieukunde dit op een adequate wijze op de volgende wijze verder uitgewerkt: A Context bedrijf, overheid, adviesbureau Situatie analyse op milieu en duurzaamheidaspecten van het productieproces in brede zin, periodiek of naar aanleiding van calamiteit Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 9

13 B Beroepsdomein ( rol) onderzoeker-adviseur C Taak verbeterpunten adviseren voor het productieproces D Activiteiten - analyseren van het productieproces op milieu en duurzaamheidaspecten - mogelijke verbeterpunten identificeren - haalbare verbeterpunten selecteren - adviesrapport opstellen E Hulpmiddelen (gereedschap) - procesgegevens en productgegevens - LCA-gereedschap (Levens Cyclus Analyse) F Resultaat beknopt rapport met advies (zie voorbeelddocumenten) G Kritieke situaties / dilemma's succesfactoren - wegingsfactoren van verschillende (milieu)aspecten bij de analyse - ontbreken gegevens - afbakening - kritisch vermogen, creativiteit en lef van de onderzoekeradviseur H Prestatie-indicatoren - na toepassing van verbeterpunten uit advies neemt de milieubelasting af - rapport kan gebruikt worden voor vergunningverlening Door het duale karakter van de opleiding is een afstudeeropdracht in het buitenland alleen mogelijk indien de werkgever hiertoe gelegenheid biedt. Internationale ontwikkelingen in het werkveld, met name t.a.v. Europees milieubeleid en duurzame ontwikkeling, vinden snel hun vertaling in het curriculum, zo geeft de opleiding aan. De opleiding heeft sinds de start van het duale traject geen studenten met afstudeeropdrachten in het buitenland. In beginsel bestaat de mogelijkheid om een afstudeeronderzoek te doen op het gebied van duurzame stedelijke omgeving in Pretoria, Zuid Afrika (in het kader van een langlopende samenwerking met Tshwane University of Technology aldaar). Er zijn verder geen structurele samenwerkingsverbanden met instellingen van hoger onderwijs in het buitenland. Nadrukkelijk komen wel internationale (beleids)aspecten van de milieukunde in het curriculum aan de orde (de VN-millenniumdoelen, Europese Kaderrichtlijnen [lucht, water], IPPC e.d.). Het auditteam wijst er op dat de internationale dimensie van de opleiding versterking behoeft. Oordeel: voldoende Het auditteam beoordeelt dit facet voor de duale opleiding Milieukunde als voldoende op basis van de volgende constateringen. De eindkwalificaties van de opleiding zijn aantoonbaar het resultaat van het landelijk overeengekomen beroepsprofiel en opleidingsprofiel, waarmee de opleiding voldoet aan de eisen die door vakgenoten uit andere verwante opleidingen worden gesteld. Deze landelijk overeengekomen kwalificaties zijn voorts door het beroepenveld gevalideerd waardoor de eindkwalificaties ook aan de eisen die het werkveld stelt aan afgestudeerde HBO milieukundigen. De Utrechtse inkleuring Build Environment is gebaseerd op een keuze die recht doet aan de huidige ontwikkelingen binnen het domein. De eindkwalificaties van de duale opleiding zijn voldoende concreet uitgewerkt en vormen daardoor, Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 10

14 naar het oordeel van het auditteam, een voldoende referentiepunt voor het curriculum van de duale opleiding Milieukunde. De opleiding heeft een helder, voldoende uitgewerkt, samenhangend, werkvelddekkend alsmede innovatief referentiekader voor het duaal programma ontworpen, dat expliciet in het programma is ingebed. De (inter)nationale dimensie van de opleiding is nog weinig ontwikkeld in termen van structurele en duurzame samenwerking met binnen- en buitenlandse partners. Dit aspect dient in de toekomst zeker verder uitgewerkt te worden, te starten met samenwerkingsverbanden met organisaties binnen het domein milieu op landelijk niveau. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 11

15 Facet 1.2. Niveau Bachelor Criterium Het facet Niveau Bachelor is beoordeeld aan de hand van het volgende NVAO-criterium: Sluiten de eindkwalificaties van de opleiding aan bij algemene, internationaal geaccepteerde beschrijvingen van de kwalificaties van een Bachelor? Bevindingen Het auditteam heeft de eindkwalificaties van de opleiding geanalyseerd om te bepalen of deze kwalificaties beantwoorden aan het niveau bachelor zoals weergegeven in de zogeheten Dublin Descriptoren. De Dublin Descriptoren omvatten vijf dimensies, waarbij per dimensie het bachelor-niveau omschreven is. Hierna geven we aan op welke wijze de Dublin Descriptoren gerelateerd zijn aan de door de opleiding Milieukunde gehanteerde competenties: Kennis en inzicht: de brede milieukundige opleiding leidt tot kennis en inzicht van het vakgebied, voortbouwend op exacte vakken uit de vooropleiding. De drie specifieke competenties Producten en Processen, Gedrag en Verspreiding van Stoffen en Inventarisatie-, Beheers- en Hersteltechnieken zijn hier duidelijk aan gerelateerd. Toepassen kennis en inzicht: bovengenoemde drie specifieke competenties hebben ook betrekking op het toepassen van verworven kennis en inzicht. Daarnaast is de competentie Concrete Oplossingen specifiek gericht op het vinden van oplossingen die juridisch, politiek, ruimtelijk en financieel haalbaar zijn. Oordeelsvorming: relevante gegevens verzamelen en interpreteren valt onder bovengenoemde drie specifieke competenties. Het afwegen van keuzes komt naar voren in de algemene competentie Oordeelsvorming alsmede in de specifieke competenties Ethisch Handelen en Torenvalkblik. Communicatie: Communicatieve Vaardigheden, zowel schriftelijk als mondeling, is opgenomen als algemene competentie. Leervaardigheden: algemene competenties die samenhangen met leervaardigheden zijn Analytisch Vermogen, Conceptueel Vermogen, Creativiteit, Nauwkeurigheid, Samenwerkingsgerichtheid en Flexibiliteit. De opleiding heeft in een aparte notitie op een heldere wijze de competenties van de opleiding vergeleken met de Dublin Descriptoren. Hieruit blijkt dat de competenties waar de opleiding zich op richt, zodanig zijn dat zij niet verworven kunnen worden zonder gedegen kennis en inzicht in bijvoorbeeld: actuele kennis van techniek, bouwen en milieu en de daarmee verbandhoudende natuurwetenschappelijke en informatietechnologische principes; milieuduurzaamheidsaspecten; verontreinigings- en verstoringssituaties; beheersmaatregelen en hersteltechnieken; ethisch handelen; maatschappelijke processen. De beroepsspecifieke (deel)competenties zijn alle gericht op het uitvoeren van de kerntaken van de HBOmilieukundige. Iets wat zichtbaar gemaakt wordt in de beroepsproducten die studenten tijdens de opleiding geacht worden te realiseren. Deze producten impliceren een professionele toepassing door de student van zijn verworven kennis en inzicht. Een sterk punt hierbij is, zo constateert het auditteam, de aantoonbare relevantie van deze producten voor de milieukundige beroepspraktijk. Omdat het studieprogramma van de opleiding voor een belangrijk deel is opgebouwd rond aan de praktijk ontleende projecten, is het verwerven van kennis en inzicht vanaf het eerste tot en met het laatste jaar Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 12

16 gericht op het ontwikkelen van beroepsproducten en op toepassing van kennis en inzicht. Zowel de (algemene) HBO-competenties als de beroepsspecifieke (deel)competenties behelzen, zo constateert het auditteam, het gehele spectrum van analyse/probleemdefinitie, product- en procesdefinitie, inventariseren, toepassen van beheers- en hersteltechnieken en het zoeken naar concrete oplossingen waarbij ethisch handelen als leitmotiv wordt gehanteerd. Dit vooronderstelt, dat de student in staat is problemen te analyseren en mogelijke oplossingsstrategieën tegen elkaar af te wegen, uit te (laten) voeren en deze daarna te evalueren. In de competenties waar de duale opleiding Milieukunde zich op richt, is Communiceren als afzonderlijk competentiegebied van de milieukundige opgenomen en binnen verschillende competenties uitgewerkt. Concreet gaat het hierbij om communiceren, leidinggeven en samenwerken. Bestudering van de doelstellingen en het curriculum laat zien dat het hierbij met name gaat om sociaalcommunicatieve bekwaamheden. Voor de opleiding Milieukunde geldt, dat de te verwerven competenties een aantal niet-technische vaardigheden van de studenten veronderstellen die expliciet op het eigen leren zijn gericht opdat de student in staat is zich tijdens de beroepsuitoefening verder te professionaliseren en vervolgstudies op een hoger niveau te doorlopen. Deze metavaardigheden staan in de competenties vermeld in termen van zelfsturing. Oordeel: goed Het auditteam kwalificeert dit facet voor de duale opleiding Milieukunde als goed op basis van de volgende constateringen. De eindkwalificaties van de duale opleiding Milieukunde bevatten alle elementen waar de Dublin Descriptoren betrekking op hebben. De opleiding heeft de Dublin Descriptoren zorgvuldig uitgewerkt naar deelkwalificaties en deze onderling met elkaar in verband gebracht. De opleiding heeft de Dublin Descriptoren en de nadere uitwerking daarvan in eindkwalificaties, aantoonbaar in een rechtstreeks verband gebracht met het opleidingsprogramma en met de daarbinnen gehanteerde didactische werkvormen. Als positief kenschetst het auditteam het feit dat de duale opleiding Milieukunde de Dublin Descriptoren als referentiepunt hanteert, waardoor de opleidingskwalificaties herleidbaar zijn tot de internationaal geaccepteerde bachelorkwalificaties. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 13

17 Facet 1.3. Oriëntatie HBO Criteria Het facet Oriëntatie HBO is beoordeeld aan de hand van de volgende NVAO-criteria: Zijn de eindkwalificaties van de opleiding mede ontleend aan de door (of in samenspraak met) het relevante beroepenveld opgestelde beroepsprofielen en/of beroepscompetenties? Sluiten de eindkwalificaties van de opleiding aan bij het niveau van een beginnend beroepsbeoefenaar in een specifiek beroep of samenhangend spectrum van beroepen waarvoor de betreffende opleiding vereist of dienstig is? Bevindingen Ten aanzien van het eerste criterium van dit facet heeft het auditteam geconstateerd dat de opleiding Milieukunde zich baseert op de landelijk vastgestelde opleidingskwalificaties. Het opleidingsprofiel is opgesteld in opdracht van de HBO-Raad. Inhoudelijke opdrachtgever was het Intersectoraal Overleg Milieukunde van de HBO-Raad, dat gevormd wordt door de opleidingsdirecteuren van de HBO- Milieukundeopleidingen. Behalve dat men bij het opstellen van het beroepsprofiel gebruik heeft gemaakt van alumni van Milieukundeopleidingen (zie hierna), zijn drie miniconferenties gehouden waaruit uiteindelijk de set competenties zijn afgeleid. Dit beroepsprofiel is vervolgens becommentarieerd door het werkveld en uiteindelijk gefiatteerd door de Sectorale Adviescolleges HTNO. Uit het landelijk competentieprofiel van de HBO-milieukundige blijkt, dat het werkterrein van de afgestudeerde zich kenmerkt door complex handelen waarbij maatschappelijke-, economische- en milieutechnische aspecten in acht moeten worden genomen hetgeen veel kennis en vaardigheden vereist op zowel milieutechnisch gebied als op het terrein van communicatieve en sociale vaardigheden. Uit de door de opleiding beschikbaar gestelde documenten blijkt, dat de afgestudeerde verschillende rollen kan vervullen binnen verschillende contexten. Zo baseert de opleiding zich op drie door een Verkenningscommissie op het terrein van Milieukunde onderscheiden functies: adviseur, onderzoeker en procesmanager; milieuonderzoeker om milieuproblemen op een duurzame wijze op te lossen; milieuprocesmanagers om milieuproblemen in samenwerking met andere disciplines te definiëren en op te lossen. Het auditteam constateert op basis van de bestudering van documenten dat de duale opleiding Milieukunde in het curriculum expliciet/herkenbaar aandacht besteedt aan deze rollen. Tevens besteedt de opleiding uitgebreide en praktisch vormgegeven aandacht aan de inhoudelijke kant van deze rollen. Als een voldoende uitgewerkt voorbeeld ziet het auditteam de module Inleiding Recht Duaal HBO-Milieukunde, verzorgd door een ter zake deskundig docent met wie het auditteam gesproken heeft. In deze module wordt aandacht besteed aan voor (toekomstige) beroepsbeoefenaren belangrijke onderwerpen zoals een overzicht met jurisprudentie over het begrip inrichting, het meldingenstelsel van de Wet Milieubeheer, 58 vragen over de melding artikel 8.19 Wet Milieubeheer en is er een aparte syllabus opgesteld op het terrein van handhaving. Uit de documentatie die het auditteam verder bestudeerd heeft, blijkt dat een onderscheid gemaakt is tussen verschillende niveaus. Niveau 1 is uitvoerend en komt met name aan bod in de studiejaren 1 en 2, niveau 2 kenmerkt zich door meer zelfstandig/op eigen initiatief functioneren in het tweede en derde studiejaar. Het 3 e, meer tactisch niveau, komt aan bod in het derde en vierde studiejaar, waarbij het Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 14

