KOUDEBRUGGEN BEPERKEN Details ntwerpen die de cntinuïteit van de thermische islatie garanderen, een crrecte tepassing p de werf garanderen en de bestaande kudebruggen pheffen PRINCIPES BENADERING Kudebruggen zijn gebreken in het ntwerp en/f de uitvering van de islerende buwschil, gekenmerkt dr een lkale nderbreking van het islerend karakter. Op deze plaats is de warmtestrming dus bijznder dicht, wat zich vertaalt in lagere ppervlaktetemperaturen dan elders p de wand. Kudebruggen kunnen twee vrmen aannemen: Lineair: wanneer het warmteverlies ptreedt via een verbinding tussen twee nderdelen van het gebuw. Bijvrbeeld is dat het geval met een niet-geïsleerde muurvet terwijl de rest van de muur wel is geïsleerd; Op één punt gericht: wanneer een geïsleerde muur wrdt drbrd dr een element met een hge warmtegeleidbaarheid, f in de heken van een gebuw. Dat is bijvrbeeld z bij de verbinding tussen twee muren en de vler, f ter hgte van een verankering in een geïsleerde wand. De nrm NBN EN 62-002 (2008) bepaalt de rekenwijze van kudebruggen. De lijnkudebruggen wrden daarin benemd met de letter ψ (W/m.K), de puntkudebruggen met de letter χ (W/K). Kudebruggen kunnen verantwrdelijk zijn vr tal van ngemakken: gelkaliseerde cndensatie die aanleiding kan geven tt schimmelgrei, gebrek aan cmfrt, hger gebruik inzake verwarming, enz. Cndensatie ter hgte van een kudebrug dreigt vanwege de cmbinatie van twee factren: een te lage temperatuur aan de ppervlakte van de wand, en een te hge abslute vchtigheid van de binnenlucht. Er bestaan mmenteel geen reële nrmen die bepalen he men het risic p cndensatie dr teden van een kudebrug kan berekenen. BLZ 1 VAN 11 BEPERKING VAN KOUDEBRUGGEN JULI 2010 - PRAKTISCHE AANBEVELING ENE09 -
Het enige erkende dcument is TV 153, van de technische vrschriften dr het WTCB uitgegeven in 1984. Hierin staat dat het cndensatierisic kan wrden vermeden dr ervr te zrgen dat de temperatuurfactr f Rsi (vrheen ) van een buwelement f een kudebrug p alle plaatsen hger is dan een bepaalde waarde. De temperatuurfactr f Rsi p een bepaald punt is het verschil tussen de binnentemperatuur tegen de wand p dat punt en de buitentemperatuur (θ e ) wanneer het temperatuursverschil tussen de binnenlucht (θ i ) en de buitenlucht (θ e ) van de ruimte gelijk is aan 1 K vr een warmtevergangsweerstand aan het binnenppervlak R si. In België wrdt een R si -waarde van 0,2 m²k/w gebruikt in de berekening van kudebruggen (i.p.v. R si = 0,13 m²k/w vr de muren). De richtwaarden van TV 153 zijn alleen van tepassing in een nrmaal binnenklimaat van een wning; in dat geval: f 0,20 0,7. Indien de relatieve vchtigheid hger ligt dan in een nrmaal appartement, kan f 0,20 veeleer 0,60 tt 0,65 bedragen. In het tegenvergestelde geval (sterke dampntwikkeling), zal de vrwaarde m geen cndensatie te krijgen veel strenger wrden uitgedrukt, nl. dr: f 0,20 0,75 0,80. Het is niet altijd gemakkelijk m alle kudebruggen p te heffen, vral bij een renvatie, indien het buiten- en f binnenaspect van de wand met wrden behuden. De architect zal elke situatie geval per geval meten bestuderen. Om in nieuwbuw ptimaal te isleren en deze prblemen dus te vrkmen, met de prjectntwerper bijznder zrgvuldig te werk gaan, zwel in de tekenfase als in de buwfase. TECHNISCHE DOELSTELLINGEN Minstens: In het geval van een nieuwbuw zrgt men vr een nnderbrken islatie, zdat alle risic's p cndensatie wrden vrkmen. Dat gebeurt algemeen gesprken dr de eisen van de EPB-regelgeving te respecteren. Die EPB bevat echter ng geen nauwkeurige eisen vr wat betreft de kudebruggen (cf. infra). Cncreet let men dus p een