Differentiaal-diagnostiek en comorbiditeit van ADHD bij volwassenen
|
|
- Heidi Verbeek
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Differentiaal-diagnstiek en cmrbiditeit van ADHD bij vlwassenen Eenvudig en tch cmplex!? Dminique Walschaerts
2
3 Anekdte Enkele fascinerende misverstanden rnd mijn takenpakket. 1. Aah jij werkt rnd ADHD. Vind je dat leuk werken met kinderen? 2. Wat vr impact kan ADHD nu hebben p een vlwassen leven? 3. Vind je het niet spijtig dat je altijd dezelfde prblematiek ziet. Dat is tch een vrij eenvudige diagnse. Eén gesprek en je bent klaar
4 Eenvudig en tch cmplex!? Diagnstisch E-criterium van ADHD vlgens DSM-IV en DSM-V De symptmen kmen niet uitsluitend vr in het belp van een ntwikkelingsstrnis, schizfrenie f een andere psychtische strnis en zijn niet eerder te te schrijven aan een andere psychische strnis (bijvrbeeld stemmingsstrnis, angststrnis, dissciatieve strnis f een persnlijkheidsstrnis) APA, 2013 Vrij simpel
5 Eenvudig en tch cmplex!? Prbleem 1 Overlap klachten, symptmen,
6 Belang van verlap mgelijke klachten? Klachten ADHD ASS Leerstrnis Tic Uniplaire depressie Biplaire depressie Slaapmeilijkheden X X X X X Aandachtmeilijkheden X X X X X X X Impulsief gedrag X Innerlijke nrust X X X X Gebrekkige initiatief name X X X X X Eetprblemen X X X Ongeduldig zijn X X X X Veel praten X X X X Uitstelgedrag X X X X X X Te laat kmen X (X) X X X Dwang/repetitief gedrag X X X X Gedachtenstrm/piekeren X X X X X Gedachten afdwalen X X X X X X Middelengebruik vr rust X X X X X Prblemen met planning & rganisatie X X X X X Angst
7 Belang van verlap mgelijke klachten? Klachten ADHD Middel Psychse Eetstrnis Slaap Smatisch Persnlijkheid Slaapmeilijkheden X X X X X Aandachtmeilijkheden X X X X X X X Impulsief gedrag X X X Innerlijke nrust X X X X X Gebrekkige initiatief name X X X X X Eetprblemen X X X X Ongeduldig zijn X X X X Veel praten X X X Uitstelgedrag X X Te laat kmen X X (X) X Dwang/repetitief gedrag X X X Gedachtenstrm/piekeren X X X Gedachten afdwalen X X X X X Middelengebruik vr rust X X X X X X X Prblemen met planning & rganisatie X X X X
8 Belangrijke differentiaal diagnses Slaapstrnissen Neurbilgische ntwikkelingsstrnissen Stemmingsprblemen en strnissen Angststrnissen Strnis in het gebruik van een middel. Schizfreniespectrum- en andere psychtische strnissen Eetstrnissen ADHD, temperament en persnlijkheid Smatische strnissen Tch cmplex?
9 Autisme spectrum strnis In smmige gevallen kan ADHD het klinische beeld vervrmen naar een autistifrm beeld terwijl het helemaal geen autisme is. Bijvrbeeld zal iemand met ADHD en sciale angst meilijk sciaal cntact aangaan f iemand met een bijkmend bsessieve-cmpulsieve strnis zal repetitief gedrag gaan vertnen.
10 Eenvudig en tch cmplex!? Prbleem 2 Cmrbiditeit
11 Belang in cijfers? Drie jaar diagnstiek in een universitaire plikliniek ADHD vr vlwassenen Peride: Aantal: 190 persnen Opmerking: 2014 wrdt mmenteel verwerkt!!niet gepubliceerde data!!
12 Dubbeldiagnse met ADHD (n=170) Huidig functineren 60,00% 50,00% 50,60% 40,00% 30,00% 28,20% percentage 20,00% 10,00% 10,60% 10,60% 0,00% ADHD ADHD+ 1 ADHD+2 ADHD & + >3
13 Percentage Lifetime cmrbiditeit 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% ADHD ADHD+1 ADHD+2 ADHD+ >3 <25 jaar 23,40% 40,60% 14,10% 21,90% > 25 jaar 17,90% 32,10% 21,70% 28,30% ttaal 20% 35,30% 18,80% 25,90% Ptentiele reden vr valkuil: mild en eenvudig.
14 Percentages DSM-IV strnissen bv SCID-1 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Uniplair stemming Biplair stemming psychtisch middelen angst smatfrm eet aanpassing Op mment van aanmelding 16% 2,10% 0% 15,80% 51,01% 2,60% 3,20% 0,53% In het verleden 44% 1,10% 3,20% 28,90% 20,50% 0 4,70% 0 lifetime prevalentie 60% 3,20% 3,20% 44,70% 71,51% 2,60% 7,90% 0,53%
15 type strnis Onze grep Andere ppulaties ADHD ppulatie stemmingsstrnissen 60% 9-20% (Kessler et al., 2006) % (Kj, 2012) biplaire strnissen 3,20% psychtische strnissen strnissen in gebruik van middel 3,20% 44,70% angststrnissen 71,51% smatfrme strnissen 2,60% eetstrnissen 7,90% 5-20% (Halmøy et al., 2010; McIntyre et al., 2010; Tamam et al., 2008; Wing & Ghaemi, 2007) 17-32% ADHD-achtige symptmen in de kindertijd (Keshavan et al., 2002; Peralta et al., 2010) 10-46% (Van Emmerik van Ortmerssen et al., 2012) agrafbie (19.1%), sciale fbie (14%) PTSS (13,4%) (Kessler et al., 2006) 15% (Kessler et al., 2013) 5-20% (Halmøy et al., 2010; McIntyre et al., 2010; Tamam et al., 2008; Wing & Ghaemi, 2007) 5% (Pine et al., 1993; Stahlberg et al., 2004). 17%- 27% (Kalbag & Levin, 2005, Fayyad et al., 2007; Kessler et al., 2006) 25-65% (Kij et al., 2004; Schatz, 2006). 6% (Kessler et al., 2013) aanpassingsstrnissen 0,53%
16 45% 40% Dubbeldiagnse znder ADHD (n=20) huidig functineren 40% 35% 30% 30% 25% 20% 20% percentage 15% 10% 10% 5% 0% geen diagnse één diagnse twee diagnses drie f meer diagnses Tch cmplex?