18 verbeteren van bestaande werkwijzen centraal staat. Tijdens het derde en vierde studiejaar wordt aandacht besteed aan tactische aspecten van het beroepsmatig handelen. Gedoeld wordt hierbij op het op een effectieve wijze kunnen versterken van het juiste gedrag bij anderen en het kunnen transfereren van kennis en vaardigheden naar anderen. Ten slotte komt in het vierde studiejaar het aspect nieuwe werkwijzen ontwikkelen aan bod. Het beroepsprofiel van de milieukundige is opgebouwd aan de hand van concrete werksituaties. Op basis van interviews met door de opleiding geselecteerde afgestudeerden met vier tot vijftien jaar werkervaring is een door het auditteam bestudeerd document Streefbeeld van de milieukundig ingenieur opgesteld. Hieruit blijkt dat het werkterrein van de HBO-milieukundig ingenieur verschuift van een eigen afgebakende taak in milieubeheer naar een bredere taak die in relatie staat tot leefbaarheid en duurzaamheid. Tijdens de audit bleek, dat het kenmerkend is voor studenten en afgestudeerden van deze duale opleiding dat zij samenwerken met functionarissen uit andere disciplines, dat zij kunnen omgaan met tegengestelde belangen en dat zij kunnen schakelen tussen niveaus en inhoud. Uit het beroepsprofiel blijkt dat kenmerkende werkgevers van afgestudeerden de overheid en adviesbureaus zijn. In beide gevallen in relatie tot regelgeving met betrekking tot (industriële) bedrijven. Werksituaties omvatten elementen als een opdrachtgever, een rol, een probleem en het te behalen resultaat. Uit het onder afgestudeerden gehouden onderzoek blijkt, dat de afgestudeerde binnen zijn functie terecht komt op een complexer niveau: van basisniveau naar een innovatief niveau. Binnen de HBO-opleidingen Milieukunde wordt dit laatste als ideaal gezien, maar kan niet als eis worden gesteld. Oordeel: goed Het auditteam kwalificeert het facet Oriëntatie HBO voor de duale opleiding Milieukunde als goed gelet op de volgende observaties. De opleiding heeft de eindkwalificaties rechtstreeks en op een zorgvuldige wijze ontleend aan de door het relevante beroepenveld opgestelde beroepsprofiel. In de van dit beroepsprofiel afgeleide opleidingsspecifieke kwalificaties en competenties wordt ook het niveau van de beginnende beroepsbeoefenaar geformuleerd. De opleiding heeft de relatie tussen enerzijds inhoud, bereik en niveau van de eindkwalificaties en anderzijds het programma en de daarbinnen gepositioneerde blokken en gehanteerde werkvormen goed in kaart gebracht. Hieruit blijkt dat de duale opleiding Milieukunde het landelijk overeengekomen beroepsprofiel herkenbaar/goed uitgewerkt in het studieprogramma heeft verwerkt. SAMENVATTEND OORDEEL DOELSTELLINGEN OPLEIDING : VOLDOENDE Het auditteam beoordeelt het onderwerp Doelstellingen Opleiding voor de duale opleiding Milieukunde als voldoende op basis van de volgende constateringen. De opleiding heeft zicht op de ontwikkelingen in het domein Milieukunde en heeft haar inzicht wat betreft omvang, diepgang en onderwerpen op een inzichtelijke wijze vertaald naar opleidingsdoelstellingen. De opleiding anticipeert door haar toenemende gerichtheid op de relatie tussen de gebouwde omgeving en het milieu adequaat op ontwikkelingen in het werkveld van de milieukunde. Conform de Beslisregels Accreditatie zoals vastgelegd in het NVAO Accreditatiekader, kan een onderwerp niet hoger scoren dan voldoende. Het auditteam beoordeelt evenwel twee facetten van het onderwerp Doelstellingen Opleiding als goed. Dit rechtvaardigt (zie onder E) een kwalificatie goed voor dit onderwerp. Reden voor het auditteam de kwalificatie goed als extra aantekening aan het oordeel toe te voegen. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 15

19 Onderwerp 2: Programma Dit onderwerp kent acht facetten: 1.eisen HBO; 2. relatie tussen doelstellingen en inhoud; 3. samenhang programma; 4. studielast; 5. instroom; 6. duur; 7. afstemming tussen vormgeving en inhoud; 8. beoordeling en toetsing. Facet 2.1. Eisen HBO Criteria Het facet Eisen HBO is beoordeeld aan de hand van de volgende NVAO-criteria: Vindt kennisontwikkeling van studenten plaats via vakliteratuur, aan de beroepspraktijk ontwikkeld studiemateriaal en via interactie met de beroepspraktijk en/of (toegepast) onderzoek? Heeft het programma aantoonbare verbanden met actuele ontwikkelingen in het vakgebied / de discipline? Waarborgt het programma de ontwikkeling van beroepsvaardigheden en heeft het aantoonbare verbanden met de actuele beroepspraktijk? Bevindingen De door de duale opleiding Milieukunde gehanteerde onderwijsvormen zijn beschreven in verschillende door het auditteam bestudeerde documenten waaronder Competentiegericht Curriculum Instituut Gebouwde Omgeving en De werkomgeving van een duale student. Bestudering van de documenten laat zien dat de theorieonderdelen gericht zijn op het aanbrengen van basiskennis, kennis en inzichten die benodigd zijn voor de projecten, kennis en inzichten die verdiepen voor de uitvoering van het beroep. De leerdoelen worden beschreven in elementen van kennis en inzicht en de toetsing richt zich dan ook voornamelijk op de toetsing van kennis en inzichten. Ongeveer 40% van het curriculum vindt plaats in de praktijk. Via een persoonlijk ontwikkelingsplan voeren studenten opdrachten uit ontleend aan de eigen werksituatie. Het auditteam acht dit een sterk punt van de duale opleiding omdat daardoor de interactie tussen theorie en praktijk op een vanzelfsprekende en daarmee voor de student direct herkenbare wijze plaatsvindt. Bovendien wordt dankzij deze aanpak de noodzaak tot en de functie van (theoretische) kennisverwerving voor de student onmiddellijk manifest, wat de intrinsieke motivatie en daarmee het leerproces ten goede komt. Opdrachten voor studenten worden in toenemende mate rechtstreeks ontleend aan de praktijk (voorbeelden: module Bodemsanering: opdracht provincie Utrecht; module Duurzaamheid, Kwaliteit en Normstelling: second opinion voor ruimtelijk plan gemeente Amersfoort). Docenten van de opleiding hebben leden van het auditteam hiervan voorbeelden laten zien. De duale opleiding Milieukunde neemt deel aan een landelijke project van het Intersectoraal Overleg Milieukunde, dat de landelijk vastgestelde opleidingskwalificaties verder uitwerkt. Tevens past de opleiding opdrachten aan die moeten worden uitgevoerd aan de werksituatie van de student. Het auditteam heeft in dit verband concrete voorbeelden bestudeerd waaronder dictaten. Ter adstructie hiervan geven wij het volgende voorbeeld dat de geluidoverdracht rond gebouwen behelst. Behalve een heldere opsomming van de leerdoelen waaronder duidelijk op de praktijk toegespitste doelen zoals: De student heeft kennis van en inzicht in de gevolgen van de wettelijke eisen ten aanzien van de geproduceerde geluidsbelasting voor ontwerp en materialisering van geluidsproducerende activiteiten, worden verschillende opdrachten beschreven waaronder het bepalen van de situering van een weg, de bepaling van de geluidsbelasting op een gevel door het verkeer en de bepaling van de geluidsbelasting op Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 16

20 een gevel door een fabriek. Het auditteam acht dit een adequate wijze van het incorporeren van de praktijk in het studieprogramma. Didactisch is dit ook weloverwogen gebeurd: vaak gecompliceerde berekeningen worden gekoppeld aan concrete praktische problemen. Als student wéét je dan waarom je die complexe berekeningen moet uitvoeren. In de regel bieden de organisaties waar duale studenten werken ruimte voor het uitvoeren van opdrachten vanuit de opleiding. Studiemateriaal is ontleend is aan de praktijk. Het opleidingsprogramma is (en wordt) ontwikkeld en uitgevoerd door docenten met een sterke relatie met het beroepenveld, zo blijkt uit het netwerkoverzicht van het docentencorps, waar het auditteam inzage in heeft gehad. Samenvattend concludeert het auditteam, dat de duale opleiding Milieukunde voldoende gereguleerde mogelijkheden creëert voor de duale student annex werknemer om zichzelf te scholen (en geschoold te worden) in frequente en gestructureerde interacties met de beroepspraktijk. Uit de documentatie blijkt, dat het inspelen op actuele ontwikkelingen en vragen uit de praktijk een belangrijk streven is in de onderwijsfilosofie van de opleiding. Duidelijk blijkt, dat de opleiding een brede en gedegen basis vormt voor de beroepsuitoefening door aandacht te besteden aan water, lucht en bodem. Hierbij maakt de opleiding gebruik van literatuur die naar mening van het auditteam voldoende gericht is op noodzakelijke fundamentele kennisgebieden op het terrein van milieukunde maar die aanvulling verdient met (zeer) recent onderwijsmateriaal afkomstig uit vaktijdschriften en dagbladen/tijdschriften. Praktijkopdrachten richten zich op het integreren van tijdens de theorieonderdelen aangebrachte kennis. De integratie vindt dus op een adequate wijze plaats in een beroepsmatige omgeving of context. De leerdoelen worden beschreven in competenties en de toetsing richt zich dan ook op de toetsing van competenties. Tijdens de opleiding wordt voortdurend een relatie gelegd tussen de theorie en de praktijk en worden studenten niet alleen vakmatig getraind, maar tevens op het terrein van communicatie. Tijdens de propedeuse leren studenten samen te werken, het communicatieproces te beheersen en leren zij verslag te doen van leerprocessen in de projecten. Daarnaast beschikt de duale opleiding over een, naar het oordeel van het auditteam, netwerk van relaties (bedrijven en personen) uit het werkveld, waarvan zij systematisch gebruik maakt. Bijvoorbeeld als opdrachtgever en aanbieder van onderwijsprojecten, als externe beoordelaar, als werkplek voor studenten annex werknemers en als begeleider van afstudeerprojecten. Op de werkplek zijn er voldoende mogelijkheden voor de ontwikkeling tot een competent HBOafgestudeerde. Uit gesprekken met studenten en evaluaties blijkt, dat studenten tevreden zijn over de aansluiting tussen duale opleiding en eisen die het werkveld aan hen stelt. Dit heeft betrekking op de brede basis en op het gewenste vaardigheidsniveau. Uit evaluaties ontstaat het beeld dat er meer aandacht moet zijn op het terrein van schriftelijke uitdrukkingsvaardigheden. Hierbij wordt verwezen naar het opstellen van rapportages aan opdrachtgevers, waarbij kort en bondig rapporteren zonder gebruik van vakjargon belangrijk is. Ook in de bedrijfsevaluaties noemt het werkveld de beheersing van communicatieve vaardigheden bij studenten als een verbeterpunt. Oordeel: voldoende Het auditteam kwalificeert voor de duale opleiding dit facet als voldoende op basis van de volgende constateringen. Het programma van de opleiding biedt aan de student ruime en goed gestructureerde mogelijkheden Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 17

21 om zijn kennis te ontwikkelen in interactie met het beroepenveld. De interactie tussen het binnenschoolse deel van de opleiding en de werkplek is voldoende geregeld en gestructureerd via de afspraken tussen de opleiding, de student en de werkgever met betrekking tot de studentbegeleiding. Het opleidingsprogramma is ontworpen in samenspraak met het beroepenveld. De gebruikte vakliteratuur biedt de duale student voldoende gelegenheid de noodzakelijke kennis en vaardigheden te verwerven, wel zal de actualiteit verder uitgebreid moeten worden. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 18

22 Facet 2.2. Relatie tussen Doelstellingen en Inhoud Programma Criteria Het facet Relatie tussen Doelstellingen en Inhoud Programma is beoordeeld aan de hand van de volgende NVAO-criteria: Is het programma een adequate concretisering van de eindkwalificaties qua niveau, oriëntatie en domeinspecifieke eisen? Zijn de eindkwalificaties adequaat vertaald in leerdoelen van (onderdelen van) het programma? Biedt de inhoud van het programma studenten de mogelijkheid de geformuleerde eindkwalificaties te bereiken? Bevindingen Het studieprogramma is opgesteld in overleg met het werkveld. Het opzetten van het studieprogramma is projectmatig aangepakt, zoals beschreven in de door het auditteam bestudeerde Startnotitie Milieukunde Duaal, Voortgangsrapportages en Eindrapportage Milieukunde Duaal. Bij het samenstellen van het programma heeft uitgebreid overleg plaatsgehad met de Beroepenveldcommissie, het College van Toezicht en andere vertegenwoordigers van het beroepenveld. De inmiddels vastgestelde beroepscompetenties zijn uitgewerkt volgens het HTNO-format. Per competentie is het volgende aangegeven: context, situatie, beroepsdomein (rol), taak, activiteiten, hulpmiddelen (gereedschap), resultaat, kritieke situaties / dilemma's, succesfactoren en prestatie-indicatoren. Deze zijn uitgewerkt in de door de opleiding gehanteerde competenties. Uitgaande van deze uitwerking heeft de opleiding een inventarisatie opgesteld waarbij het programma en de competenties zijn vergeleken met het door het auditteam bestudeerde document Vergelijking competenties en cursussen. Bij de competenties zijn niveaus van complexiteit en zelfstandigheid onderscheiden. De conclusie van deze vergelijking was, en het auditteam onderschrijft dit, dat in het programma alle competenties met voldoende niveau aan bod komen. Momenteel wordt er gewerkt aan een afdelingsbreed competentiegericht curriculum Bouwnijverheid, wat zal resulteren in een afdelingsbrede bachelor. Het curriculum zal naar een volledig competentiegericht curriculum worden ontwikkeld. In het jaarplan Cluster, Ruimte en Infra is aangegeven op welke wijze de externe oriëntatie versterkt zal worden (zie facet 2.1). Zo zijn er 2 à 3 keer per jaar vergaderingen met de Beroepenveldcommissie, waarin ook de ontwikkelingen in het beroepenveld ter sprake komen, zoals blijkt uit de door het auditteam bestudeerde notulen van het overleg met de Beroepenveldcommissie. Binnen de opleiding vindt geregeld overleg plaats, waarbij ook de relevante ontwikkelingen in het beroepenveld en de mogelijke gevolgen daarvan in het beroepenveld ter sprake komen. Er zijn, naast de reguliere Opleidingsraad-vergaderingen, waarin met name de dagelijkse gang van zaken besproken wordt, ook einde-semesterbijeenkomsten. Daarin worden naast onderwerpen als begeleiding en stimuleren van studenten ook nieuwe onderwerpen voor het curriculum besproken. Dit is beschreven in de door het auditteam bestudeerde Notulen eindesemesterbijeenkomsten. Eén van de taken van de Curriculumcommissie is er zorg voor te dragen, dat de signalen over eventuele aanpassingen in de set competenties, doelstellingen en het curriculum binnen de opleiding structureel besproken en zonodig ingevoerd worden. Uit de documentatie blijkt, dat bij de intakegesprekken met potentiële studenten hun actuele werkplek beoordeeld wordt. Niet iedere werkomgeving is zonder meer geschikt om het buitenschoolse deel van de duale opleiding Milieukunde te kunnen uitvoeren. Daarom worden eisen gesteld aan bedrijven en instellingen die een duale student in dienst hebben, hetgeen beschreven is in notities De werkomgeving Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 19