crrect ntwerp en een gede aanwending van islatiemateriaal, schrijnwerk enz. Bij renvatie van weinig f niet-geïsleerde gebuwen f gebuwen die lkaal kudebruggen vertnen, impliceert dit idealiter dat er gekzen wrdt vr een buitenislatie. Hiermee vermijdt men kudebruggen ter hgte van de vleren en de binnenmuren. Vr meer infrmatie hierver, zie de fiche ENE11 "Bij renvatie: de wanden isleren". Aangeraden: In het geval van een nieuwbuw, wanneer de islatie ged cntinu lpt en de cndensatierisic's p die manier zijn verminderd, meten de meest ingewikkelde kudebruggen wrden aangepakt, zals aan de aansluiting tussen muren en vlerplaten. Men zal kiezen vr specifieke materialen (cellenbetn f geëxpandeerde klei, cellenglas, islatiemateriaal met hgwaardige dichtheid). Z det men de warmtevraag zakken. Bij wijze van infrmatie, ziehier de richtwaarden die in Vlaanderen (mmenteel) wrden aanbevlen in het raam van de EPB: Details van vensters en deuren Overhangende terrassen en balkns Details - buitenheken Details - binnenheken Aansluiting met het dak Betnnen zuilen in buitenwanden Overgang tussenvleren - gevel, Overgang binnenmuren - gevel Overgang fundering - gevel (p vler f p kruipruimte) ψ e < 0,10 W/mK ψ e < 0,10 W/mK ψ e < 0,00 W/mK ψ e < 0,15 W/mK ψ e < 0,05 W/mK ψ e < 0,05 W/mK ψ e < 0,05 W/mK ψ e < 0,05 W/mK BLZ 2 VAN 11 BEPERKING VAN KOUDEBRUGGEN JULI 2010
Cellenglas Bij renvatie met deze prblematiek specifiek wrden nderzcht. Er met vral met adequate middelen (thermgrafie, ppervlaktethermmeters, enz.) grndig wrden nagegaan waar zich de bestaande kudebruggen bevinden. De cndensatieprblemen zullen meten wrden pgelst. Om de risic's p cndensatie en/f schimmelvrming ng te verminderen, kan men bvendien denken aan hygiënische ventilatie, die de lucht drger maakt. Optimaal: In nieuwbuw met u erp tezien dat de kudebruggen verwaarlsbaar wrden, d.w.z. dat alle waarden beneden 0,01 W/m.K wrden gehuden (streefcijfer aangegeven in de handleiding van de berekeningssftware vr passiefhuizen PHPP 2007). In renvatie, bvenp de aanbevlen maatregelen en/f als vlledige islatie van buitenaf niet mgelijk is, treden we aan de binnenkant p, dr de islatie nnderbrken te maken. Bijvrbeeld: de vlerplaten en binnenmuren scheiden van de buitenmuren en ter hgte van die vergangen de islatie drtrekken. KEUZE-ELEMENTEN TECHNISCHE ASPECTEN > He een kudebrug detecteren In een bestaand gebuw kan de aanwezigheid van een kudebrug wrden vastgesteld dr nrechtstreekse aanwijzingen, zals lkale schimmelgrei. BLZ 3 VAN 11 BEPERKING VAN KOUDEBRUGGEN JULI 2010
Dit is echter geen betruwbare indicatr mdat schimmels k aan andere brnnen van vchtigheid te wijten kunnen zijn (bijvrbeeld plaatselijke waterinsijpeling,...). Men zal dus de vrkeur geven aan wetenschappelijke en preventieve methden, zals: Thermgrafie: infrardftgrafie van het gebuw tijdens het stkseizen Brn: www.planschmiede.de/energieberatung/ Ofwel een meting van de temperaturen van de wanden met een ppervlaktethermmeter. Om de ψ- en χ-waarden te kennen, kan men gebruik maken van experimentele metingen, berekeningssftware (bijvrbeeld, de prgramma's die Physibel heeft ntwikkeld: Trisc, Bisc, Vltra, f vrije sftware zals Therm, ntwikkeld dr de LBLN), en ten sltte een atlas van kudebruggen, eventueel bewerkbaar (bijvrbeeld Kbra f de gegevensbank afkmstig van het prject Kudebrug-IDEE, beide vrij tegankelijk). > Srten kudebruggen De afbeeldingen hiernder illustreren de meest curante kudebruggen die het gevlg zijn van een slechte plaatsing van de islatie tijdens de buw f tijdens een vregere renvatie. Oplssingen wrden alleen vrgesteld als ze in de praktijk "relatief gemakkelijk" haalbaar zijn: Vlle muur die aan de buitenzijde wrdt geïsleerd: Prbleem Mgelijke plssing Raam BLZ 4 VAN 11 BEPERKING VAN KOUDEBRUGGEN JULI 2010