17 Belang van een gede differentiaal diagnstiek? Waarm belangrijk? De belangrijkste reden: Uw patiënt! Behandelplan werkt enkel ptimaal bij een behandeling p maat Cmrbiditeit geasscieerd met: Eerder begin van de strnissen Versterken van de klachten in beide richtingen Meerdere strnissen met een hgere kans p stemmingsstrnissen en middelenmisbruik Suïcide gevaar Effect behandeling kan lijden nder de cmrbiditeit Twee afznderlijke naast elkaar staande strnissen ADHD als uitlkkende factr vr andere strnis Andere strnis verergert ADHD-prblematiek
18 Richtlijnen? Prbleem: Weinig richtlijnen beschikbaar vr clinici van een vlwassen delgrep maar wel vr kinderen. Oplssing?
19 Differentiaal diagnstiek Enkele essentiële richtlijnen: Brede bevraging van de symptmen. Welke klachten kmen in welke situaties vr? Pls niet alleen naar ADHD maar k persnlijkheid, andere klachten Handige instrumenten zals SCID f Mini Vragenlijst is nvldende maar kan wel screenend Staar niet blind naar p de verlap maar zek naar verschillen Verlp van symptmen(depressie, angst, middelen, ) Ontstaan van symptmen (plts, in bepaalde situaties, ) Prttypische symptmen (suïcide, cmpenserende maatregelen, dwang vanuit angst, ) Belang van een heteranamnese uders en/f partner Waarm? Smmige gevallen sprake van de nder rapprtering, geheugenmeilijkheden, persnlijkheid, Multidisciplinair werken Iedereen heeft zijn specialiteit Je kan niet alles weten en/f den. Belang van niet te snel rdelen Zeker bij cmrbiditeit. Uitgestelde diagnse. Indien het ADHD is, het lpt niet weg
20 Differentiaal diagnstiek Het verschil tussen piekeren, rumineren, gedachtenstrm? Piekeren: cntinu strm van gedachten met een nderliggende angst naar de tekmst te Tekenen van angstpathlgie Rumineren: cntinu strm van gedachten met een nderliggende schuldgevel naar het verleden te Tekenen van stemmingspathlgie Gedachtenstrm: cntinu strm van gedachten meestal znder gevel in het heden Tekenen van een ADHD pathlgie
21 Take Hme message Bekijk elke casus afznderlijk met een team van mensen. Bekijk elke casus afznderlijk in zijn cntext. Welke klachten kmen vr in welke situaties Bevraag niet alleen A-criterium als het gaat ver ADHD. Durf te plsen naar andere klachten Niet alles is ADHD maar ADHD is niet altijd alleen.
22 Vraag uit het publiek 2 jngvlwassenen met uitgesprken ADDsymptmen. Beiden vermelden in de kindertijd een srt cmaslapen (zeer diepe slaap znder spntaan wakker wrden bij extreme mgevingsgeluiden), en één van hen valt nu ng verdag regelmatig in slaap. Ok na gede nachtrust, vral p mmenten dat ze znder activiteit zit Vindt k plaats wanneer ze met iemand in een 2 p 2-gesprek is f p schl is. Dit gebeurt dagelijks. Uiteraard erg hinderlijk. Is ntstaan vanaf 4de middelbaar nderwijs. Zij heeft een slaapnderzek gehad in het UZA, waar geen rzakelijke factren knden gevnden wrden.
23 Slaapstrnissen
24 Slaapstrnissen Slaap is van grt belang vr ns cgnitief functineren, vrnamelijk nze leer- en geheugenprcessen! Ptentiele prblemen: Meite hebben m wakker te blijven bij mntne taken Verminderde prestaties p testen naar vlgehuden en verdeelde aandacht
25 Slaapstrnissen Ptentiele hyptheses: ADHD met een slechte slaapkwaliteit Expliciet een nderdeel van gedragstrainingen bij ADHD Misperceptie van de slaapkwaliteit bij vlwassenen met ADHD subjectief slecht ervaren slaap ndanks relatief nrmale fysilgische slaapparameters Slaapprblematiek Cmrbiditeit Cmrbiditeit van slaapstrnis met ADHD In een Nederlands nderzek rapprteerden bijna 38% van vlwassenen met ADHD slaperigheid verdag. Omgekeerd vldeed bijna 19% van deze hypersmnie patiënten aan de criteria van ADHD p basis van zelfrapprtage via vragenlijsten (Osterl et al., 2006)
26 Differentiaal diagnstiek Slaapstrnissen? Weinig richtlijnen vr clinici vr vlwassenen maar wel vr kinderen Experten adviseren: 1. m systematisch bij het kind en de uders screeningsvragen te stellen naar ptentieel slaapgerelateerde prblemen zals slaperigheid verdag, meilijk in bed geraken, nachtelijke bewegingen, nachtelijk ntwaken, snurken, en de regelmaat en duur van de slaap Eventueel kunnen hierbij k vragenlijsten wrden gebruikt 2. Bij melding: zinvl m een slaap-waak dagbek bij te huden (zwel kind als de uder) 3. Vervlgens z geïndiceerd aanvullend lab-technisch nderzek bledname plysmngrafie multiple Sleep Latency We adviseren dit analg aan te pakken bij vlwassenen
27 Antwrd Is dit gekend als een bijkmend symptm van ADD? Nee, geen symptm maar wel een klacht Kan dit hrmnaal gelinkt zijn (mdat het verdag in slaap vallen pas ntstnd in de puberteit)? Dat is mgelijk? Zeker aangezien nderzek geen neurlgisch prbleem heeft aangewezen. Kan ik dit begrijpen als een prbleem met het bewustzijnsniveau (zals k de traagheid)? Kan medicatie hierin helpen?