23 van een duale student en het Begeleidingsprotocol. Er wordt bij aanvang van de studie een Onderwijs Arbeidovereenkomst getekend door de student, de werkgever en de onderwijsinstelling, hetgeen, zo constateert het auditteam, volgens de regels van duaal onderwijs is. In het nieuwe afdelingsbreed begeleidingsprotocol is een gewijzigd format opgenomen voor het aangeven van de verworven competenties. Er wordt gebruik gemaakt van de door de opleiding uitgewerkte competenties. Er zijn geen differentiaties of afstudeerrichtingen binnen de duale opleiding Milieukunde. Door de werkplek, eventuele keuzevakken en de keuze van het afstudeeronderwerp vindt er een zekere mate van differentiatie plaats. In het curriculum zijn vier cursussen van telkens zes ECTS beschreven die eventueel ingeruild kunnen worden voor een ander vak naar keuze. Een keuzevak kan binnen de afdeling, maar ook bij andere afdelingen van de Hogeschool Utrecht of buiten de onderwijsinstelling behaald worden. Er dient in beide laatste gevallen wel toestemming te zijn van de examencommissie. Bovendien moet de student in het persoonlijk ontwikkelingsplan motiveren hoe het keuzevak binnen zijn programma past. Het auditteam heeft op basis van het studieprogramma van de opleiding en op basis van een analyse van verschillende modulebeschrijvingen goed zicht gekregen op de inhoud, het bereik en het niveau van de doelstellingen en op de mate van concreetheid. Het auditteam concludeert dat op de verschillende niveaus van het programma een duidelijke relatie bestaat tussen deze doelstellingen (leerdoelen) en de door de opleiding gehanteerde eindkwalificaties. De vormgeving van de door het auditteam bestudeerde onderwijsmodulen gaat herkenbaar uit van een leeromgeving waarin het leerproces van de student centraal staat en waarbij de kennis (verworven via ondersteunende modules) en de vaardigheden (verworven op de werkplek), door de student in stelling moet worden gebracht, wil hij de opdrachten met succes kunnen uitvoeren. De inhoud en de vormgeving van deze opdrachten biedt de student de gelegenheid de vereiste deelcompetenties te verwerven. De modulen worden naarmate de opleiding vordert, zo blijkt uit de programmabeschrijving, complexer, hetgeen het voor de student mogelijk maakt de eindkwalificaties op het vereiste bachelor niveau te verwerven. Oordeel: goed Het auditteam beoordeelt dit facet voor de duale opleiding Milieukunde als goed op basis van de volgende constateringen. Het studieprogramma en de hierin helder geformuleerde leerdoelen van de onderscheiden programmaonderdelen zijn in termen van inhoud, bereik en niveau een goede concretisering van de geformuleerde eindkwalificaties. In het bijzonder merkt het auditteam op dat de opleiding in de uitwerking van het studieprogramma op een voor studenten (en voor het auditteam) overzichtelijke wijze de leerdoelen, de inhoud van het betreffende studieonderdeel, de bijbehorende literatuur alsmede de opdrachten op een heldere wijze heeft vormgegeven. De inhoud en vormgeving van de afzonderlijke modulen, practica en projecten alsmede hun positionering binnen het duale studieprogramma stellen de student in de gelegenheid de geformuleerde eindkwalificaties op het vereiste bachelorniveau te verwerven. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 20

24 Facet 2.3. Samenhang Programma Criterium Het facet Samenhang Programma is beoordeeld aan de hand van het volgende NVAO-criterium: Is het studieprogramma inhoudelijk samenhangend? Bevindingen De voor de duale Milieukunde-opleiding geldende HBO-eindkwalificaties zijn, zoals reeds eerder in deze rapportage aangegeven, aantoonbaar door het werkveld gevalideerd. De eisen die aan een HBOmilieukundig ingenieur worden gesteld, staan daarin beschreven in onderlinge samenhang. De duale opleiding Milieukunde heeft de competenties per opleidingsjaar concreet uitgewerkt naar leerdoelen per semester, per blok, en per (theorie)module. De leerdoelen nemen in complexiteit toe, om in de afstudeerfase het HBO-eindniveau te bereiken. Daardoor is er een duidelijke samenhang in de leerdoelen en is de verticale samenhang binnen het studieprogramma tussen de onderscheiden studieonderdelen in voldoende mate geborgd. De opleiding heeft de competenties vertaald naar competenties op verschillende niveaus, waardoor de toenemende complexiteit door het studieprogramma heen inzichtelijk wordt. De verticale samenhang wordt nog eens versterkt doordat het hele opleidingsprogramma gericht is op het brede werkveld van de milieukundige. In het binnenschoolse curriculum zijn drie thema s te onderscheiden: Verontreiniging en sanering van bodem en water, Milieurecht en milieubeleid, Milieubeheer in de stedelijke omgeving. De thema s lopen als een rode draad door de hele opleiding en zorgen voor samenhang in de theoretische component van de opleiding. Van belang is de wijze waarop de opleiding de samenhang heeft gerealiseerd tussen de theoretische component van de opleiding en de werkzaamheden van de student/werknemer op de werkplek. De samenhang tussen het binnenschools curriculum en de werkplek wordt op twee manieren gewaarborgd: het persoonlijk ontwikkelingsplan dat iedere student moet opstellen en de opdrachten in de binnenschoolse cursussen die uitgevoerd dienen te worden op de werkplek, waarbij informatie uit de eigen beroepspraktijk onontbeerlijk is. De duale opleiding geeft aan dat studenten tijdens de opleiding veel individuele keuzevrijheid hebben. In de hoofdfase is in het binnenschoolse curriculum 24 ECTS profileringsruimte opgenomen, hetgeen beschreven is in het document Overzicht cursussen, studiepunten, normen stages en afstuderen MIL duaal. Daarnaast kan een student zich profileren in het buitenschoolse curriculum dat ook het afstuderen omvat. De samenhang tussen binnenschools en buitenschools curriculum wordt gewaarborgd door het persoonlijk ontwikkelingsplan en de opdrachten in de binnenschoolse cursussen. De gehanteerde thema s zorgen voor een rode draad in het binnenschools curriculum. Studenten geven aan dat de begeleiding op de werkplek voldoende is en dat er voldoende terugkoppeling is van de resultaten van de verrichte werkzaamheden van de werkplek naar de opleiding. Het auditteam heeft geconstateerd dat niet alleen in de programmabeschrijving maar ook in de detailinformatie op module- en opdrachtniveau, waarover het auditteam tijdens de audit beschikte, de samenhang zichtbaar is gemaakt. Dit is op de volgende wijze gebeurd: de modules waaruit het programma is opgebouwd, zijn qua onderwerp en inhoud expliciet ontleend aan thema s uit de praktijk die telkens terugkeren in de opleiding op een steeds complexer niveau. De leerdoelen en de daaraan gerelateerde opdrachten nemen daarmee in complexiteit toe, waardoor de verticale samenhang wordt gewaarborgd; kernelement in de vormgeving van elke module is een vanzelfsprekende sterke interactie tussen theorie Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 21

25 en praktijk; de onderwijsinhouden zijn aantoonbaar gericht op het maken van beroepsproducten, hetgeen impliceert dat studenten leren kennis, inzichten en vaardigheden uit verschillende deelgebieden te integreren; de modules zijn zodanig van opzet en binnen het studieprogramma gepositioneerd, dat zij ten opzichte van elkaar een anticiperende dan wel verdiepende functie hebben in het leerproces van de student; de studieloopbaanbegeleiding richt zich op de samenhang in de individuele leerroute van de student en op zelfreflectie en zelfsturing door studenten. In dit verband merkt het auditteam op dat op aanwijzingen van studenten het format van het persoonlijk ontwikkelingsplan zo is bijgesteld, dat het verband tussen de leeractiviteiten op de werkplek en de competenties duidelijker is. Daarmee wordt ook de samenhang met het binnenschoolse curriculum versterkt; alle projecten (en de flankerende practica en modulen) tezamen bestrijken alle eindkwalificaties. Het opleidingsprogramma van de duale opleiding kent een binnenschools deel (60%) en een buitenschools deel (40%). De samenhang tussen beide delen is zodanig geborgd, dat de eigen werkomgeving van de student als object van studie kan worden gebruikt om het binnenschools curriculum verder te concretiseren. Ter adstructie wijzen wij (opnieuw) naar de wet- en regelgeving op het terrein van milieu waar de duale student op zijn werkplek mee te maken krijgt en waarvoor het fundament gelegd wordt tijdens het binnenschools deel van het curriculum. Het auditteam is van mening dat de programmaopzet van deze duale opleiding zodanig is vormgegeven, dat er sprake is van voldoende samenhang is tussen de onderscheiden programmaonderdelen. Een oordeel dat overigens door studenten tijdens de audit werd gedeeld. Oordeel: voldoende Het auditteam beoordeelt dit facet voor de duale opleiding Milieukunde als voldoende op basis van de volgende constateringen. Inhoud en planning van het duale studieprogramma zijn op een consistente wijze op elkaar afgestemd waardoor de onderscheiden programmaonderdelen een coherent geheel vormen. De ordening van de leerstof waarborgt een horizontale samenhang tussen theoriemodulen en het praktijkdeel van de opleiding. De leerdoelen en de daaraan gerelateerde opdrachten nemen in complexiteit toen, hetgeen de verticale samenhang bevordert. De samenhang tussen het buitenschools en binnenschools deel is bij de opleiding gegarandeerd via de concrete praktijkopdrachten enerzijds en de door de student op te stellen verslagen van werkzaamheden anderzijds. Een samenhang die voorts wordt bewaakt via de begeleiding van de duale student annex werknemer. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 22

26 Facet 2.4. Studielast Criterium Het facet Studielast is beoordeeld aan de hand van het volgende NVAO-criterium: Is het programma studeerbaar doordat factoren die betrekking hebben op dat programma en die de studievoortgang belemmeren, zoveel mogelijk worden weggenomen? Bevindingen De opleiding Milieukunde richt zich op drie doelgroepen: MBO ers met ervaring in een milieubaan, schoolverlaters MBO en volwassenen (MBO, HAVO, VWO). Een intake maakt deel uit van de procedure. Hiertoe beschikt de opleiding over een instrument, i.c. het Formulier Intakegesprek. Instroomeisen die door de opleiding worden gehanteerd, zijn een (MBO-, HAVO-, VWO-)diploma en het beschikken over een geschikte werkplek. Tevens heeft de intake een functie bij het vervullen van vrijstellingen. Deze worden via een procedure door de examencommissie verleend. De vakdocent speelt een belangrijke rol bij de beoordeling van aanvragen voor vrijstellingen. Hiertoe zijn geen beoordelingscriteria opgesteld. Het programma dat de opleiding aanbiedt, kenmerkt zich door een zorgvuldige aansluiting van de propedeuse op de heterogene instroom: MBO, HAVO of VWO. De ondersteuning door docenten is in deze fase intensief. De opleiding beschikt verder over deficiëntieprogramma s voor wiskunde en scheikunde. Uit evaluaties blijkt dat een voldoende startniveau op beide terreinen noodzakelijk is. Door wijziging van de instroomeisen (m.b.t. vereiste profilering in de 2 e fase voortgezet onderwijs) is de inzet van deze deficiëntieprogramma s noodzakelijk gemaakt. De studielast is per onderdeel vastgesteld in termen van studiepunten (ECTS). Na elk onderwijsblok vindt evaluatie plaats in het kader van de programma-evaluatie en in het kader van de studiebegeleiding. Daarbij wordt telkens nagegaan of de studievoortgang voldoende dan wel onvoldoende is. De studielast is evenwichtig over het curriculum verdeeld. Zware studieonderdelen zijn over de semesters verdeeld. Met uitzondering van het afstudeersemester, is elk semester opgebouwd uit twee blokken van 10 weken waarin 7 lesweken zijn opgenomen, één zelfstudieweek, één toetsweek en één projectweek, zoals blijkt uit het jaarrooster. Bij de opleiding Milieukunde vindt in de projectweek een vaardigheidstraining plaats. Studenten hebben een beperkt aantal studieonderdelen per semester. Om versnippering te voorkomen, heeft elk binnenschools studieonderdeel een studielast van minimaal 3 ECTS en in de meeste gevallen 6 ECTS, zoals blijkt uit het Overzicht cursussen, studiepunten, normen stages en afstuderen MIL duaal. Bij een duale opleiding heeft een student naast zijn studie ook een baan. Om de opleiding studeerbaar te maken, zo is het auditteam gebleken, is een aantal maatregelen genomen: in overleg met de participerende bedrijven is gekozen voor één lesdag per week; naast de cursussen is er iedere lesdag ook werkplaats ingeroosterd, deze is bestemd voor extra ondersteuning; het buitenschoolse curriculum betreft werkzaamheden die de student bij zijn werkgever verricht en die zo veel mogelijk deel uitmaken van het reguliere takenpakket van de student als werknemer. studentbegeleiding is een essentieel onderdeel van het pakket aan maatregelen dat genomen is om de studievoortgang te bevorderen. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 23