Prbleem Mgelijke plssing Uitsprng Muurnis vr afverpijp Terras Geen eenvudige plssing. Een dergelijke cnfiguratie met in het geval van een nieuwbuw wrden pgelst dr specifieke nderdelen te gebruiken vr de drgang van de wapeningen via een islerend nderdeel dat bestand is tegen cmpressie. Vlle muur geïsleerd aan de binnenzijde: Prbleem Mgelijke plssing Binnenmuur Stpcntacten en leidingen Raam, drpel, vensterbank BLZ 5 VAN 11 BEPERKING VAN KOUDEBRUGGEN JULI 2010
Prbleem Mgelijke plssing Funderingsplaat Vlerplaat Spuwmuur: tal van kudebruggen kunnen het gevlg zijn van een slechte islatie in de spuw.deze gebreken zullen ver het algemeen meilijk te verhelpen zijn. Meestal ligt de plssing in een islatie aan de binnenzijde, desnds gelkaliseerd. Hiernder vindt u enkele vrbeelden van slechte islatietepassingen bij spuwmuren die meten wrden vermeden van bij de pbuw. Muurhek, dakplaat en vlerplaat: vrbeelden van slechte uitveringen Brn: Energie+ Drpel, vensterbank, vlerplaat p kelder f kruipruimte, terrasvler: vrbeelden van slechte uitveringen Brn: Energie+ MILIEUASPECTEN > Gevlgen vr het energieverbruik Vr een middelmatig geïsleerd gebuw kan het warmteverlies dr kudebruggen 10 % van het ttale verlies uitmaken.he zwaarder een gebuw geïsleerd is, he meer islatiefuten kunnen leiden tt relatief grte verliezen, die zelfs tt 25 % van het ttale verlies kunnen bedragen. Dit zijn echter ngal extreme gevallen. Bij wijze van illustratie: het vrbeeld hiernder tnt de impact van een verankering p de thermische prestatie van een wand bestaande uit een betnnen muur en 10 cm minerale wl ( = 0,030 W/mK). Znder draagstructuur bedraagt de U van de wand 0,26 W/m²K. Vr een metalen geraamte znder thermische nderbreking (en dus een kudebrug), bedraagt de U 0,40 W/m²K, d.i. 50% meer. BLZ 6 VAN 11 BEPERKING VAN KOUDEBRUGGEN JULI 2010
U=0.26 W/m²K znder metalen structuur U = 0,32 W/m²K thermische metalen structuur U = 0,40 W/m²K met metalen structuur znder thermische nderbreking > Gevlgen vr de gezndheid Kudebruggen zijn per definitie kud, en vrmen dus gunstige znes vr de cndensatie van vchtigheid aan de binnenkant. En waar cndensatie kan ptreden, kan schimmel greien. Die schimmel kan nesthetisch zijn en vrmt eveneens een risic vr de gezndheid (astma, enz.). Schimmel tast k alle ppervlaktebehandelingen (schilderwerken, plafnnering) aan en zijn bijznder schadelijk vr huten cnstructies. > Gevlgen vr het cmfrt Oppervlakken in de buurt van kudebruggen, hebben een lagere ppervlaktetemperatuur dan de gemiddelde temperatuur van de wanden.dit kan ervr zrgen dat de wand kud aanvelt. Kudebruggen zijn dus een brn van gebrek aan thermisch cmfrt. ECONOMISCHE ASPECTEN Thermgrafisch materiaal (infrardcamera) kst zeer veel en alleen een gespecialiseerd bedrijf kan ziets kpen. Dergelijke firma's stellen k steeds meer vr m audits uit te veren die thermgrafie mvatten. U kunt hierver de gegevensbank "buwprducten" raadplegen p de website van het WTCB, via het sleutelwrd "thermgrafie". De ksten bedragen 500 excl. BTW vr een rijhuis en 1.500 vr een villa. Het Brussels Hfdstedelijk Gewest heeft premies vr thermgrafieën: http://www.ibgebim.be/templates/prfessinnels/infrmer.aspx?id=4106&langtype=2067. Vrbeeld van een infrardft: de kudebrug ter hgte van de vler is duidelijk te zien Brn: Hffmann en Dupnt bvba (www.ec-energie.be) In het geval van een nieuwbuw vergt de pheffing van kudebruggen meestal geen bijkmende ksten, behalve het plaatselijk gebruik van cmpressiebestendig islerend materiaal, zals bijvrbeeld cellenglas (bij benadering 6 /m² per centimeter islatie). BLZ 7 VAN 11 BEPERKING VAN KOUDEBRUGGEN JULI 2010