28 Krtm? Differentiaal-diagnstiek en cmrbiditeit van ADHD bij vlwassenen: Eenvudig en tch cmplex!?
Visietekst BuO Type 3 Onderwijs en begeleiding aan kinderen met ernstige emotionele- en /of gedragsproblemen
Visietekst BuO Type 3 Onderwijs en begeleiding aan kinderen met ernstige emtinele- en /f gedragsprblemen Schljaar 2009-2010 Welkm jij. Jij, helemaal jezelf. Nieuw vr ns, nbekend, ged zals je bent. Wij
Nadere informatieKenniscentrum en ASS. Achtergrond
Kenniscentrum en ASS Bij hulpvragen die betrekking hebben p ASS (strnissen in het autistisch spectrum) gaan we in het Kenniscentrum uit van de mschrijving van de DSM IV. In de DSM IV wrdt een aantal strnissen
Nadere informatieCursussen CJG. (samenwerking tussen De Meerpaal en het onderwijs in Dronten) Voortgezet Onderwijs
Cursussen CJG (samenwerking tussen De Meerpaal en het nderwijs in Drnten) Vrtgezet Onderwijs 1 Faalangst (vrtgezet nderwijs) Faalangsttraining is vr jngeren die gespannen zijn en (te) veel nadenken ver
Nadere informatieVisie ggz-maatwerk. (Bijlage)
Visie ggz-maatwerk (Bijlage) Maatwerkvisie Auteur: Bas Eisenga Autnmie: Wat ns binnen Maatwerk verbindt is de nadruk die wij leggen p Autnmie, waarmee we verwijzen naar ns streven m de eigen helende krachten
Nadere informatiePedagogisch klimaat en autisme. Pedagogisch klimaat en de Klimaatschaal. Groepsprocessen bij jongeren: rol van de leerkracht.
Pedaggisch klimaat en autisme dr Ad Dnkers Klimaatschaal SIGA Dinsdag 9 december 2014 Inleiding Even vrstellen.. Pedaggisch klimaat en de Klimaatschaal Grepsprcessen bij jngeren: rl van de leerkracht.
Nadere informatieMetacognitieve Therapie
Metacgnitieve Therapie MODULE 10: TERUGVALPREVENTIE 10.1 terugvalpreventie 10.2 Psychse/schizfrenie: diagnse f stigma? Het begrip psychse, respectievelijk schizfrenie, wekt bij veel mensen een verkeerde
Nadere informatiePESTEN. Deze folder is een hulpmiddel voor jou en je kind om samen te leren over pesten en hoe je dit kan stoppen.
PESTEN Deze flder is een hulpmiddel vr ju en je kind m samen te leren ver pesten en he je dit kan stppen. WAT IS PESTEN? Pesten is iemand anders bewust bedreigen, bang maken, uitdagen, uitschelden f pijn
Nadere informatiePestprotocol. 1 Achtergrond. 1.1 Uitgangspunt. 1.2 Pesten in het cluster-4-onderwijs. Onderwijs. Pestprotocol Versie: 1.0 Datum: 20 mei 2014
Pestprtcl Onderwijs Pestprtcl Versie: 1.0 Datum: 20 mei 2014 1 Achtergrnd 1.1 Uitgangspunt Beleid tegen pesten valt binnen het veiligheidsbeleid van Yulius Onderwijs. Ons uitgangspunt is dat nze schl een
Nadere informatieKinderen uit de lagere school opvangen na een overlijden
VCLB Leuven Centrum vr Leerlingenbegeleiding vr Vrij en Gemeentelijk Onderwijs vzw Karel Van Ltharingenstraat 5 3000 Leuven Tel. 016 28 24 00 Fax 016 28 24 99 inf@vclbleuven.be www.vclbleuven.be Kinderen
Nadere informatieBeschermd Wonen met een pgb onder verantwoordelijkheid van gemeenten
Beschermd Wnen met een pgb nder verantwrdelijkheid van gemeenten Een factsheet vr cliënten, cliëntvertegenwrdigers en familievertegenwrdigers 1 februari 2016 Sinds 1 januari 2015 valt Beschermd Wnen (vrheen
Nadere informatieDYSLEXIE. Vragenformulier onderwijsgeschiedenis lees- en spellingsvaardigheid
1 DYSLEXIE Vragenfrmulier nderwijsgeschiedenis lees- en spellingsvaardigheid Graag vraag ik u m de vlgende vragen z vlledig mgelijk te beantwrden ( in zverre dat kan). Ok vraag ik u de uitgeverde handelingsplannen
Nadere informatieHuiswerk Informatie voor alle ouders
Nummer 6 mei 2010 Huiswerk Infrmatie vr alle uders Huiswerk en efening Ged leren lezen en rekenen is belangrijk, want je hebt deze vaardigheden in het dagelijks leven veral ndig. Kinderen ged leren lezen
Nadere informatieSTAGE PSYCHOLOGIE GERIATRIE. SETTING: Dienst geriatrie in een algemeen ziekenhuis. De mentor maakt tevens deel uit van het geheugencentrum.
STAGE PSYCHOLOGIE GERIATRIE NAAM INSTELLING: AZ Damiaan Ostende ADRES: Guwelzestraat 100 8400 Ostende CONTACTPERSOON: Karen Lernut Diensthfd psychlgie SETTING: Dienst geriatrie in een algemeen ziekenhuis.
Nadere informatieLicht traumatisch hersenletsel (kinderen t/m 5 jaar)
Licht traumatisch hersenletsel (kinderen t/m 5 jaar) 2 Inleiding Uw kind heeft een licht traumatisch hfd-/hersenletsel pgelpen dr een ngeval f een klap tegen zijn/haar hfd. Deze flder beschrijft de infrmatie
Nadere informatieSuccesvol samenwerken met ouders. Onderzoek Ouderbetrokkenheid. Bundel in te kijken in de leraarskamer. http://flob.sint-niklaas.
Onderzek Ouderbetrkkenheid V.U. : Lieve Van Daele, Grte Markt 1, 9100 Sint-Niklaas Succesvl samenwerken met uders Bundel in te kijken in de leraarskamer http://flb.sint-niklaas.be ONDERZOEK GOK-PROJECT
Nadere informatieLicht traumatisch hersenletsel (volwassenen)
Licht traumatisch hersenletsel (vlwassenen) 2 Inleiding U heeft een licht traumatisch hfd-/hersenletsel pgelpen dr een ngeval f een klap tegen uw hfd. Deze flder beschrijft de infrmatie ver de mgelijke
Nadere informatieDe volgende kenmerken die betrekking hebben op de algemene ontwikkeling kunnen wijzen op een ontwikkelingsvoorsprong.