27 Na het eerste jaar is in de klankbordgroep van de opleiding naar voren gekomen, dat de studiebelasting van een tweetal propedeuseonderdelen te groot was. Vanaf is er extra begeleiding ingeroosterd voor studieonderdelen waarin knelpunten gesignaleerd zijn. Vanaf is het aantal lesuren voor wiskunde ook vergroot. Daarnaast heeft ook een inhoudelijke bijstelling van deze cursussen plaatsgevonden. Verder is, na klachten van studenten, het aantal toetsen op een dag nu beperkt tot maximaal twee. Een eventuele derde toets wordt een week later gehouden. Studenten kunnen een half jaar later herkansen. Per semester bedraagt het aantal studiepunten 21 ECTS voor het binnenschoolse deel en 9 ECTS voor het buitenschoolse deel. De studielast per cursus is één van de onderwerpen in de cursusevaluaties. Uit het studenttevredenheidsonderzoek komt naar voren dat de studenten redelijk tevreden zijn over planning en toetsmomenten en zeer tevreden zijn over de bereikbaarheid van docenten in het geval van vragen. Het aantal binnenschools aan de studie bestede uren is lager dan gemiddeld, maar daar staat tegenover dat de studenten buitenschools doorgaans 32 uur werken. Als aan het binnenschoolse deel uren wordt besteed, goed voor ruim twee derde van de studiepunten, komt dat overeen met de door de opleiding voorziene studielast. De (formele) studielast van de verschillende onderwijsonderdelen wordt jaarlijks geëvalueerd, waarbij ondermeer wordt nagegaan of de vastgestelde studielast structureel afwijkt van de werkelijke studielast. Doel van deze evaluatie is vast te stellen of er op programmaniveau herschikkende maatregelen moeten worden genomen. Oordeel: voldoende Het auditteam beoordeelt dit facet voor de duale opleiding Milieukunde als voldoende op basis van de volgende constateringen. Belangrijk is dat het auditteam heeft kunnen constateren dat de opleiding zowel op het studentniveau als op het programmaniveau aandacht besteedt aan de relatie tussen de formele en de feitelijke studielast en hier vervolgens consequenties aan verbindt. De opleiding beschikt over deficiëntieprogramma s die de student de gelegenheid bieden om zijn kennis op het gewenste niveau te brengen. De opleiding beschikt via de evaluaties over een instrumentarium om èn op studentniveau èn op programmaniveau de factoren die de studievoortgang belemmeren, te identificeren en op basis daarvan maatregelen te treffen of op programmaniveau aanpassingen te plegen. De studenten beoordelen de (spreiding van de) studielast, de studeerbaarheid en de wijze waarop de opleiding problemen identificeert en vervolgens bijdraagt aan de oplossing ervan, als voldoende. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 24

28 Facet 2.5. Instroom Criterium Het facet Instroom is beoordeeld aan de hand van het volgende NVAO-criterium: Sluit het programma qua vorm en inhoud aan bij de kwalificaties van de instromende studenten: vwo, havo, middenkaderopleiding of specialistenopleiding (WEB) of daarmee vergelijkbare kwalificaties, blijkend uit toelatingsonderzoek? Bevindingen De opleiding richt zich op drie doelgroepen, zoals verwoord in de Startnotitie Milieukunde Duaal : MBO ers met een aantal jaren werkervaring op het terrein van milieu; schoolverlaters MBO; volwassenen (MBO, HBO, WO). Een intakegesprek met potentiële studenten behoort tot de reguliere procedure om toegelaten te worden tot de opleiding. Het doel van dit intakegesprek kan als volgt worden samengevat: toelichting te verstrekken over de opleiding en de duale leerformule; beoordelen of de opleiding en ervaring van de potentiële student overeenkomen met de toelatingseisen; registreren welke ervaring en verworven kennis, de Eerder Verworven Competenties (EVC), de potentiële student reeds bezit; bespreken in hoeverre het bedrijf waar de potentiële student werkzaam is, voldoende mogelijkheden biedt om de opleiding met succes te kunnen doorlopen (begeleiding, voorzieningen, niveau van de opdrachten); nagaan of de verwachtingen en de privé-situatie van de potentiële student aansluiten bij de inrichting van de opleiding; de potentiële student een bindend toelatingsadvies te verstrekken met eventuele bijzonderheden omtrent het persoonlijke studietraject. Bij het samenstellen van het studieprogramma is rekening gehouden met de competenties van de groep instromende studenten. Gelet op de heterogeniteit van de groep instromers, is in de propedeuse een cursus Science (wiskunde en scheikunde) opgenomen. Daarnaast komen in de intake vrijstellingen op basis van elders verworven competenties (EVC s) aan bod. Vrijstellingen worden vervolgens vastgesteld door de examencommissie. De vakdocent speelt een belangrijke rol bij de beoordeling van aanvragen voor vrijstellingen. Hiertoe zijn geen beoordelingscriteria opgesteld. Uit de documentatie blijkt echter dat bij de vaststelling voor vrijstellingen alles uit de kast wordt gehaald, zoals getuigschriften, literatuurlijsten, syllabi, literatuur en verslagen. Dit is op een heldere wijze gedocumenteerd, zo is het auditteam gebleken. De opleiding beschikt verder over deficiëntieprogramma s voor wiskunde en scheikunde. Studenten geven aan dat een voldoende startniveau op deze vakken noodzakelijk is. Docenten geven aan dat door wijziging van de instroomeisen (m.b.t. vereiste profilering in de 2e fase voortgezet onderwijs) de inzet van deze deficiëntieprogramma s noodzakelijk is. De voorlichting aan potentiële studenten vindt plaats op basis van een voorlichtings- en wervingsplan. Hierin is beschreven welke acties er ondernomen worden op het gebied van werving en voorlichting. Bij de voorlichting worden detacheringbureaus op het gebied van milieu betrokken. Het auditteam is van mening, dat de opleiding een voldoende helder beeld bezit van de heterogeniteit van de instroom en dat zij daar flexibel op inspeelt door maatregelen te nemen indien er sprake is van lacunes in de kennis van de instromende duale student. Daarnaast is de opleiding bij aanvang op de hoogte van de sterke en zwakke punten van studenten doordat studenten een intakegesprek krijgen. Op deze wijze is de Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 25

29 opleiding in staat voldoende aansluiting te realiseren tussen de beginsituatie van de instromers en het opleidingsprogramma. Een beeld dat tijdens de visitatie in de gesprekken met studenten werd bevestigd. De studenten beoordelen de aansluiting tussen hun vooropleiding, hun werkzaamheden thans en de duale opleiding als positief. Oordeel: voldoende Het auditteam beoordeelt dit facet voor de duale opleiding Milieukunde als voldoende op basis van de volgende constateringen. Zowel wat vorm als inhoud betreft, wordt in het opleidingsprogramma voldoende rekening gehouden met de verschillen in de beginkwalificaties van de instromende studenten en wel via de propedeuse met aanvullende cursussen voor MBO- en HAVO-instroom en tevens via een specifiek op duale studenten toegesneden intakeprocedure, waarbij per student niveau, werkervaring en motivatie worden beoordeeld tegen het licht van de eisen die de opleiding stelt. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 26

30 Facet 2.6. Duur Criterium Het facet Duur is beoordeeld aan de hand van het volgende NVAO-criterium: 3 Voldoet de opleiding aan de formele eis (240 ECTS) m.b.t. de omvang van het curriculum van een HBO bachelor opleiding? Bevindingen Het totale aantal studiepunten van de duale opleiding Milieukunde bedraagt 240 ECTS. Daarmee voldoet de opleiding aan de formele, kwantitatieve eis die aan HBO bachelor opleidingen wordt gesteld. Het auditteam constateert het volgende: in analogie met de regelgeving voor een voltijdopleiding Milieukunde, wordt aan studenten met een MBO-niveau 4-vooropleiding vrijstelling verleend voor Stage 1. Studenten zonder MBO-niveau 4-vooropleiding worden in de gelegenheid gesteld om de stageleerdoelen te realiseren door middel van aanvullende portfolio-opdrachten met een totale studielast van 30 studiepunten. Aan studenten die de propedeuse hebben behaald en die in aanvulling op de portfolio-opdrachten uit semesters 1 t/m 4 een werklast van minimaal 100 werkdagen hebben gerealiseerd, wordt een vrijstelling verleend voor de cursus Stage 2. Oordeel: voldoende Het auditteam heeft geconstateerd dat de duale opleiding Milieukunde een omvang heeft van 240 ECTS, Daar waar sprake is van vrijstellingen is dit geregeld conform de wettelijke regels welke door de opleiding op een adequate wijze worden toegepast. Reden voor het auditteam het facet Duur als voldoende te kwalificeren. 3 In feite gaat het hier niet om een criterium, maar om een formele vereiste. Zie de voetnoot bij beslisregel E. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 27

31 Facet 2.7. Afstemming tussen Vormgeving en Inhoud Criteria Het facet Afstemming tussen Vormgeving en Inhoud is beoordeeld aan de hand van de volgende NVAOcriteria: Is het didactisch concept in lijn met de doelstellingen? Sluiten de werkvormen aan bij het didactisch concept? Bevindingen De visie op onderwijs en het daarbij passende didactisch concept is afdelingsbreed ontwikkeld en beschreven in het door het auditteam bestudeerde document Zelfevaluatie afdeling Bouwnijverheid. De opleiding sluit daarmee aan bij het didactische concept van de Afdeling Bouwnijverheid dat uitgaat van het IZT-model (Instructie, Zelfstudie, Terugkoppeling). Voorts geeft zij hierbij aan de afdelingsvisie te onderschrijven. De opleiding vindt, dat het uitgangspunt van zelfstudie rondom praktijkgerichte opdrachten past binnen een duale opleiding. Het auditteam onderschrijft deze visie, mede gelet op het niveau en de werkervaring van de duale studenten. Uit de documentatie blijkt dat docenten het IZT-model, zoals dat binnen voltijdopleidingen wordt gehanteerd, voldoende aangepast beschouwen aan eisen die de duale variant stelt. Deze aanpassing heeft betrekking op de planning van de zelfstudie. Volgen voltijdstudenten een IZT-cyclus op één dagdeel, duale studenten volgen de cyclus over een week. De lesdag is zoveel mogelijk gevuld met contacturen (instructie en terugkoppeling). Zelfstudie vindt plaats via opdrachten op de werkplek dan wel thuis, zo blijkt uit de documentatie en uit de gesprekken met studenten. Door de afdelingsbrede projectgroep Competentiegericht Curriculum Bouwnijverheid is de visie van de afdeling aangepast aan het denken in termen van domeincompetenties en beschreven in Uitgangspunten Competentiegericht Onderwijs. De duale opleiding Milieukunde, zo geeft men aan, onderschrijft deze visie waarin zelfstudie rondom praktijkgerichte opdrachten centraal staat. Uit de documentatie blijkt verder dat de bij de competenties behorende onderwijswerkvormen voldoende helder zijn vormgegeven. Dit blijkt met name uit de door het auditteam bestudeerde modules. Hieruit blijkt dat het binnensschools curriculum een vakgerichte en thematische opbouw kent met daarvan afgeleide onderwijswerkvormen. De opleiding heeft het didactisch concept op praktische wijze vertaald naar een duale opleiding. In het binnenschoolse curriculum wordt zoveel mogelijk aansluiting gezocht bij de werksituatie van de student, voorts beschikt de opleiding over een instrument (portfolio), zo blijkt uit de documentatie en tijdens de audit, om het leren op de werkplek te sturen en te monitoren. Deze instrumenten worden ingezet en waar nodig aangepast op basis van evaluaties. Voor de cursussen in het binnenschools programma is, evenals in de voltijdopleidingen van de afdeling, het onderwijs georganiseerd door instructie en terugkoppeling te geven bij een realistische, aan de beroepspraktijk ontleende opdracht. De uitvoering binnen de duale opleiding verschilt echter van de voltijdopleidingen, zo constateert het auditteam, doordat terugkoppeling en instructie op de onderwijsinstelling plaatsvinden en de zelfstudie in de regel thuis wordt gedaan. Het auditteam acht dit een adequate invulling van een didactisch concept binnen een duale leeromgeving. Naarmate de opleiding vordert, neemt de complexiteit van de opdrachten (en dus ook van de te maken producten) toe en wordt bovendien in toenemende mate een beroep gedaan op het zelfinitiatief van de student. Deze aanpak kent een sterke interactie tussen de studenten onderling en tussen de student en de docenten. Docenten spelen daarbij een infomerende, stimulerende, beoordelende, adviserende en -waar Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 28

32 nodig- sturende rol. Het buitenschools programma bedraagt ca. 40% van het totale studieprogramma. Een belangrijk deel van de competenties verwerft de student op de werkplek. De afstemming tussen te verwerven competenties en de werkzaamheden bij de werkgever vindt plaats in het persoonlijk ontwikkelingsplan van iedere student. Deze werkwijze wordt beschreven in het door het auditteam bestudeerde begeleidingsprotocol. Over de werkwijze wordt bij het eerste bezoek van de docentbegeleider aan het bedrijf met de bedrijfsbegeleider overlegd. Werken in een team behoort tot de dagelijkse werkzaamheden van de studenten annex werknemers. De daarbij benodigde competenties ontwikkelen zij op de werkplek. Ter ondersteuning van het ontwikkelen van de algemene competenties op de werkplek zijn trainingen communicatietechniek en projectmanagement opgenomen in het binnenschools curriculum. Gelet op de eisen die het werkveld stelt aan afgestudeerde HBO ers, acht het auditteam dit adequaat. Oordeel: voldoende Voor de duale opleiding Milieukunde kwalificeert het auditteam dit facet als voldoende en wel op basis van de volgende observaties. Het didactisch concept is in de studieonderdelen herkenbaar ontleend aan de doelstellingen van de duale opleiding. In die doelstellingen staat centraal het verwerven van (algemene en beroepsspecifieke) competenties. Het didactisch concept sluit daarop aan door de sterke beroepsgerichte oriëntatie die tot uiting komt in de structuur van het programma. De centrale plaats die de relatie binnenschools curriculum en de werkplek in het programma innemen, is consequent uitgewerkt waardoor de integratie van theorie en praktijk door de hele opleiding heen tot stand wordt gebracht. Door te werken aan opdrachten wordt zowel zelfstandig werken, het werken in teamverband (waar in de beroepspraktijk sterk de nadruk op wordt gelegd) als de communicatieve vaardigheden ontwikkeld. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 29