DE JUISTE KEUZE MAKEN > Kudebruggen telaten? Het is van wezenlijk belang dat kudebruggen wrden vermeden, want zij leiden tt plaatselijke cndensatie (en zdende k schimmelgrei). De basisreden is dat de luchtkwaliteit van de binnenruimten in het gedrang kmt. De aanwezigheid van een waterdichte en gemakkelijk te reinigen binnenbekleding (een gekleefde naadlze ceramiek bijvrbeeld) zal deze ngemakken beperken, maar het betreft hier slechts een tussenplssing. Tt slt wrdt aangeraden m de kudebruggen zveel mgelijk te beperken m niet ng meer warmte te verliezen dan al het geval is via de wanden en dr de verluchting. De ambitie van de buwheer m vr alle kudebruggen plssingen te vinden zal bepalend zijn, met de geldende reglementering als minimum. IN DE PRAKTIJK Er meten maatregelen wrden genmen tijdens de verschillende ntwikkelings- en realisatiefasen van het prject: PROGRAMMERING > Renvatie Een infrardthermgrafie uitveren m de zwakke punten van de wand p te sprendit kan echter pas gebeuren indien de temperatuurverschillen tussen binnen en buiten vldende grt zijn. Dit kan dus niet gebeuren tijdens de warme maanden van het jaar. SCHETS > Nieuwbuw De vrkeur geven aan een eenvudige vrmarchitecturale vruitstekende delen, balkns, raakvlakken van meervudige dakcnstructies, enz. zijn allemaal delicate punten waar aandacht aan met wrden besteed. In het geval van terrassen met speciale aandacht wrden besteed aan de externe draagstructuren. VOORONTWERP > Renvatie Men met de vrkeur geven aan islatie aan de buitenzijde, m kudebruggen te vermijden ter hgte van de binnenmuren en aan het uiteinde van de vler. In het geval van islatie aan de binnenzijde, met men bijzndere aandacht besteden aan de behandeling van de binnenmuren en de tussenliggende vleren. Vaak met de islatie tenminste wrden drgetrkken p die wanden m cndensatie te vermijden. Typische details zijn eerder in deze fiche behandeld. Vrbeeld: bekleding islatiemf: BLZ 8 VAN 11 BEPERKING VAN KOUDEBRUGGEN JULI 2010
Indien een kudebrug niet kan wrden vermeden, zrgt men al tenminste vr een gede verluchting. > Nieuwbuw Het gebuw wrdt z ntwrpen dat de islatie nnderbrken verlpt; hierbij let men vral p de terrassen, verhangen, buitenranden, cmplexe gemetrische vrmen enz. De vensters en deuren wrden in het vlak van de islatie geplaatst m kudebruggen te vermijden ter hgte van het raamwerk. Technische detailtekeningen zijn ndig van alle vergangen tussen muren, vlerplaten en daken. In de litteratuur vindt men vrbeelden van typische details (zie bibligrafie). UITVOERINGSPROJECT, DOSSIER VOOR DE STEDENBOUWKUNDIGE VERGUNNING > Nieuwbuw en renvatie Het lastenbek met islatievegen vereisen vereenkmstig de plannen. Vr het EPB-vrstel dat vereist is binnen de EPB-regelgeving, met de K-waarde wrden berekend, wat inhudt dat men rekening hudt met de kudebruggen. Er bestaan wel ng geen precieze eisen ten aanzien van de begrenzing van kudebruggen zelf. De mgelijkheid blijft dan m rekening te huden met de aanwezigheid van kudebruggen, p initiatief meegenmen in de evaluatie van het warmteverliescëfficiënt dr de gebuwschil. Men bepaalt hiervr de lengte van de kudebrug en het lineair f puntsgewijs verlies. De impact van de kudebruggen p het verliescëfficiënt van de wanden met dus als vlgt wrden berekend (besluit 21/12/07 bijlage V): fwel via een gevalideerde twee- f driedimensinale cmputerberekening van de lineaire f puntsgewijze