1 Checklist kinderen met een ntwikkelingsvrsprng (grep 1 en 2). De vlgende kenmerken die betrekking hebben p de algemene ntwikkeling kunnen wijzen p een ntwikkelingsvrsprng. mndelinge taalvaardigheid gede
Nadere informatieDYSLEXIE. Naam:... Adres:... Postcode:... Woonplaats:... Geboortedatum:... Naam:... Adres:... Postcode:... Woonplaats:... Telefoonnummer:...
1 DYSLEXIE Vragenfrmulier nderwijsgeschiedenis lees- en spellingsvaardigheid Graag vraag ik u m de vlgende vragen z vlledig mgelijk te beantwrden (in zverre dat kan). Ok vraag ik u de uitgeverde handelingsplannen
Nadere informatieHeeft u de afgelopen maand een periode meegemaakt van minstens 2 weken waarin u zich bijna voortdurend somber voelde?
MDQ A.J.W. Van der Des, Th. Barnhfer, J.M.G. Williams Telichting: Onderstaande vragen gaan ver depressie en gerelateerde prblemen. Lees a.u.b. de vragen zrgvuldig dr en antwrdt dr het rndje vr de betreffende
Nadere informatieVOEL OOK DE MAGIE VAN KINDEROPVANG EN NATUUR!
Ontwikkeling van kinderen, stagnatie van de ntwikkeling en drverwijzen Wij prberen er vr te zrgen dat kinderen zich bij nze pvang plezierig velen en zich kunnen ntwikkelen. Om te kunnen berdelen f dit
Nadere informatieProtocol: Pestprotocol
Prtcl: Pestprtcl Inleiding Pesten kmt p iedere schl in mindere f meerdere mate vr. Het is een prbleem dat vr de betrkkenen verstrekkende gevlgen kan hebben in de lp van hun levens. Uit nderzek blijkt dat
Nadere informatieGEDRAGINGEN DIE GEASSOCIEERD WORDEN MET (HOOG)BEGAAFDHEID
De verschillen en vereenkmsten tussen (hg)begaafde kinderen en kinderen met ADHD Staat k in: Help een hgbegaafd kind - Artikelen Inhudspgave INLEIDING DSM-III-R diagnstische criteria vr het vaststellen
Nadere informatieDYSCALCULIE. Naam:... Adres:... Postcode:... Woonplaats:... Geboortedatum:... Naam:... Adres:... Postcode:... Woonplaats:... Telefoonnummer:...
1 DYSCALCULIE Vragenfrmulier nderwijsgeschiedenis rekenvaardigheid vr schl Graag vraag ik u m de vlgende vragen z vlledig mgelijk te beantwrden (in zverre dat kan). Ok vraag ik u de uitgeverde handelingsplannen
Nadere informatieAlgemene vragen. Beste leerlingen,
Beste leerlingen, Ik ben een derdejaarsstudente van de PXL Hgeschl te Hasselt. Ik vlg de pleiding maatschappelijk werk. Mijn eindwerk gaat ver de mtivatie van leerlingen in het technisch secundair nderwijs.
Nadere informatieCriteria Plusklassen Samenwerkingsverband WSNS Kop van Noord-Holland
Criteria Plusklassen Samenwerkingsverband WSNS Kp van Nrd-Hlland Er is sprake van hgbegaafdheid, blijkens uit: Een ttale intelligentie gelijk f hger dan 130 N.B.: bij een intelligentienderzek wrdt nrmaliter
Nadere informatieDe Ultieme Sollicitatie Gids.
De Ultieme Sllicitatie Gids. Ha Aanstaande Superheld! Hierbij een mie verzameling met nuttige infrmatie. Lees het dr en kijk wat je eruit kunt halen. Sms staan er bepaalde tips f acties dubbel in. Dat
Nadere informatieOpdracht van CLBSchool
Kinderen met prbleemgedrag He vinden behandelende artsen en CLB elkaar? Dr Inge Van Trimpnt Opdracht van CLB De centra hebben als pdracht bij te dragen tt het welbevinden van leerlingen nu en in de tekmst.
Nadere informatieDe leerling thuis en niet naar school!?!?
De leerling thuis en niet naar schl!?!? Oriënterend nderzek naar prblematiek en begeleidingsmgelijkheden van leerlingen, die niet f deels naar schl gaan. Kansen en mgelijkheden. IDT-SSONML Venl Renée van
Nadere informatieLEERVRAAG 2. - Informatie: - informeren. - observeren. - middelen zoeken. - actie ondernemen. - evalueren
LEERVRAAG 2 Leervraag (wat is /he kan ik vraag) He krijg ik een vllediger beeld van de hulp die Daan krijgt? Activiteiten uit stappenpla n - infrmeren - bserveren - middelen zeken - actie ndernemen - evalueren
Nadere informatiePEST PROTOCOL. Prins Willem-Alexanderschool
PEST PROTOCOL Prins Willem-Alexanderschl Wat is een pestprtcl? Een pestprtcl is een aantal vereenkmsten ver het tegengaan van pesten. Een afspraak tussen de schl, de kinderen en de uders. Waarm een pestprtcl?
Nadere informatieEenzaamheid bij kinderen en jongeren
Eenzaamheid bij kinderen en jngeren PraxisP Prfessinal lezing Prf. Dr. Luc Gssens Dr. Janne Vanhalst Marlies Maes, Msc. Annette Spithven, Msc. Eenzaamheid bij kinderen en jngeren I. Wat is eenzaamheid?