33 Facet 2.8. Beoordeling en Toetsing Criterium Het facet Beoordeling en Toetsing is beoordeeld aan de hand van het volgende NVAO-criterium: Wordt door de beoordelingen, toetsingen en examens adequaat getoetst of de studenten de leerdoelen van (onderdelen van) het programma hebben gerealiseerd? Bevindingen Gelet op het feit dat Milieukunde een duale opleiding is, wijkt de wijze van toetsing op onderdelen af van toetsing bij andere opleidingen die binnen de Faculteit Natuur en Techniek vallen. Op hoofdlijnen is het toetsbeleid van de opleiding afgeleid van het beleid op facultair niveau. Thans wordt de congruentie van het afdelingsbeleid en het opleidingsbeleid aan het faculteitsbeleid getoetst. Toetsing van het portfolio vindt plaats door twee docenten. Uit de documentatie blijkt, dat docenten de beoordeling met behulp van het landelijke competentieprofiel lastig vinden en men voornemens is om het nieuwe opleidingsprofiel hiervoor te gaan gebruiken. In het jaarplan staat ingepland dat de eisen aan en beoordeling van het persoonlijks ontwikkelingsplan en portfolio worden uitgewerkt en dat deze ook worden gecommuniceerd naar docenten en studenten. Een belangrijk element van beoordelen en toetsen is de borging van de kwaliteit ervan. Voor wat betreft de beoordeling van de duale werkervaring is dit voldoende geregeld. Docenten opereren in teams bij het opstellen van beoordelingscriteria en bij het monitoren en beoordelen van producten die een student (of een groep studenten) heeft gemaakt. Aldus wordt voorkomen dat de beoordeling een zaak is van één individuele docent. Deze intersubjectieve werkwijze bevordert de consistentie van zowel de beoordelingscriteria als van de wijze waarop zij worden toegepast. Het auditteam heeft geconstateerd, dat de individuele kennistoetsen (theorietoetsen / tentamens) voldoende valide en betrouwbaar zijn en dat de kwaliteit ervan voldoende is geborgd, zo blijkt uit de bestudering van de toetsen. Voorts is het auditteam van oordeel, dat de beoordelingscriteria voldoende zijn uitgewerkt en eenduidig worden toegepast, Studenten maken gebruik van proeftoetsen die, zo blijkt uit de gesprekken met hen, een goede afspiegeling zijn van de leerstof. Het beeld dat op basis van de vakkenevaluaties ontstaat over de studenttevredenheid is over het algemeen voldoende tot goed. Wat betreft het buitenschools deel van het curriculum geven de begeleiders op de werkplaats hun indruk over het werk van de student dat opgenomen is in het portfolio. Doordat zij ook een handtekening zetten onder het aantal uren geven zij ook een kwantitatieve goedkeuring. Studenten kunnen tegen beslissingen van de examencommissie in beroep gaan (artikel 3.8 Onderwijs- en Examenregeling Afdeling Bouwnijverheid, algemeen deel). Binnen het curriculum van de duale opleiding ligt het accent vooral op concrete, aan de praktijk gerelateerde opdrachten en daarmee op concrete 'beroepsproducten'. Het toetsen en beoordelen geschiedt door meerdere docenten gezamenlijk, waardoor de kwaliteit van dit onderdeel binnen de toetspraktijk voldoende is geborgd. De opdrachten zijn zodanig geformuleerd, dat de student voor een succesvolle afronding daarna de daarvoor noodzakelijke kennis en vaardigheden ook daadwerkelijk moet inzetten. Anders gezegd, kennis wordt getoetst in de concrete context van een opdracht. Dit betekent, dat het belang van geïsoleerde en Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 30

34 louter op kennis gerichte (individuele) toetsen afneemt. Toetsing van de afstudeeropdracht vindt plaats met behulp van het afstudeerprotocol. Criteria waaraan afstudeeropdrachten moeten voldoen, zijn beschreven in het afstudeerprotocol. Tijdens de afstudeeropdracht laat de student zien, dat hij over de competenties van een beginnende beroepsbeoefenaar beschikt. Bij de beoordeling van afstudeeropdrachten worden twee docenten, de bedrijfsbegeleider en een lid van het College van Toezicht betrokken. Het werkveld is, zo blijkt uit evaluaties, over het algemeen tevreden met de beoordelingen van afstudeerwerk. Oordeel: voldoende Het auditteam kwalificeert dit facet voor de duale opleiding Milieukunde als voldoende op basis van de volgende constateringen. De huidige toets- en beoordelingspraktijk is voldoende betrouwbaar. De huidige beoordelingspraktijk die betrekking heeft op afstudeeropdrachten laat zien dat hier telkens meerdere docenten alsmede het werkveld bij betrokken zijn, waardoor kwaliteit en objectiviteit voldoende zijn geborgd. De opdrachten, de duale werkopdrachten en de afstudeeropdrachten zijn zodanig geformuleerd, dat de student voor een succesvolle afronding de daarvoor noodzakelijke kennis en vaardigheden moet inzetten. SAMENVATTEND OORDEEL PROGRAMMA : VOLDOENDE Het auditteam beoordeelt voor de duale opleiding Milieukunde het onderwerp Programma als voldoende op basis van de volgende overwegingen. De opleiding kent een programma dat in termen van kennis- en vaardighedenontwikkeling aanwijsbaar op HBO-niveau is gelegen. Het studieprogramma is zowel wat oriëntatie als organisatie betreft duidelijk gericht op het werkveld. De praktijkgerichtheid, de thematische ordening en de gerichtheid op beroepstaken zijn een goede waarborg voor de interne samenhang van het duale studieprogramma. Het programma biedt de student voldoende mogelijkheden om zijn opleiding tot milieukundig ingenieur te realiseren via frequente interacties met het werkveld. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 31

35 Onderwerp 3: Inzet van Personeel Dit onderwerp kent drie facetten: 1. eisen HBO; 2. kwantiteit personeel; 3. kwaliteit personeel. Facet 3.1. Eisen HBO Criterium Het facet Eisen HBO is beoordeeld aan de hand van het volgende NVAO-criterium: Wordt het onderwijs voor een belangrijk deel verzorgd door personeel dat een verbinding legt tussen de opleiding en de beroepspraktijk? Bevindingen Het personeelsbeleid wordt op faculteits- en afdelingsniveau ontwikkeld en vastgesteld. In het jaarplan van de opleiding Milieukunde is een personeelsdeel opgenomen waarin een aantal zaken op opleidingsniveau is uitgewerkt. De docenten van de opleiding hebben, zo concludeert het auditteam op basis van de netwerkoverzichten waar het auditteam inzage in heeft gehad alsmede op basis van de mondeling verstrekte additionele informatie tijdens de visitatie, voldoende contacten met de beroepspraktijk. Voor een aantal docenten geldt dat zij hun onderwijsbaan combineren met werk binnen het domein milieukunde. Verscheidene docenten zijn of waren tot voor kort werkzaam in de beroepspraktijk. Docenten worden bijgeschoold d.m.v. cursussen of trainingen, wonen congressen bij en bezoeken bedrijven in het kader van afstudeerbegeleiding, begeleiding van duale studenten en contacten met potentiële werkgevers. Twee docenten van de opleiding zijn betrokken bij het Kenniscentrum Gebouwde Omgeving (KGO), meer in het bijzonder de kenniskring van het lectoraat Regie Stedelijke Vernieuwing. Het lectoraat voert onderzoeksprojecten uit rondom het thema stedelijke vernieuwing, waarin milieu een belangrijk facet is. In 2006 en 2007 voert het lectoraat samen met het IGO en drie andere HBO-instellingen een onderwijsvernieuwingsproject uit gesubsidieerd door SURF, dat beoogt een verbinding te leggen tussen onderzoek en onderwijs. De docenten van de opleiding Milieukunde zullen daarbij ruim de gelegenheid krijgen om een inhoudelijke rol te spelen in onderzoek voor opdrachtgevers uit het werkveld, zo geeft de documentatie aan en bleek ook uit de tijdens de audit gevoerde gesprekken. Er is op kleine schaal geëxperimenteerd met het inzetten van docenten in onderzoeksprojecten van studenten op het gebied van Externe Veiligheid. Dit heeft geresulteerd in een verrijking van het curriculumonderdeel Risico en Beleid met een workshop kwantitatieve risicoanalyse. De eisen die gesteld worden aan begeleiders op de werkplek zijn beschreven in het begeleidingsprotocol; deze eisen worden tijdens de intake en in het eerste begeleidingsgesprek toegelicht. Leden van het docentencorps bezitten een netwerk via de begeleiding van studenten. Uit studentonderzoek blijkt dat studenten tevreden zijn over de inhoudelijke expertise van de docenten, over hun beroepsgerichtheid en over de actualiteit van hun werkveldkennis. Thans wordt een beperkt aantal gastdocenten ingezet in de duale opleiding. Contacten met de externe opdrachtgevers zijn eveneens een belangrijk middel waarmee een substantiële verbinding wordt gelegd tussen opleiding en werkveld. Externe deskundigen spelen in het onderwijs van de opleiding een rol bij de beoordeling van de afstudeeropdrachten. Via deze contacten met werkveldvertegenwoordigers, blijven de docenten op de hoogte van de actuele ontwikkelingen in het domein Milieukunde. Externe deskundigen spelen in het onderwijs van de opleiding een rol. Bij de beoordeling van de Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 32

36 afstudeeropdrachten zijn dat het CvT en externe opdrachtgevers. Bij de opzet van het curriculum is dat de Beroepenveldcommissie.. Uit gesprekken tijdens de audit met studenten en docenten is gebleken, dat de docenten door de contacten met werkveldvertegenwoordigers goed op de hoogte zijn van de actuele ontwikkelingen in het milieukundig domein. Het auditteam heeft daar tijdens de visitatie een goed beeld van gekregen en is daar positief over. Samenvattend is het auditteam van oordeel, dat de docenten mede dankzij hun externe relaties een vakdeskundigheid bezitten van een voldoende hoog niveau en dat via die externe relaties de beroepspraktijk een substantiële en actieve inbreng heeft in de realisatie van het duale programma. Oordeel: goed Het auditteam beoordeelt dit facet voor de duale opleiding Milieukunde als goed op grond van de volgende constateringen. De praktijk laat zien, dat de docenten van de duale opleiding Milieukunde frequent en intensief contacten onderhouden met vertegenwoordigers uit het werkveld. De docenten zijn door gebruikmaking van hun netwerk goed in staat een concrete en op de actualiteit gebaseerde verbinding tussen werkveld en programma te leggen. De opleiding schakelt gastdocenten in, waardoor de verbinding tussen werkveld en opleiding wordt versterkt. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 33

37 Facet 3.2. Kwantiteit Personeel Criterium Het facet Kwantiteit Personeel is beoordeeld aan de hand van het volgende NVAO-criterium: Wordt er voldoende personeel ingezet om de opleiding met de gewenste kwaliteit te verzorgen? Bevindingen Alle docenten die bij de opleiding Milieukunde duaal werkzaam zijn, zijn ook werkzaam bij andere opleidingen van de afdeling. De kwantitatieve aspecten van de formatie op afdelingsniveau zijn uitgebreid beschreven in het afdelingsontwikkelingsplan. De opleiding werkt conform het afdelingsontwikkelplan met een docent-studentratio van 1:26 voor onderwijzend personeel en 1:78 voor onderwijsondersteunend personeel. Dit komt overeen met de norm die door de Faculteit Natuur en Techniek van de Hogeschool Utrecht is vastgesteld. In vergelijking met andere technische HBO-opleidingen in Nederland is het een relatief gunstige ratio. Naar het oordeel van het auditteam wordt dan ook voldoende personeel ingezet om de opleiding uit te voeren. Zeker indien in aanmerking wordt genomen dat voor onderwijsinnovatie een afzonderlijk budget beschikbaar is. Bovendien zijn er geen zwaarwegende externe factoren die de omvang van de formatie in gevaar brengen. Omdat binnen de opleiding met kleine groepen gewerkt wordt, worden hier voor de opleiding extra voorzieningen getroffen. Docenten van de duale opleiding Milieukunde werken allemaal ook voor andere opleidingen van de afdeling. De deskundigheden die nodig zijn voor het geven van de studieonderdelen, zijn aanwezig. Om de actualiteit te versterken, wordt ook gebruik gemaakt van een beperkt aantal gastdocenten. Bij de opleiding duaal is een aantal keuzes gemaakt dat extra inzet van personeel vraagt. Het betreft maatwerk, individuele begeleiding, intake en kleine groepen (15-20 studenten). Het auditteam oordeelt positief hierover. Dit wordt mogelijk gemaakt doordat de studenten cursusgeld bovenop het collegegeld betalen. De huidige groepen zijn echter kleiner dan gepland, reden voor de opleiding om aandacht te besteden aan verhoging van de instroom. Dit heeft geleid tot meer instroom en tot meer contacten met bedrijven en potentiële studenten. Oordeel: goed Het auditteam beoordeelt dit facet voor de duale opleiding Milieukunde als goed op basis van de volgende constateringen. De huidige omvang van de formatie stelt de opleiding ruimschoots in staat het duale opleidingsprogramma op adequate wijze uit te voeren, waarbij op onderdelen sprake is van maatwerk aan studenten en van individuele begeleiding. Gelet op de thans aanwezige deskundigheid van de docenten is de opleiding bovendien goed in staat de gewenste kwaliteit te leveren. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 34