verliescëfficiënten, vereenkmstig de nrmen NBN EN ISO 13789 en NBN EN ISO 10211-1 et 2 fwel aan de hand van waarden bij benadering van die verliezen p basis van de tabellen van NBN EN ISO 14683 fwel aan de hand van de frfaitaire waarden van die verliezen vr elke pgesprde kudebrug, zals vastgelegd dr de verheid (tt heden nbekend) fwel aan de hand van een glbale waarde die dr de verheid is bepaald: het cëfficiënt warmteverlies dr de wanden wrdt verhgd met de waarde U b * i=1n A i waarbij: BLZ 9 VAN 11 BEPERKING VAN KOUDEBRUGGEN JULI 2010
U b (W/m²K) wrdt bepaald in functie van de vlumieke cmpactheid (bepaald dr NEN B62-301), in de vlgende verhudingen: indien C=<1, U b =0.1 indien 1<C=<4, U b =0.1*(C+2)/3 indien 4<C, U b =0.2 A i is de verliesppervlakte van de EPB-eenheid In dit stadium van het ntwerp meten k de uitveringsdetails wrden behandeld. Er bestaan diverse gegevensbanken met typische details, zie de bibligrafie. Hiernder een vrbeeld van de uitvering van een verbinding tussen de ramen en de muren: y=±0 W/mK: Crrecte plaatsing van een vensterraam in het vlak van de islatie (vrkeursplssing) y=±0,05 W/mK: aanvaardbaar (minder perfrmante plssing dan hierbven) TOEZICHT OP DE WERKZAAMHEDEN Brn handleiding PHPP2007 > Nieuwbuw Er met een nauwgezette cntrle zijn van de uitvering van alle details p de buwplaats. De architect met erp tezien dat de taken in het lastenbek nauwgezet wrden verdeeld. De rl van de dakwerker, de timmerman en de metselaar met bijvrbeeld ged wrden verduidelijkt vr de uitvering van de details van de verbinding tussen de muren en het dak. BLZ 10 VAN 11 BEPERKING VAN KOUDEBRUGGEN JULI 2010
Vrbeeld van een slecht uitgeverde verbinding (nderbreking van de islatie tussen het dak en de panelen van de spuwmuur ) en van de slechte plaatsing van de islatiepanelen Op het eind van de ruwbuw kan het nuttig zijn een thermgrafie te realiseren m eventuele slecht ntwrpen f slecht uitgeverde details p te spren en ze misschien alsng te verhelpen... AANVULLENDE INFORMATIE ANDERE AANDACHTSPUNTEN Hierna vlgt een lijst van fiches waarvan de thema s handelen ver kudebruggen: ENE04 - Een ged geïsleerd gebuw buwen ENE11 - Bij renvatie: de wanden isleren CSS07 - Gede luchtkwaliteit garanderen in elk lkaal BIBLIOGRAFIE Publicaties die typedetails bevatten: F. Simn, JM. Hauglustaine, L islatin thermique des façades à structure bis Guide pratique pur les architectes, Ministerie van het Waalse Gewest, Januari 2003. F. Simn, JM. Hauglustaine, La rénvatin et l énergie Guide pratique pur les architectes, Ministerie van het Waalse Gewest, April 2000. Energie+: http://mrw.wallnie.be/energieplus/entree.htm. Hauglustaine, Pur une améliratin de la perfrmance énergétique des lgements neufs - brchure technique pur architectes et entreprises, actin "Cnstruire avec l énergie naturellement", Ministerie van het Waalse Gewest, 2004. Reeks Brchures techniques, gepubliceerd dr het Ministerie van het Waalse Gewest. Online te bestellen p de website http://energie.wallnie.be. Infrmatie ver de infrardthermgrafie: C. Delmtte, P. Devisscher, La thermgraphie infraruge:quelles applicatins pur le bâtiment? (Bn à savir). WTCB magazine 1998/2. Evaluatiemiddel vr het cndensatierisic p een wand Energie+: http://mrw.wallnie.be/energieplus/entree.htm, afdeling Façades / Calculs Gegevensbanken van kudebruggen: KOBRA : http://www.wtcb.be/hmepage/index.cfm?cat=bbri&sub=rd&pag=prjects&art=kbr a_sftware Kudebrug-IDEE : http://www.wtcb.be/hmepage/index.cfm?cat=bbri&sub=rd&pag=prjects&art=ther malbridges&niv01=epb_accepted BLZ 11 VAN 11 BEPERKING VAN KOUDEBRUGGEN JULI 2010