Nadere informatieVoorbereidingsjaar hoger onderwijs voor anderstaligen. Functieprofiel: Leerondersteuner Voorbereidingsjaar Hoger Onderwijs voor Anderstaligen
Vrbereidingsjaar hger nderwijs vr anderstaligen Prvincieplein 1 Cntact: Functieprfiel: Leerndersteuner Vrbereidingsjaar Hger Onderwijs vr Anderstaligen Samenvatting Als leerndersteuner begeleid en ndersteun
Nadere informatiePlaatsingsrichtlijnen Dr. Nassau College
Plaatsingsrichtlijnen Dr. Nassau Cllege vr schljaar 2014-2015 Plaatsingsrichtlijnen p het Dr. Nassau Cllege In de kmende jaren zal de Cit eindtets in het basisnderwijs niet meer afgenmen wrden in februari,
Nadere informatieSamenvatting kinder- & jeugdpsychiatrie
Samenvatting kinder- & jeugdpsychiatrie 2. Ontwikkelingsstrnissen 2.1. Leerstrnissen 2.1.1. Inleiding Schls leren: vaardigheden die grte maatschappelijke relevantie bezitten Niet ged meekmen = negatieve
Nadere informatieGedragsprotocol Samenwerkingsschool Balans. Wat is het gedragsprotocol? Uitgangspunt. Pesten of plagen?
Gedragsprtcl Samenwerkingsschl Balans Wat is het gedragsprtcl? Het gedragsprtcl vrmt de verklaring van het schlbestuur, de directie, de leerkrachten, de leerlingen en de uders waarin is vastgelegd dat
Nadere informatieVZ-B-K1-W2-C Onderkent de gezondheidstoestand op somatisch en psychosociaal gebied
VZ-B-K1-W2-C Onderkent de gezndheidstestand p smatisch en psychsciaal gebied Verzrgende-IG basisdeel kerntaak 1 werkprces 2 efenpdracht C De gezndheidstestand van zrgvragers wrdt dr veel factren beïnvled.
Nadere informatieAlle secundaire scholen, binnen de regio MidLim, met een klasgroep in de 2de of 3de graad waarin: o o o o o
Klas-in-zicht Een negatieve grepsdynamiek, leerlingen die niet met elkaar vereen kunnen kmen, een vertrebelde relatie tussen leerlingen en leerkrachten, meilijk les kunnen geven dr strend gedrag, zijn
Nadere informatieEen natuurlijk proces
Ik vel het weer. Het is er weer. Sms even, dan de hele tijd. Ik wil je niet kwetsen. Ik wil het niet weer zeggen, maar het is er weer. (Gijs Hrvers) Overprikkeling Veel mensen met autisme hebben gede intellectuele
Nadere informatieOUDERBLIK. Een rugzak vol ideeën voor ouders en school SCHRIFTELIJKE COMMUNICATIE MET OUDERS
OUDERBLIK Een rugzak vl ideeën vr uders en schl SCHRIFTELIJKE COMMUNICATIE MET OUDERS 2012 1. Schriftelijke cmmunicatie met anderstalige uders Schriftelijke cmmunicatie gaat ver alle cmmunicatie naar uders
Nadere informatieGenderloopbaankloof: enkele voorzetten vanuit Persephone vzw, organisatie van vrouwen met een handicap of invaliderende chronische ziekte
Genderlpbaanklf: enkele vrzetten vanuit Persephne vzw, rganisatie van vruwen met een handicap f invaliderende chrnische ziekte De genderlpbaanklf verdient aandacht van de beleidsmakers en de sciale partners.
Nadere informatieOuders die heftig strijden hebben vaak te weinig inzicht in het effect van hun strijd op hun kinderen.
Bijlage 10: SEMINARIE VECHTSCHEIDING VAN HET VLAAMS FORUM KINDERMISHANDELING (11.12.2012). Presentatie signalen uit de werkgrep hgcnflictueuze scheiding IJH Deinze-Eekl-Gent en de bezekruimten. Werktekst
Nadere informatieOnze school gebruikt hierbij naast het SPCO veiligheidplan, in ieder geval de volgende hulpmiddelen:
Graaf Jan van Mntfrtschl Beleid ter vrkming en/f regulering van pestgedrag 1. 1 Inleiding: Iedere schl heeft een veilig schlklimaat ndig. Op de Graaf Jan van Mntfrtschl zijn wij ns ervan bewust dat veiligheid
Nadere informatieVeel gestelde vragen huurbeleid 18 oktober 2012
Veel gestelde vragen huurbeleid 18 ktber 2012 Algemeen: 1. Waarm kmt er een nieuw huurbeleid? Een aantal ntwikkelingen heeft ervr gezrgd dat wij ns huurbeleid hebben aangepast. Deze ntwikkelingen zijn:
Nadere informatieWie zijn we? Kernwaarden in ons handelen zijn:
Wie zijn we? Zrggrep Kans is een zrginstelling die ptimale zrg, begeleiding en huisvesting biedt aan zwel jngvlwassenen met psychiatrische strnissen en daarmee samenhangende gedragsprblematiek, als aan
Nadere informatieEen observatie door de IB-er en directeur. Bij kinderen die aangemeld worden voor de groepen 3 t/m 8: Een eerste gesprek met de ouders.
Aannamebeleid Cbs Klaverblad is een basisschl vr vltijds nderwijs aan hgbegaafde leerlingen in de grepen 1 t/m 8. Ons aanname beleid is erp gericht kinderen p cbs Klaverblad aan te nemen die, p basis van
Nadere informatieDIABETES BIJ DE HOND EN DE KAT
Dierenartsenpraktijk Akuut Leuvensesteenweg 355 3070 Krtenberg 0475/581.563 www.akuut.be inf@akuut.be DIABETES BIJ DE HOND EN DE KAT Mijn hnd/kat heeft diabetes mellitus... Wat is diabetes mellitus? Bij
Nadere informatieGespreksleidraad WOII geïnteresseerden
Gespreksleidraad WOII geïnteresseerden Delstellingen Diepgaand inzicht krijgen in infrmatiebehefte m.b.t. WOII persnlijke betekenis WOII ntstaan interesse in WOII beiende/interessante thema s gebruik en
Nadere informatieBeleid Luisvrije School
Beleid Luisvrije Schl Inleiding De Klankhf heeft de bestrijding van luizen mschreven in een beleidsstuk. Het wrd luizen en het hebben ervan betekent niet smerig en nverzrgd, maar is wel knap lastig en
Nadere informatieO.a. in deze nieuwsbrief: Hoe is het om te leven met Hiv of Aids in Tanzania?