38 Facet 3.3. Kwaliteit Personeel Criterium Het facet Kwaliteit Personeel is beoordeeld aan de hand van het volgende NVAO-criterium: Is het personeel gekwalificeerd voor de inhoudelijke, onderwijskundige en organisatorische realisatie van het programma? Bevindingen Gelet op de CV s van de docenten en op het relatienetwerk dat zij onderhouden en gebruiken en mede gelet op de informatie die het auditteam tijdens de gesprekken met het management en studenten verkreeg, is het auditteam van oordeel dat de docenten inhoudelijk voldoende gekwalificeerd zijn om hun taken binnen het programma uit te voeren. Tijdens de audit bleek duidelijk dat er sprake was van een enthousiast docentenkorps. Het auditteam heeft kunnen constateren, dat de opleiding in haar aannamebeleid duidelijke kwaliteitseisen stelt aan haar personeel en dan niet alleen in termen van opleiding en scholing (vakkennis, onderwijskundige en/of organisatorische expertise) maar vooral in termen van competenties en werkervaring. Daarbij is het auditteam gebleken, dat de opleiding in haar aannamebeleid een sterk accent legt op het werven van praktijkgeoriënteerde specialisten, die naast hun docentschap in het domein milieukunde werkzaam zijn. Het auditteam vindt dit belangrijk, juist omdat deze docenten op een natuurlijke en vanzelfsprekende wijze actuele expertise en probleemstellingen binnen het duale opleidingsprogramma brengen. In de jaarlijkse functioneringsgesprekken wordt niet alleen het functioneren van de betreffende docent aan de orde gesteld, maar ook worden zijn scholingsbehoeften geïdentificeerd. Scholing moet in dit verband breed worden opgevat. Trainingen, deelname aan symposia, studiebezoeken e.d. vallen er ook onder. Het betreft hier scholing toegesneden op de individuele docent. Na elk functioneringsgesprek worden de scholingsafspraken schriftelijk vastgelegd, zo heeft het auditteam na verificatie geconstateerd. De deskundigheidsbevordering wordt niet alleen gebaseerd op de individuele behoefte van docenten, maar ook en uitdrukkelijk op de behoefte van de opleiding als geheel. De opleiding, i.c. de Faculteit FNT, beschikt over een overzicht van de beschikbare deskundigheid op de verschillende gebieden, gerangschikt in een docent-competentiematix. Deze matrix geeft een helder beeld van het totaal aan aanwezige competenties binnen de formatie van de duale opleiding Milieukunde. Daaruit wordt zichtbaar dat er geen substantiële maatregelen nodig zijn voor deskundigheidsbevordering op het gebied van de vakinhoudelijk gerelateerde competenties. De opleiding hanteert een procedure die studenten betrekt bij de evaluatie van docenten. Deze evaluaties vinden meerdere keren per jaar plaats. Bijvoorbeeld in het kader van de blokevaluaties. Ook op die wijze verkrijgt de opleiding inzicht in de kwaliteit van haar personeel. Uit deze evaluaties blijkt, dat het oordeel van de studenten over de vakkennis en de beroepsgerichtheid van de docenten positief is. Een beeld dat tijdens de visitatie in de gesprekken met studenten nogmaals werd bevestigd. Samenvattend is het auditteam van mening dat het huidige docentencorps, o.a. dankzij zijn directe verbinding met het beroepenveld, voldoende gekwalificeerd is om het studieprogramma inhoudelijk en organisatorisch op het vereiste niveau te realiseren. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 35

39 Oordeel: voldoende Het auditteam beoordeelt dit facet voor de duale opleiding Milieukunde als voldoende op basis van de volgende constateringen. Wat onderwijs- en vakdeskundigheid en inzicht in de werkveldontwikkelingen betreft, zijn de docenten voldoende toegerust om de opleiding op een adequaat niveau te verzorgen, mede dankzij hun kennis en contacten met het werkveld. De opleiding besteedt voldoende aandacht aan de (verdere) deskundigheidsbevordering van haar docentencorps. Studenten blijken tevreden te zijn over de vakinhoudelijke kennis en over de werkveldkennis van hun docenten. SAMENVATTEND OORDEEL INZET VAN PERSONEEL : VOLDOENDE Het auditteam kwalificeert voor de duale opleiding Milieukunde de Inzet van Personeel als voldoende op basis van de volgende overweging. Zowel kwalitatief als kwantitatief is de inzet van personeel op een niveau dat het verzorgen van de duale opleiding met de gewenste kwaliteit mogelijk maakt. Conform de Beslisregels Accreditatie zoals vastgelegd in het NVAO Accreditatiekader, kan een onderwerp niet hoger scoren dan voldoende. Het auditteam beoordeelt evenwel twee facetten van het onderwerp Inzet van Personeel als goed. Dit rechtvaardigt (zie onder E) een kwalificatie goed voor dit onderwerp. Reden voor het auditteam de kwalificatie goed als extra aantekening aan het oordeel toe te voegen. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 36

40 Onderwerp 4: Voorzieningen Dit onderwerp kent twee facetten: 1. materiële voorzieningen; 2. studiebegeleiding. Facet 4.1. Materiële Voorzieningen Criterium Het facet Materiële Voorzieningen is beoordeeld aan de hand van het volgende NVAO-criterium: Zijn de huisvesting en de materiële voorzieningen toereikend om het programma te realiseren? Bevindingen Uit de documentatie blijkt dat studenten aangeven dat de voorzieningen met betrekking tot leslokalen, digitale leeromgeving, mediatheek en studiefaciliteiten op de opleiding voldoende zijn. Het management en de studenten geven aan dat de duale studenten voor een belangrijk deel thuis of op hun werkplek aan opdrachten voor het onderwijs werken. Het auditteam heeft zich tijdens de audit zelf een beeld kunnen vormen van de materiële voorzieningen. Uit de rondgang is bij het auditteam het beeld ontstaan van een adequaat op de doelgroep toegespitste omvang en kwaliteit van de materiële voorzieningen. Wel plaatst het auditteam een kanttekening bij een behoorlijk aantal boeken uit de bibliotheek die zeker niet altijd van recente datum waren. Uiteraard, en het auditteam beaamt deze zienswijze, bieden readers waarin meer recente ontwikkelingen in het vakgebied zijn opgenomen en ook internet een belangrijke bron van informatie voor de duale student, zowel op zijn werkplek als op de opleiding. Dit laatste werd door studenten onderschreven: zij bezochten de bibliotheek in beperkte mate en gaven veelal de voorkeur aan informatie via Internet. Ter ondersteuning van de contacturen wordt gebruik gemaakt van Blackboard. Hierop treft de student extra leerstof en hulpmiddelen, mededelingen en opdrachten aan. Er is een discussieforum en opdrachten kunnen ingeleverd worden. Blackboard wordt intensief gebruikt, er zijn echter wel verschillen in het gebruik tussen de diverse studieonderdelen. Tijdens het intakegesprek wordt gevraagd of de student de beschikking heeft over een computer op de werkplek. De mediatheek is langer open op dinsdag, de lesdag van de studenten. In principe heeft elke leerjaar zijn eigen lokaal en kan er desgewenst gebruik worden gemaakt van een computerlokaal. Elke docent heeft een vaste werkplek met computer. Oordeel: voldoende Het auditteam kwalificeert dit facet voor de duale opleiding Milieukunde als voldoende op basis van de volgende constatering. Huisvesting en materiële voorzieningen zijn toereikend om de opleiding als duale variant te realiseren. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 37

41 Facet 4.2. Studiebegeleiding Criteria Het facet Studiebegeleiding is beoordeeld aan de hand van de volgende NVAO-criteria: Zijn de studiebegeleiding en de informatievoorziening aan studenten adequaat met het oog op de studievoortgang? Sluiten de studiebegeleiding en de informatievoorziening aan studenten aan bij de behoefte van de studenten? Bevindingen De persoonlijke begeleiding van de studenten en de communicatie tussen studenten en medewerkers is in het Strategisch Plan (juni 2004) tot actiepunt benoemd omdat de duale opleiding Milieukunde goed wil aansluiten bij de behoeften van de student. Elke duale student krijgt gedurende de hele opleiding een docentbegeleider en een bedrijfsbegeleider/mentor. In principe is de docentbegeleider gedurende de hele opleiding dezelfde persoon. De docentbegeleider krijgt elk semester 12,5 uur voor de individuele begeleiding van een student. De docentbegeleider bezoekt ieder semester de student op de werkplek. De duale docentbegeleider vervult tegelijk de rol van studieloopbaanbegeleider, vergelijkbaar met de situatie zoals die zich bij veel reguliere voltijdopleidingen voordoet. Elke duale student wordt op zijn of haar werkplek begeleid door een bedrijfsmentor. Met de bedrijfsmentoren is regelmatig contact: in het eerste studiejaar is sprake van drie bedrijfsbezoeken, daarna vinden twee bedrijfsbezoeken per jaar plaats. In het verleden is er een studiedag voor bedrijfsmentoren georganiseerd door de opleiding. Dit gebeurt echter niet structureel. Door studieloopbaanbegeleiding sluit de opleiding voldoende aan bij de behoefte van de duale student aan reflectie op zijn persoonlijk functioneren. Het huidige assessment wordt verder ontwikkeld in het kader van het project EVC. De kwalificatie van de begeleiding op de eigen werkplek is een onderdeel van het Plan van Aanpak Duaal. Dit houdt ondermeer in dat de opleiding er zorg voor draagt dat de bedrijfsbegeleider een training begeleiding wordt aangeboden. Het auditteam acht dit een noodzakelijke voorwaarde om als bedrijfsbegeleider werkzaam te zijn. In een persoonlijk ontwikkelingsplan (POP) geeft de student aan welke competenties hij in een bepaalde periode wil ontwikkelen. Het betreft hier zowel beroepscompetenties als algemene competenties. De vaardigheidstrainingen op het terrein van communicatietechniek en projectmanagement bieden hierbij ondersteuning. De werkwijze voor het opstellen van een persoonlijk ontwikkelingsplan is beschreven door de afdeling in het afdelingsbrede begeleidingsprotocol. Tijdens de introductiebijeenkomst in augustus en een aparte bijeenkomst in het eerste semester krijgen de eerstejaars studenten voorlichting over het persoonlijk ontwikkelingsplan en het portfolio. In dit afdelingsbrede begeleidingsprotocol staan de rollen beschreven van de docentbegeleider en de bedrijfsbegeleider. Tevens wordt aangegeven wat de wijze van beoordeling van de buitenschoolse werkzaamheden is. In het lesrooster is tijd ingeruimd voor extra begeleiding, dit heeft de naam werkplaats gekregen. In de propedeuse worden deze uren meestal met een docent ingeroosterd. In de hoofdfase worden deze uren op afspraak ingevuld. Het gaat zowel in de propedeuse als de hoofdfase om 1,5 uur per lesdag. Informatievoorziening aan studenten verloopt via de volgende kanalen: afdelingsbrede studiegids, Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 38

42 Blackboard, de internetpagina s van de afdeling, faculteit en Hogeschool, de HU-roostersite en Osiris. Osiris is het studievolgsysteem dat met ingang van september 2003 hogeschoolbreed is ingevoerd. Dit moet o.a. adequate informatie garanderen m.b.t. de studievoortgang. Osiris is beschikbaar voor het raadplegen van de studievoortgang en voor informatie over het cursusaanbod. De docentbegeleider heeft via Osiris altijd inzicht in de studieresultaten van de studenten. Uit de gesprekken met de studenten tijdens de audit bleek, dat de registratie in Osiris te wensen over laat. Het management geeft aan dat dit een bijna permanent punt van aandacht is en dat er duidelijke verbeteringen in de registratie zijn, zeker gelet op de eerdere problemen. Gesprekken met studenten steunen het management overigens in deze bewering. De opleiding heeft, zo blijkt uit de documentatie, via informele contacten en de klankbordgroep een goed beeld van de tevredenheid van studenten. Zo is de verbetering van het persoonlijk ontwikkelingsplan en het portfolio op grond hiervan ter hand genomen. Voorts volgen docenten een cursus studieloopbaanbegeleiding via het opleidingscentrum van de HU. Studenten van de duale opleiding Milieukunde zijn positief over de begeleiding: korte lijnen, lage drempels, goed gestructureerd, planmatige aanpak, persoonsgericht en met ruimte voor informele contacten. Oordeel: voldoende Het Auditteam beoordeelt dit facet voor de duale opleiding Milieukunde als voldoende gelet op de volgende overwegingen. De studiebegeleiding is adequaat met het oog op de studievoortgang en sluit aantoonbaar aan bij de behoeften van de duale studenten. De informatievoorziening aan studenten en docenten is over het algemeen voldoende, maar de informatievoorziening m.b.t. de studievoortgang (OSIRIS), is zeker nog niet optimaal. De opleiding heeft met de verbetering hiervan echter aantoonbaar, zo bleek tijdens de audit, al een aanvang gemaakt. SAMENVATTEND OORDEEL VOORZIENINGEN : VOLDOENDE Het auditteam kwalificeert voor de duale opleiding Milieukunde het onderwerp Voorzieningen als voldoende gelet op de volgende overwegingen. De ruimtelijke en materiële voorzieningen maken het mogelijk opleiding op adequate wijze te realiseren. De studentbegeleiding en de hieraan gerelateerde informatievoorziening aan studenten zijn voldoende geregeld en sluiten aan bij de behoefte van de duale studenten. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 39