Nummer 3 april 2006 He is het m te leven met Hiv f Aids in Tanzania? Aids is een ziekte die helaas ng niet te genezen is. Ok is Aids een ziekte met veel sciale cnsequenties met name in Afrika. Vaak raken
Nadere informatieVoorbehouden en risicovolle handelingen binnen het primair onderwijs. Protocol Medisch Handelen
Vrbehuden en risicvlle handelingen binnen het primair nderwijs Prtcl Medisch Handelen J.C. v.d. Wal September 2013 INHOUD Inleiding... 3 1 De leerling wrdt ziek p schl... 4 2 Het verstrekken van medicatie
Nadere informatie*** Enquête *** afstudeerscriptie over de huidige elektronische verbindingen*
*** Enquête *** Inleidend Als student van de Universiteit Twente de ik in het kader van mijn masterstudie Public Safety een (klik hier vr definitie) afstudeerscriptie ver de huidige elektrnische verbindingen*
Nadere informatieZorg op K.S.T.S. Temse-Velle
Zrg p K.S.T.S. Temse-Velle Beste uders, De zrgwerking p nze schl bestaat al heel wat jaren en is vrtdurend in beweging. Enerzijds mdat de wetgeving i.v.m. zrg verandert, anderzijds mdat leerlingzrg zelf
Nadere informatieHet Nieuwe Werken: hieperdepiep hoera? De rol van de OR bij de invoering van Het Nieuwe Werken
Het Nieuwe Werken: hieperdepiep hera? De rl van de OR bij de invering van Het Nieuwe Werken De kans is grt dat er in uw rganisatie al wrdt gesprken ver de invering van Het Nieuwe Werken. En z niet, dan
Nadere informatiePestprotocol basisschool Pieter Wijten
Pestprtcl basisschl Pieter Wijten Basisschl Pieter Wijten werkt aan een veilig schlklimaat waarin kinderen respectvl met elkaar mgaan. Ze hanteert drie principes: Ik zrg ged vr mezelf Ik zrg ged vr de
Nadere informatieVZ-B-K1-W2-A Onderkent de gezondheidstoestand op somatisch en psychosociaal gebied
VZ-B-K1-W2-A Onderkent de gezndheidstestand p smatisch en psychsciaal gebied Verzrgende-IG basisdeel kerntaak 1 werkprces 2 efenpdracht A De gezndheidstestand van zrgvragers wrdt dr veel factren beïnvled.
Nadere informatieEenzaamheid. 1. Ter inleiding 2. 2. Wat is eenzaamheid? 2
Eenzaamheid Idske de Haan- de Jng> 1. Ter inleiding 2 2. Wat is eenzaamheid? 2 3. He ntstaat eenzaamheid 3 a. Externe factren 3 b. Persnlijkheidskenmerken f karakter 4 c. Gedragspatrnen
Nadere informatieStart duurzame inzetbaarheid
Start duurzame inzetbaarheid Een praktijkcasus Dr: Rlf Weijers, Pauline Miedema Hewel duurzame inzetbaarheid een veelbesprken thema is, blijft het lastig m het cncreet te maken en er handen aan veten aan
Nadere informatieBeleidsregels voorziening jobcoaching Participatiewet 2015
Beleidsregels vrziening jbcaching Participatiewet 2015 1-7-2015 Jbcaching Reginale beleidsregels jbcaching Participatiewet regi Achterhek Inleiding Jbcaching gaat ver het ndersteunen van mensen bij het
Nadere informatieDe aandachtspuntenlijst
De aandachtspuntenlijst Wat is de aandachtspuntenlijst? De aandachtspuntenlijst is een verzicht van nderwerpen die aan de rde kunnen kmen tijdens een afspraak met de neurlg. Onderwerpen waarver u meer
Nadere informatieVerschillende wegen naar Leren &
Verschillende wegen naar Leren & Werken en enkele implicaties vr een spijbelbeleid Arne De Beck JeugdOnderzeksPlatfrm (JOP) Leuvens Instituut vr Criminlgie (LINC) KU Leuven 1. Cntext JeugdOnderzeksPlatfrm
Nadere informatieKwaliteit van de arbeid van kamermeisjes
HIER FOTO INVOEGEN BREEDTE 210mm x HOOGTE 99mm Kwaliteit van de arbeid van kamermeisjes Samengevat 2011 Guidea - Kenniscentrum vr Terisme en Hreca vzw Deze infrmatie werd met de grtste zrg samengesteld.
Nadere informatieInformatiebrief over deelname aan het onderzoek Food2Learn
Infrmatiebrief ver deelname aan het nderzek Fd2Learn Beste leerlingen, uders en/f wettelijk vertegenwrdigers, Dat het eten van vis (rijk aan mega- 3 vetzuren) ged is vr het functineren van de hersenen
Nadere informatieToelichting bij het document opnameverklaring bij opname in een psychiatrisch ziekenhuis
72095942000 VZW Psych. Centrum Caritas Caritasstraat 76 9090 MELLE Telichting bij het dcument pnameverklaring bij pname in een psychiatrisch ziekenhuis U kan als patiënt een aantal keuzes in verband met
Nadere informatieKindercoach. Jasmijn Kromhout Groep 8b
Kindercach Jasmijn Krmhut Grep 8b Inhud Vrwrd 1 Hfdstuk 1 Wat is een kindercach? 2 Hfdstuk 2 Geschiedenis 3 Hfdstuk 3 De pleiding 4 Hfdstuk 4 De prblemen 5 Hfdstuk 5 Srten kindercaches 6 Interview 7 Nawrd
Nadere informatieLes 2. Een open gesprek over psychische gezondheid. Groepsvormingsopdrachten. is een project van Diversion en MIND
Les 2 Een pen gesprek ver psychische gezndheid Grepsvrmingspdrachten is een prject van Diversin en MIND VOOR DE DOCENT Deze les kan als lsstaande pdracht gegeven wrden, maar k als vervlg p de MIND Yung
Nadere informatieInstroommogelijkheden binnen de intersectorale toegangspoort (INSISTO)
Vragen naar: Sven Pans Telefn: 02 225 85 28 E-mail: sven.pans@vaph.be Bijlage(n): / Omzendbrief 27 mei 2014 gericht aan alle vrzieningen vr minderjarigen met een handicap Instrmmgelijkheden binnen de intersectrale
Nadere informatiePestprotocol. Uitleg van de petten van de Kanjertraining VOOR ALLE KINDEREN VOOR HET GEPESTE KIND
Pestprtcl Dit pestprtcl bestaat uit 4 delen:vr alle kinderen, vr het gepeste kind, vr de pester en, vr de uders. Deze partijen zijn allemaal betrkken bij een situatie waarin gepest wrdt. Uitleg van de
Nadere informatie2 Leerstoornissen, ontwikkelings- en gedragsstoornissen: achtergrondinformatie
2 Leerstrnissen, ntwikkelings- en gedragsstrnissen: achtergrndinfrmatie 2.1 Leerlingen met een (ernstige) leervertraging Dit zijn leerlingen met een vertraagde ntwikkeling in alle dmeinen van het schlse
Nadere informatieRouwprotocol Widdonckschool Weert overlijden van een leerling
Ruwprtcl Widdnckschl Weert Ruwprtcl Widdnckschl Weert verlijden van een leerling In dit prtcl wrdt beschreven he Widdnckschl Weert kan handelen bij het verlijden van een leerling(en) van nze schl. Dit
Nadere informatieHoofdstuk 1: Ontwikkelingsstoornissen
Hfdstuk 1: Ontwikkelingsstrnissen 1 1. LEERSTOORNISSEN 1.1 Inleiding Schls leren is gericht p het verwerven van vaardigheden als lezen, schrijven en rekenen. Specifieke leerstrnissen zijn Onverwachte,
Nadere informatieCMD EVALUATIE STAGEBEDRIJVEN 2014
CMD EVALUATIE STAGEBEDRIJVEN 2014 Inhud Respns... 1 Samenvatting van de resultaten... 1 Vragen ver de pleiding... 2 Vragen ver de stagiair... 3 Wat ziet u als sterke punten van de pleiding CMD?... 4 Wat
Nadere informatieIKZ DEEL II : De informatieronde
Vanuit het standpunt van de zn is de schaduw nzichtbaar (Gethe) IKZ DEEL II : De infrmatiernde Het is méér dan een cliché f butade: m aan een breed kwaliteitsbeleid te werken, heb je écht steun, inbreng
Nadere informatieDe leerling centraal. Een generalistische aanpak
De leerling centraal Een generalistische aanpak De leerling centraal lijkt een pen deur. Tch is de valkuil snel gecreëerd dr leerlingen p hun specifieke prblemen te determineren en te begeleiden. Is iedere
Nadere informatiedraaiboek suïcidepreventie
draaibek suïcidepreventie Algemeen Een draaibek is een handleiding f stappenplan waarin stap vr stap wrdt behandeld wat er p je af kan kmen mcht er zich een bepaalde gebeurtenis f crisis vrden. Elke gebeurtenis
Nadere informatieMeerjarenplan 2012-2013 Veiligheidshuis IJsselland
Meerjarenplan 2012-2013 Veiligheidshuis IJsselland Versie: 1.0 Status: vastgesteld dr de Stuurgrep Datum: 21 september 2011 1 1. Inleiding Heden en verleden vrmen de tekmst Het cncept veiligheidshuis is
Nadere informatieBETER IN BEDRIJF. Voel je Beter in Bedrijf! Uw organisatie Beter in Bedrijf. Verzuimbegeleiding & Arboadvies
BETER IN BEDRIJF Vel je Beter in Bedrijf! Uw rganisatie Beter in Bedrijf Verzuimbegeleiding & Arbadvies Beter in Bedrijf levert, naast reguliere arbdienstverlening, vral maatwerk in verzuimbegeleiding
Nadere informatieOuders en loopbaankeuzes
Vragenlijst kennismakingsgesprek Vul in/kruis aan wat van tepassing is. Naam van de uder: Bereikbaar via telefnnummer: en mail: Hij/zij is O de vader O de meder O iemand anders*, namelijk: *Indien niet
Nadere informatieMatching bij de HAN Oriëntatie en verwachtingen
Matching bij de HAN Oriëntatie en verwachtingen In deze vragenlijst geef je aan wat je hebt gedaan m te kmen tt je keuze vr deze studie. Ok kun je hier beschrijven waarm je denkt dat deze studie bij ju
Nadere informatieMaatschappelijke Stage
Maatschappelijke Stage 2 Inhud 1. Wat is MAS? 1.1 MAS algemeen. 1.2 MAS p het Gren van Prinstererlyceum 1.3 Deadlines 2. Stage zeken 2.1 De stage cördinatr p schl. 2.2 Masactief 3. De frmulieren 3.1 Aanvraagfrmulier
Nadere informatieWij zijn een KiVaschool!
Elke schl bij Stichting Allure hanteert een Pestprtcl. Dit schlspecifieke Pestprtcl is een afgeleide van het algemeen Pestprtcl Allure. O.B.S.Geert Hlle hanteert de KiVa aanpak. Wij zijn een KiVaschl!
Nadere informatieINHOUD. Hoofdstuk 1 Inleiding 2
INHOUD Hfdstuk 1 Inleiding 2 Hfdstuk 2 Wat hudt die extra begeleiding in? 4 LWOO Praktijknderwijs Wie kmt ervr in aanmerking? Wie beslist daarver? Hfdstuk 3 Wat hudt het nderzek van het COB in? 7 Welke
Nadere informatieD i e n s t v e r l e n i n g s d o c u m e n t
D i e n s t v e r l e n i n g s d c u m e n t Ons kantr hudt zich bezig met financiële dienstverlening en heeft zich gespecialiseerd in schade- en levensverzekeringen en is daarbij actief p de zakelijkeen
Nadere informatieSamenwerkingsschool Balans
Samenwerkingsschl Balans DYSLEXIEBELEID_p website.dc - 1-1. Wat is dyslexie De Gezndheidsraad prbeerde jaren geleden tt natinale vereenstemming te kmen dr een glbale mschrijving p te stellen waarin iedereen
Nadere informatieVerandertrajecten voor individuele medewerkers
Het Sandelhut Meditatietechnieken, Caching en Training Verandertrajecten vr individuele medewerkers Lcatie: Het Beekse Bshuis Girlesedijk ngenummerd Hilvarenbeek Pst: Gildelaan 41 5081 PJ Hilvarenbeek
Nadere informatiePedagogische Civil Society
Pedaggische Civil Sciety Nieuwkmer in het cntinuüm van pvedndersteuning? 4 juni 2010 Drs. Cécile Winkelman Irene Sies, MSc Welkm Drs. Cécile Winkelman Irene Sies, MSc Werkzaam bij SO&T: kwaliteit in Opveden
Nadere informatie1 Welke thema's spelen er op dit moment binnen de opvoeding van uw kind(eren)?