43 Onderwerp 5: Interne Kwaliteitszorg Dit onderwerp kent drie facetten: 1. evaluatie resultaten; 2. maatregelen tot verbetering; 3. betrekken van medewerkers, studenten, alumni en beroepenveld. Facet 5.1. Evaluatie Resultaten Criterium Het facet Evaluatie Resultaten is beoordeeld aan de hand van het volgende NVAO-criterium: Wordt de opleiding periodiek geëvalueerd, mede aan de hand van toetsbare streefdoelen? Bevindingen Binnen de Faculteit Natuur en Techniek is een integraal kwaliteitszorgsysteem ontwikkeld en geïmplementeerd (IKS FNT). Het kwaliteitszorgsysteem kent twee duidelijk te onderscheiden onderdelen: kwaliteitsborging en kwaliteitsverbetering. In het kader van kwaliteitszorg voert de opleiding Milieukunde evaluaties uit conform het kwaliteitssysteem dat de Faculteit Natuur en Techniek hanteert. De opleiding beschikt over vakevaluaties, waarin ieder vak wordt geëvalueerd. Verder beschikt ze over informatie over de kwaliteit uit recent afgenomen bedrijfsevaluaties en klankbordgroepbijeenkomsten. De stand-van-zakennotitie beschrijft de waardering van het College van Toezicht in de afstudeerprocedure. Dit verschaft inzicht in de kwaliteit van de afstudeerders en het eindniveau. Elke drie jaar schrijft de opleiding in het kader van de interne audit of de accreditatie aan de hand van Evinac een Management Review waarin de zes prestatiecriteria worden geëvalueerd. Een interne of externe auditcommissie koppelt aan de hand van de documentenanalyse en de gesprekken met de betrokkenen haar bevindingen aan de opleiding terug. Deze rapportages leiden tot het opstellen van verbeterplannen. Aan het eind van het studiejaar evalueert de clustermanager met de teamleiders of de activiteiten zoals beschreven in het clusterjaarplan zijn uitgevoerd en/of de gewenste resultaten zijn behaald. Het auditteam heeft een overzicht van het voorlopig resultaat van de bedrijfsevaluaties (maart-april 2003) voor de duale opleiding Milieukunde bestudeerd. Deze, inmiddels gedateerde, notitie geeft naar de overtuiging van het auditteam, de opleiding voldoende inzicht in de mening van bedrijven waar studenten werken. Het auditteam merkt wel op dat een recente bedrijfsevaluatie op zijn plaats is. Voorts maakt de opleiding Milieukunde gebruik van goed opgezette hogeschoolbrede standaardonderzoeken naar de tevredenheid van studenten (jaarlijks), docenten en niet-onderwijzend personeel (tweejaarlijks). De uitkomsten van deze standaardonderzoeken, maar ook en vooral de resultaten van de evaluaties door studenten (en docenten), vormen een wezenlijke bijdrage tot het definiëren en uitvoeren van verbetermaatregelen. Uit de verslagen van bijeenkomsten van de klankbordgroep blijkt, dat de opleiding steeds op zoek is naar zwakke punten binnen de opleiding en aan de mogelijke oplossing hiervan. In dit opzicht functioneert de klankbordgroep als waardevolle gesprekspartner daar waar het gaat om de opleidingsdoelstellingen en de opleidingsstrategie, de kwaliteit van het totale programma en de programma-inhoud. In het door het auditteam bestudeerde jaarplan van de duale opleiding Milieukunde wordt expliciet aandacht besteed aan kwaliteitszorg. Hierin staat vermeld welke activiteiten op dit terrein plaatsvinden en zullen plaatsvinden. Zo wordt in een aparte bijlage in schemavorm aandacht besteed aan activiteiten die moeten worden uitgevoerd, het doel/resultaat, de looptijd en de geraamde personele inzet en/of kosten. Voorbeelden hiervan zijn activiteiten op onderwijskundig gebied zoals het opstellen van competenties en doelstellingen, het uitwerken van eisen aan beoordelingen, het trainen van docenten tot Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 40

44 studieloopbaanbegeleiders en docentenstages. Het kwaliteitszorgsysteem kent een klachtenregeling waarin de procedure van klachtindiening en -afhandeling is beschreven. Voor studenten is zo n regeling goed uitgewerkt. Voor docenten is het een en ander ingebed in de formele HU-regelingen. Voor zaken waar genoemde regelingen niet in voorzien, zou het Instituut, naar het oordeel van het auditteam, nog een procedure moeten ontwikkelen. Dit geldt overigens ook met betrekking tot klachten van externe bij de opleiding betrokken partijen. Oordeel: voldoende Het auditteam beoordeelt dit facet voor de duale opleiding Milieukunde als voldoende omdat: De opleiding jaarlijks aan de hand van toetsbare streefdoelen geëvalueerd wordt. Deze evaluaties zijn in de planningscyclus van de Faculteit N&T geplaatst. De opleiding besteedt daarnaast binnen de kaders van haar eigen jaarplan aandacht aan aspecten van kwaliteitszorg waarbij doelstellingen geformuleerd zijn. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 41

45 Facet 5.2. Maatregelen tot Verbetering Criterium Het facet Maatregelen tot Verbetering is beoordeeld aan de hand van het volgende NVAO-criterium: Vormen de uitkomsten van periodieke evaluaties van de opleiding de basis voor aantoonbare verbetermaatregelen die bijdragen aan de realisatie van de streefdoelen? Bevindingen Uit de thans voorhanden zijnde documentatie van de duale opleiding Milieukunde waaronder het Strategisch Plan, de Management Review en het Jaarplan blijkt, dat evaluaties aantoonbaar leiden tot het vaststellen, plannen, uitvoeren en monitoren van verbetermaatregelen. Voorbeelden hiervan zijn: blijvende aandacht voor de instroom van studenten en intensieve contacten met potentiële werkgevers. In dit kader wordt nauw samengewerkt met ECOjob. Deze samenwerking mag naar de mening van het auditteam natuurlijk de focus op andere potentiële werkgevers niet belemmeren; het curriculum wordt gaandeweg omgevormd naar een competentiegericht curriculum. Het bestaande curriculum dient eerst goed geëvalueerd te worden, voordat grootschalige aanpassing van het curriculum aan de orde is; de eisen aan en de beoordeling van het Leerwerkplan en portfolio worden verder uitgewerkt en gecommuniceerd naar studenten. Ook op het niveau van bijvoorbeeld het personeel worden verbetermaatregelen geformuleerd. Voorbeelden hiervan zijn (afkomstig uit het Jaarplan ): het werk van docenten moet voldoende gevarieerd zijn en contacten met de beroepspraktijk opleveren. Docenten vervullen bij voorkeur zowel de rol van expert als van coach; docenten worden gestimuleerd tot het maken van een persoonlijk ontwikkelingsplan (POP). De doelstelling is dat 80% van de docenten die werkzaam zijn bij de opleiding Milieukunde duaal een POP heeft gemaakt op 1 september 2005; met ingang van 1 september 2005 dienen alle duale begeleiders gecertificeerde SLB- begeleiders te zijn of deel te nemen aan een certificeringtraject. Gebleken is dat vanaf september 2005 er een kwaliteitscoördinator is aangesteld voor 0,4 fte voor het Instituut Gebouwde Omgeving (IGO). Deze coördinator heeft een activiteitenlijst voor kwaliteitsontwikkeling en -borging opgesteld die is goedgekeurd door het IMT. Daarnaast wordt een kwaliteitsbeleidsplan ontwikkeld. Daarnaast heeft het cluster waaronder Milieukunde valt in december 2005 een clusterjaarplan opgesteld, waarin streefnormen expliciet zijn gedefinieerd. Door middel van meetinstrumenten zullen deze normen worden bewaakt en waar nodig worden bijgestuurd. De kwaliteitscoördinator zal de resultaten in de vorm van kwaliteitsrapportages vier keer per jaar publiceren (voor medewerkers en studenten) en hierover adviseren. Oordeel: voldoende Het auditteam kwalificeert dit facet voor de duale opleiding Milieukunde als voldoende gelet op het volgende constatering. De uitkomsten van de periodieke evaluaties/onderzoeken worden aantoonbaar vertaald in concrete verbetermaatregelen waarvan de implementatie wordt gevolgd. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 42

46 Facet 5.3. Betrekken van Medewerkers, Studenten, Alumni en Beroepenveld Criterium Het facet Betrekken van Medewerkers, Studenten, Alumni en Beroepenveld is beoordeeld aan de hand van het volgende NVAO-criterium: Zijn -en zo ja op welke wijze- medewerkers, studenten, alumni en het afnemend beroepenveld actief betrokken bij de interne kwaliteitszorg van de opleiding? Bevindingen Medewerkers, studenten en het beroepenveld zijn betrokken bij de kwaliteitszorg van de opleiding. Het College van Toezicht is bij afstudeerpresentaties aanwezig en rapporteert één keer per jaar aan de opleiding. Met de Beroepenveldcommissie vindt twee keer per jaar overleg op opleidingsniveau plaats. Het auditteam constateert op basis van documentatie en op basis van de tijdens de audit gevoerde gesprekken dat de opleiding evaluaties/onderzoeken uitvoert waar de bij de opleiding belanghebbende partijen betrokken zijn. de resultaten van het studenttevredenheidsonderzoek worden in het managementteam van het instituut besproken met de Clustermanagers en de Teamleiders. Daarnaast worden ze besproken binnen de docententeams. Hieruit worden speerpunten en verbeterpunten gedefinieerd waaraan het instituut en de opleiding in het volgende jaar willen gaan werken; de resultaten van het werkbelevingsonderzoek worden met de medewerkers van de afdeling P&O besproken, waarop acties gedefinieerd worden om de medewerkers tevredenheid te verhogen; de blok- en module-enquêtes worden door het IFLOS verwerkt en de resultaten worden aan de Clustermanagers, Teamleiders, medewerkers en studenten bekend gemaakt. Deze resultaten dienen als input voor de functioneringsgesprekken met de betrokken docenten. Zonodig wordt dit verwerkt in het persoonlijk ontwikkelingsplan of teamontwikkelingsplan van de docent. Daarnaast vormen de resultaten de basis voor verbetermaatregelen van het curriculum en voor de uitvoering daarvan; de decaan houdt exitgesprekken en verwerkt deze informatie in jaarlijkse rapportages aan het management. De duale studenten voerden tot voor kort nog niet structureel een exitgesprek met de decaan, inmiddels gebeurt dit wel; de Opleidingsraad van de duale opleiding Milieukunde functioneert, zo constateert het auditteam na bestudering van 13 verslagen, naar behoren. Hierin worden alle aspecten besproken die van belang zijn voor de interne kwaliteitszorg van de opleiding; daarnaast maakt de opleiding voor verbeteractiviteiten gebruik van de aanbevelingen van het College van Toezicht, de Beroepenveldcommissie en van overige contacten met het beroepenveld; uit gesprekken met docenten bleek dat zij als belangrijkste verbeterpunten zagen: de vermindering van de kwetsbaarheid (instroom) van de opleiding en een actievere werving. Uit de documentatie en uit de gesprekken met studenten blijkt dat de opleiding voldoende op de hoogte is van hun mening over de opleiding en dat ze werk maakt van kritiek, zoals geuit in de klankbordgroep en informele contacten. Docenten en de opleidingscoördinator zijn goed benaderbaar. Daar waar verbeteringen niet direct mogelijk zijn, worden redenen toegelicht. Dit tot tevredenheid van de studenten, zo las het auditteam in de documentatie en bleek uit de gesprekken. Bij de ontwikkeling van (vakinhoudelijke) programmaonderdelen wordt het beroepenveld betrokken. Bij het project beroepskolom Milieukunde, dat voorstellen ontwikkelt voor een herziening van het curriculum, worden ook studenten betrokken en is er overleg met de Beroepenveldcommissie. Docenten worden ingeschakeld in projecten en besluiten worden ter advies voorgelegd aan de Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 43

47 Opleidingsraad. Het bestaan van een klankbordgroep (docenten en studenten) staat garant voor betrokkenheid en snelle terugkoppeling. Het auditteam heeft een aantal verslagen van deze klankbordgroep bestudeerd. Afgestudeerden van de duale opleiding zijn er pas sinds Over de ontwikkeling van het alumnibeleid is in het opleidingsjaarplan geen voornemen opgenomen. Oordeel: voldoende Het auditteam kwalificeert dit facet voor de duale opleiding Milieukunde als voldoende gelet op de volgende overwegingen. Het auditteam heeft geconstateerd, dat de opleiding verschillende bij de opleiding betrokken partijen systematisch bij de evaluaties betrekt en dat zij de uitkomsten ervan aantoonbaar gebruikt als basis voor verbeteringen. De opleiding betrekt op dit moment nog geen alumni bij de evaluatie van de opleiding. Gelet op de recente datum van eerste afgestudeerden kan het auditteam zich dit voorstellen. Echter, met het oog op de toekomst en het belang van alumni voor opleidingen zal het zeker noodzakelijk zijn op dit punt concrete actie te ondernemen. SAMENVATTEND OORDEEL INTERNE KWALITEITSZORG : VOLDOENDE Het auditteam kwalificeert het onderwerp Interne Kwaliteitszorg van de duale opleiding Milieukunde als voldoende en wel op grond van de volgende overwegingen. De interne kwaliteitszorg wordt systematisch aangepakt door de opleiding. Studenten, docenten en het werkveld zijn aantoonbaar betrokken bij evaluaties. De implementatie van het kwaliteitszorgsysteem leidt aantoonbaar tot concrete verbetermaatregelen met meetbare doelstellingen/normeringen waarvan de realisering (aan de hand van prestatieindicatoren) wordt gevolgd. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 44