Ouderpanel Deventer Opveding 1 Welke thema's spelen er p dit mment binnen de pveding van uw kind(eren)? Welke thema's spelen er p dit mment binnen de pveding van uw kind(eren)? Ontwikkeling p schl Pesten
Nadere informatieAls u een toelichting wilt geven, op één van uw antwoorden, dan kunt u dat aan het einde van de vragenlijst doen.
VRAGENLIJST Beste mantelzrger, Deze vragenlijst is bedeld vr u. Dr het invullen van bijgaande vragenlijst krijgt u inzicht in de rzaken van uw belasting. Het maakt u bewust van uw situatie. In de vragenlijst
Nadere informatiePestprotocol. Pestprotocol Stichting Allure januari 2012 1
Pestprtcl Elke schl bij Stichting Allure hanteert een Pestprtcl. Het schlspecifieke Pestprtcl is een afgeleide van dit algemeen Pestprtcl. 1. Del van het pestprtcl: Wij vinden dat elk kind dat bij ns naar
Nadere informatiePassend Onderwijs. Tot wanneer is het nog passend?
Wat zijn de grenzen aan de zrg die de Uilenburcht kan bieden? Tt hever reikt de draagkracht van De Uilenburcht? Achtergrnd Het uitgangspunt van De Uilenburcht is altijd dat we nze leerlingen z lang mgelijk
Nadere informatieIntensief voorbereidingsjaar hoger onderwijs voor anderstalige nieuwkomers
Intensief vrbereidingsjaar hger nderwijs vr anderstalige nieuwkmers Prvincieplein 1 Cntact: Functieprfiel: studiecach intensief vrbereidingsjaar hger nderwijs vr anderstalige nieuwkmers Samenvatting L4-Vlwassenennderwijs
Nadere informatieKINDERPSYCHIATRIE HOOFDSTUK 2: ONTWIKKELINGSSTOORNISSEN
KINDERPSYCHIATRIE HOOFDSTUK 2: ONTWIKKELINGSSTOORNISSEN Leerstrnissen 1. Inleiding Schls leren is gericht p het verwerven van vaardigheden als lezen, schrijven en rekenen veel belang aan gehecht in nze
Nadere informatieNota van Inlichtingen bij bestuurlijk aanbesteden regio Lekstroom
Nta van Inlichtingen bij bestuurlijk aanbesteden regi Lekstrm Vrstellen en reacties p stukken fysieke verlegtafel 23 september 2015 Vrstel aanbieders Reactie Lekstrm Orthpedaggische Psychlgische praktijk
Nadere informatieNIEUWSBRIEF 3. Vrijdag 28 januari 2011. DE PIRAMIDE locatie BREDE SCHOOL MEERWIJK
NIEUWSBRIEF 3 Vrijdag 28 januari 2011 DE PIRAMIDE lcatie BREDE SCHOOL MEERWIJK Belangrijke data de kmende peride....... Dinsdag 1 februari CITO Eindtets grep 8 p 1, 2 en 3 februari Maandag 7 februari Juf
Nadere informatieHandreiking functionerings- en beoordelingsgesprekken griffiers
Handreiking functinerings- en berdelingsgesprekken griffiers September 2014 Functineringsgesprek Als de griffier is aangesteld, is het verstandig m met elkaar te blijven reflecteren p het functineren.
Nadere informatieHOW TO REVIEW THE LITERATURE AND CONDUCT ETHICAL STUDIES
HOW TO REVIEW THE LITERATURE AND CONDUCT ETHICAL STUDIES The literature review Het is belangrijk m te bepalen wat anderen al ver het prbleem geleerd hebben vr je het zelf bestudeerd. Het idee van een literatuurstudie
Nadere informatieStap 1. Wat wil jij?
Stap 1. Hi Iemand heeft het idee dat jij wel wat supprt kunt gebruiken. Dat kunnen je uders zijn, een vriend/vriendin een therapeut f iemand anders die ju ged kent. Die iemand wil graag dat jij hulp krijgt
Nadere informatieGoede afspraken maken goede vrienden
Dag van de demcratie Gede afspraken maken gede vrienden Delstellingen Kinderen verkennen eigen standpunt ver klasafspraken. Kinderen verkennen de standpunten van klasgenten ver klasafspraken. De kinderen
Nadere informatieMedewerkerMonitor Benchmark in de Zorg
MedewerkerMnitr Benchmark in de Zrg Telichting pzet vragenlijst en invulinstructies U heeft een inlgcde ntvangen per brief f per e-mail. Mcht u geen inlgcde ntvangen hebben, dan kunt u terecht bij de benchmarkcördinatr
Nadere informatieHet Grote Geldonderzoek: hoe ga je met je geld om?
Het Grte Geldnderzek: he ga je met je geld m? Natinaal Instituut vr Budgetvrlichting (Nibud) Tijdsduur: één les Werkvrm: individueel met een discussie in de klas Niveau: bedeld vr alle leerlingen van klas
Nadere informatieCliëntprofielen- en productenboek auditief en/of communicatief Extramurale zorg
Cliëntprfielen- en prductenbek auditief en/f cmmunicatief Extramurale zrg Status: Bijgesteld p basis van stelselwijzigingen miv 2015 Datum: 9 januari 2015 Versie: 1.3 Inhudspgave Inleiding 3 Cliëntprfiel
Nadere informatie