48 Onderwerp 6: Resultaten Dit onderwerp kent twee facetten: 1. gerealiseerd niveau; 2. onderwijsrendement. Facet 6.1. Gerealiseerd Niveau Criterium Het facet Gerealiseerd Niveau is beoordeeld aan de hand van het volgende NVAO-criterium: Zijn de gerealiseerde eindkwalificaties qua niveau, oriëntatie en domeinspecifieke eisen in overeenstemming met de nagestreefde eindkwalificaties? Bevindingen Om een antwoord te krijgen op de vraag of de gerealiseerde eindkwalificaties overeenkomen met de nagestreefde eindkwalificaties, is het auditteam nagegaan of, en zo ja op welke wijze, de opleiding het beroepenveld daarbij betrekt en tot welke conclusie dat heeft geleid. Ook heeft het auditteam een aantal afstudeerscripties meegenomen en bestudeerd. De opleiding heeft van de gerealiseerde eindkwalificaties een voldoende beeld op grond van de informatie die zij verkrijgt van vertegenwoordigers uit de organisaties waar de duale studenten werkzaam zijn. Ook zijn vertegenwoordigers uit het beroepenveld betrokken bij de beoordeling van de scripties die door de studenten zijn uitgevoerd. Het auditteam constateert dat in het studiejaar 2004/2005 de eerste lichting studenten Milieukunde duaal is afgestudeerd; alle tien studenten die het propedeusediploma behaalden, hadden per 1 oktober 2005 ook het hoofdfasediploma behaald. De resultaten van de afstudeeropdracht en het oordeel van docent-begeleiders en het College van Toezicht geven aan dat de studenten de competenties in voldoende mate hebben verworven. Het afstuderen beslaat een geheel semester en de essentie van het afstuderen is dat de student kan aantonen dat hij over de beoogde competenties beschikt om als beginnend beroepsbeoefenaar aan de slag te kunnen. Het afstuderen resulteert in een eindrapport, dat de student voor een commissie van examinatoren en een lid van het College van Toezicht moet verdedigen. Het College van Toezicht bestaat uit van de school onafhankelijke vertegenwoordigers uit de beroepspraktijk. Dit College houdt vooral toezicht op het eindexamenproces en rapporteert daarover in een schriftelijk verslag en licht dat verslag mondeling toe tijdens een vergadering van het College van Toezicht met de Examencommissie. De mening van het College van Toezicht wordt belangrijk geacht en aan suggesties en wensen van het College wordt zo goed mogelijk tegemoet gekomen, zo geeft de opleiding expliciet aan. Het beroepenveld is de volgende toets voor het bereikte niveau van de afgestudeerden. Door het duale karakter van de studie hadden alle studenten na (en tijdens) de studie een baan. Een eerste onafhankelijk onderzoeksresultaat van de HBO-monitor, die wordt uitgevoerd met afgestudeerden die ca. 1,5 jaar geleden afgestudeerd zijn, laat nog op zich wachten. De begeleidende docenten en de bedrijfsbegeleiders hebben evenwel in de loop van drie jaar een duidelijke groei in complexiteit van taken en in verantwoordelijkheden kunnen constateren bij de meeste student/werknemers. Het auditteam heeft een aantal scripties beoordeeld. De bestudeerde scripties waren van een voldoende tot en met een ruim voldoende tot goed niveau. De probleemstelling, de beschrijving van de gehanteerde techniek, de resultaten en de conclusies waren bij de ene scriptie adequaat geformuleerd, bij een andere scriptie minder goed uitgewerkt. In de regel kwam de beoordeling die de opleiding aan de scriptie gegeven had redelijk overeen met die van de leden van het auditteam. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 45

49 Oordeel: voldoende Het auditteam beoordeelt dit facet voor de opleiding Milieukunde als voldoende op basis van de volgende constatering. De door het auditteam bestudeerde scripties alsmede de gegevens die de opleiding heeft overlegd met betrekking tot de betrokkenheid van het beroepenveld bij de beoordeling van scripties en bij het vaststellen van de kwaliteit van de afgestudeerden, laten zien dat gerealiseerde en nagestreefde eindkwalificaties met elkaar in overeenstemming zijn. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 46

50 Facet 6.2. Onderwijsrendement Criteria Het facet Onderwijsrendement is beoordeeld aan de hand van de volgende NVAO-criteria: Zijn er, al dan niet in samenspraak met verwante opleidingen, streefcijfers geformuleerd in vergelijking met andere relevante opleidingen? Voldoet het onderwijsrendement aan deze streefcijfers? Bevindingen De opleiding hanteert de volgende criteria voor de rendementen: selectie moet plaatsvinden in de propedeuse; uitval in de hoofdfase moet beperkt blijven tot incidentele gevallen; zo veel mogelijk studenten moeten de propedeuse in één jaar afronden; voor studenten die dat niet lukt en die geen bindend studieadvies krijgen, wordt gestreefd naar afronding van de propedeuse binnen 1,5 jaar; de gemiddelde studieduur van afstudeerders moet lager zijn dan 4,5 jaar. De opleiding streeft naar optimale selectie in de propedeuse en minimale uitval in de hoofdfase, zo schrijft zij in haar stand-van-zaken-notitie. De streefcijfers voor uitval in de hoofdfase (minder dan 5%) en voor de gemiddelde studieduur (minder dan 4,5 jaar) kunnen als harde criteria worden beschouwd. Voor het rendement van de propedeuse (meer dan 75%) moet echter gesteld worden dat de opleiding meer waarde hecht aan tijdige selectie en eventuele verwijzing naar een (studie)keuze die beter bij de kwaliteiten en interesses van de student past, dan aan het nastreven van een getalsmatig rendementscriterium. Het auditteam onderstreept deze zienswijze van de opleiding Milieukunde. Zoals onder 6.1 aangegeven, is in 2005 de eerste lichting studenten Milieukunde duaal afgestudeerd. De tien studenten die het propedeusediploma behaalden, hebben op 1 oktober 2005 ook het hoofdfasediploma behaald. Het auditteam vindt dit positief en het resultaat kan er op duiden dat de begeleiding van studenten gedurende de opleiding van een voldoende intensiteit en niveau is geweest. De stand-van-zaken-notitie noemt getallen van minimaal 1 en maximaal 1,5 jaar voor het behalen van de propedeuse. Voor instroom in de duale opleiding is het streefcijfer minimaal 12 studenten. Over de resultaten op de rendementen die de opleiding als harde criteria beschouwt (uitval in de hoofdfase en de gemiddelde studieduur), zijn nog geen cijfers beschikbaar. Het streefgetal van 12 instromers wordt niet gehaald. Het management schrijft dit feit niet toe aan gebrek aan belangstelling van aspirant- studenten en ook niet aan gebrek aan behoefte in het werkveld, maar aan de slechte economische situatie. Het auditteam is van mening dat, alleen al gelet op het enthousiasme van docenten en studenten, de opleiding een hogere instroom verdient. Essentieel is dan ook dat de opleiding/het instituut/de faculteit maatregelen neemt/nemen om op korte termijn de instroom te verhogen. De marketing blijkt vooral regionaal te zijn. Een door het auditteam geopperde werkwijze is het actief werven van studenten onder werknemers van organisaties die werkzaamheden verrichten op het terrein van/gelieerd zijn aan milieukunde. De opleiding is zich, zo blijkt overduidelijk tijdens de audit, bewust van de noodzaak van een hogere instroom en ziet dit als een speerpunt voor de komende periode. Oordeel: voldoende Het auditteam kwalificeert dit facet voor de duale opleiding Milieukunde als voldoende op basis van de volgende constatering. Alle studenten die een propedeusediploma behaalden, hebben inmiddels ook een bachelordiploma behaald. De kwantitatieve instroom is in dit verband een punt van aandacht. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 47

51 SAMENVATTEND OORDEEL RESULTATEN : Het auditteam kwalificeert het Onderwerp Resultaten voor de opleiding Milieukunde als voldoende gelet op het volgende. Op basis van informatie vanuit het beroepenveld over de kwaliteit van de afgestudeerden, maar ook op basis van eigen waarneming van afstudeerwerkstukken stelt het auditteam vast, dat het gerealiseerde niveau aantoonbaar overeenkomt met het HBO-niveau dat door de opleiding wordt nagestreefd. Het facet studierendement kwalificeert het auditteam als voldoende, gelet op het feit dat de opleiding na de propedeuse te maken heeft met weinig of geen uitval van studenten. Wel dient de opleiding zich verder in te spannen om de studenteninstroom verder te vergroten. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 48

52 3. SAMENVATTEND OORDEEL 3.1. Oordeelschema HBO bachelor opleiding Milieukunde duaal HBO BACHELOR OPLEIDING Milieukunde duaal Onderwerp / Facet Oordeel 1. Doelstellingen Opleiding V Domeinspecifieke Eisen V 1.2. Niveau Bachelor G 1.3. Oriëntatie HBO G 2. Programma V 2.1. Eisen HBO V 2.2. Relatie tussen Doelstellingen en Inhoud Programma G 2.3. Samenhang Programma V 2.4. Studielast V 2.5. Instroom V 2.6. Duur V 2.7. Afstemming tussen Vormgeving en Inhoud V 2.8. Beoordeling en Toetsing V 3. Inzet van Personeel V Eisen HBO G 3.2. Kwantiteit Personeel G 3.3. Kwaliteit Personeel V 4. Voorzieningen V 4.1. Materiële Voorzieningen V 4.2. Studiebegeleiding V 5. Interne Kwaliteitszorg V 5.1. Evaluatie Resultaten V 5.2. Maatregelen tot Verbetering V 5.3. Betrekken van Medewerkers, Studenten, Alumni en Beroepenveld V 6. Resultaten V 6.1. Gerealiseerd Niveau V 6.2. Onderwijsrendement V Samenvattend oordeel V 4 Extra aantekening: goed 5 Extra aantekening: goed Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 49

53 3.2. Integraal oordeel/ advies aan NVAO Op basis van zijn bevindingen met betrekking tot alle in het NVAO-Accreditatiekader vermelde onderwerpen en facetten, concludeert het auditteam dat de door de Hogeschool Utrecht, in casu de Faculteit Natuur en Techniek, verzorgde duale HBO bachelor opleiding Milieukunde in aanmerking komt voor accreditatie door de NVAO. Conform de Beslisregels Accreditatie zoals vastgelegd in het NVAO Accreditatiekader, kan een Onderwerp niet hoger scoren dan voldoende. Het auditteam beoordeelt evenwel: twee facetten van onderwerp 1 ( Doelstellingen Opleiding ) als goed, wat een kwalificatie goed voor dit onderwerp rechtvaardigt; 6 voor onderwerp 3 ( Inzet van Personeel ) twee facetten als goed en één als voldoende, wat een kwalificatie goed voor dit onderwerp rechtvaardigt. 7 Reden voor het auditteam de kwalificatie goed als extra aantekening toe te voegen aan zijn oordeel over de onderwerpen: (1) Doelstellingen Opleiding; (3) Inzet van Personeel. 6 Zie onder E. 7 Zie onder E. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 50

54 BIJLAGE I: Curricula Vitae auditoren en onafhankelijkheidsverklaringen auditoren Drs. W.G. van Raaijen - voorzitter Willem van Raaijen was jarenlang als rector verbonden aan het Luzac College. Hij was daar voorzitter van de landelijke examencommissie, lid van de Commissie Voorbereiding Tweede Fase en voorzitter van de vakgroep Nederlands. Daarna was Van Raaijen Manager Opleidingen & Trainingen bij de holding waaronder het Luzac College destijds als een van de 25 werkmaatschappijen viel en werkte hij als consultant public search voor de Interlace Group. Voor deze organisatie was hij werkzaam binnen de onderwijswereld, ministeries en gemeentes en bij organisaties die opereren op het snijvlak tussen publiek en privaat zoals bijvoorbeeld onderzoeksinstellingen en omroepen. Bij Hobéon houdt Van Raaijen zich bezig met organisatievraagstukken, marktonderzoek, accreditatie in het hoger onderwijs en certificering van ondermeer openbare bibliotheken en kunsteducatieve instellingen. Drs. G.W.M.C. Broers - secretaris en onderwijskundige Ger Broers werkt sinds 1997 als adviseur bij Hobéon. Sinds zijn afstuderen (1986) aan de (toenmalige) Rijksuniversiteit Leiden als onderwijskundige heeft hij gewerkt bij verschillende organisaties waaronder de RUL, ECABO, Van der Veldt Cursusontwikkeling en Cursusuitvoering (VCC) en het Rotterdams Instituut voor Sociologisch en Bestuurskundig Onderzoek (RISBO). Daarnaast heeft Broers gepubliceerd in NRC Handelsblad en de tijdschriften Intermediair en Psychologie. Bij Hobéon houdt hij zich vooral bezig met arbeidsmarktonderzoek voor (hoger) onderwijsinstellingen, het beoordelen van de onderwijskundige kwaliteit van opleidingen volgens de NVAO-kaders en het beoordelen van de kwaliteit van restauratiebouwbedrijven. M. Teunissen - student auditor Mieke Teunissen is derdejaars studente Milieukunde aan het Van Hall Instituut te Leeuwarden. Zij heeft stage gelopen bij het Center for sustainable watertechnology in Leeuwarden en is thans studentassistent bij het Van Hall Instituut. Ir. H.A.A.M. Webers - werkvelddeskundige Harry Webers heeft een landbouwkundige/milieuhygiënische achtergrond. Hij is zijn carrière gestart als trainee bij het Centraal Laboratorium van DSM research en de Faculteit voor Civiele Techniek bij het Israël Institute of Technology. Vanaf 1983 is hij werkzaam bij het ingenieursbureau Witteveen+Bos, eerst als adviseur milieutechnologie en waterzuivering, later als vestigingshoofd. Thans is Webers algemeen directeur van Witteveen+Bos. Hij heeft veel ervaring in zowel de vakinhoudelijke kant van milieutechnologie alsook in de organisatorische en bestuurlijke kant van het vakgebied. Webers biedt studenten uitgebreid de gelegenheid binnen zijn bedrijf kennis en ervaring te verwerven op milieutechnisch gebied. Prof. Ir. C.A.J. Duijvestein - vakdeskundige Cees Duijvestein is sinds 1992 hoogleraar Milieutechnisch Ontwerpenbij de Faculteit Bouwkunde aan de TU Delft. Tevens is hij directeur van het in 1970 opgericht Milieukundig Onderzoek- en OntwerpBuro BOOM. Duijvestein is betrokken geweest bij een aantal milieuvriendelijke plannen voor het ontwerp van grootschalige woningbouwprojecten. Tevens heeft hij deel uit gemaakt van verschillende adviesraden, platformen en besturen op het terrein van het milieu. Uit hoofde van zijn functie op de TU is Duijvestein (mede)verantwoordelijk voor het opzetten van een aantal modules waaronder Integratie milieuaspecten in de gebouwde omgeving en Stadsontwerp en milieu/integraal ontwerpen. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 51

55 Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 52

56 Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 53

57 Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 54

58 Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 55

59 Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO-bachelor opleiding Milieukunde, Hogeschool Utrecht 56