kosten en baten van ondernemingspensioenfondsen.*

Transcriptie

1 kosten en baten van ondernemingspensioenfondsen.* Onderzoek naar de voor- en nadelen van ondernemingspensioenfondsen uitgevoerd door PricewaterhouseCoopers in opdracht van OPF 8 november 2007 Stichting voor Ondernemingspensioenfondsen

2 PricewaterhouseCoopers ( verleent sectorspecifieke diensten op drie gebieden: Assurance, Tax en Advisory. Met onze dienstverlening bouwen we aan een goede vertrouwensbasis en waardeoptimalisatie met en voor onze klanten en hun stakeholders. Wereldwijd werken meer dan mensen in 150 landen voor onze organisatie, op basis van ons gedachtegoed Connected Thinking. Samen ontwikkelen wij oplossingen en concepten, vanuit een verrassend perspectief. En natuurlijk geven wij praktisch advies. PricewaterhouseCoopers refereert aan het netwerk van deelnemende bedrijven van PricewaterhouseCoopers International Limited. Ieder bedrijf is een aparte en onafhankelijke juridische eenheid. Assurance Tax Advisory 2007 PricewaterhouseCoopers. Alle rechten voorbehouden.

3 Onderzoek naar de voor- en nadelen van ondernemingspensioenfondsen uitgevoerd door PricewaterhouseCoopers in opdracht van OPF 8 november 2007

4

5 Samenvatting In de afgelopen tien jaar is het aantal ondernemingspensioenfondsen met ongeveer één derde gedaald van 934 naar 620. Momenteel verkeren circa 150 ondernemingspensioenfondsen in een liquidatieproces dan wel geven zij aan opheffing te overwegen. Het beeld dat het fenomeen ondernemingspensioenfonds gedoemd zou zijn om te verdwijnen, is evenwel onjuist. Het zijn vooral de kleine tot zeer kleine ondernemingspensioenfondsen die verdwijnen. Bovendien zijn de oorzaken voor het verdwijnen van deze fondsen divers. Het totale aantal actieve deelnemers bij ondernemingspensioenfondsen is in de afgelopen tien jaar licht gestegen. Het belegd vermogen is ongeveer verdubbeld en jaarlijks komt er een tiental ondernemingspensioenfondsen bij. Het aantal nieuwe ondernemingspensioenfondsen neemt echter af en ook het marktaandeel van ondernemingspensioenfondsen daalt. Hoewel aan de vergelijking van de uitvoeringskosten van de verschillende pensioenuitvoeringsvormen veel haken en ogen zitten, kan worden geconcludeerd dat ondernemingspensioenfondsen gemiddeld (licht) hogere uitvoeringskosten hebben dan bedrijfstakpensioenfondsen. De hoogte van de uitvoeringskosten van pensioenfondsen hangt sterk samen met het aantal normdeelnemers. Kortweg: hoe kleiner het pensioenfonds hoe hoger de uitvoeringskosten per normdeelnemer. Omdat ondernemingspensioenfondsen gemiddeld kleiner zijn dan bedrijfstakpensioenfondsen verklaart dit voor een belangrijk deel het verschil in uitvoeringskosten. Een vergelijking met de uitvoeringskosten bij verzekeringsmaatschappijen is niet gemakkelijk te maken omdat sprake is van andere producten en een ander bedrijfsmodel. Bovendien zijn hierover nauwelijks statistische gegevens. Ook bij verzekerde pensioenregelingen geldt meestal dat de uitvoeringskosten per normdeelnemer lager zijn naarmate de collectiviteit groter is. Wel zijn de bedrijfskosten van verzekeringsmaatschappijen duidelijk hoger en verder hebben zij, in tegenstelling tot pensioenfondsen, meestal een winstdoelstelling. Het is echter veel te beperkt om pensioenuitvoerders alleen te vergelijken op het punt van de kosten. Om een reële vergelijking tussen pensioenuitvoerders te maken moeten deze worden beoordeeld op basis van alle relevante eigenschappen, ook de meer kwalitatieve. Daarvoor hebben wij een raamwerk van 29 kernelementen ontwikkeld, verdeeld over 8 categorieën, zoals serviceniveau, betrokkenheid en flexibiliteit. De inhoud van de pensioenregeling hebben wij hierbij niet betrokken omdat die niet onderscheidend is tussen de verschillende uitvoerders. Via een enquête onder stakeholders van ondernemingspensioenfondsen hebben wij onderzocht hoe belangrijk de stakeholders van ondernemingspensioenfondsen de verschillende kernelementen vinden. Verder hebben we onderzocht hoe tevreden zij zijn over de kernelementen bij hun eigen ondernemingspensioenfonds. Daarnaast hebben we gevraagd hoe tevreden zij over deze kernelementen verwachten te zijn bij een bedrijfstakpensioenfonds of een verzekeraar. Daarmee wordt de perceptie van deze stakeholders gemeten bij het nut van de diverse uitvoeringsvormen. Nut wordt hier gedefinieerd als de tevredenheid gewogen naar het belang dat aan kernelementen wordt toegekend. Uiteraard kent deze manier van enquêteren de beperking dat alleen van de stakeholders van ondernemingspensioenfondsen de perceptie is onderzocht. Bij ondernemingen die een bedrijfstakpensioenfonds of een verzekeraar als pensioenuitvoeringsvorm hebben, zijn geen waarnemingen gedaan. Deze beperking is ingegeven door praktische overwegingen. Zo paste het ondervragen van stakeholders van andere dan de in dit onderzoek betrokken ondernemingspensioenfondsen niet binnen de geplande opzet van het onderzoek. Deze beperking geeft echter juist tevens de rechtvaardiging van het onderzoek. Immers via het meten van de perceptie van de stakeholders kunnen de voor- en nadelen juist goed in beeld worden gebracht, omdat hier veel kwalitatieve aspecten aan zitten en de stakeholders 3

6 uiteindelijk de klanten zijn van ondernemingspensioenfondsen. Verder is de perceptie per definitie subjectief. Er is een bias omdat de perceptie is gebaseerd op de ervaring van betrokkenen. Om aan deze beperkingen tegemoet te komen is het onderzoek niet alleen gebaseerd op een enquête, maar zijn ook diverse experts ondervraagd en is literatuuronderzoek gedaan. Uit de enquête blijkt dat de focus van ondernemingspensioenfondsen goed is. Over de kernelementen van een pensioenuitvoerder die de stakeholders van ondernemingspensioenfondsen het belangrijkst vinden, zoals vertrouwen, betrokkenheid, deskundigheid en bereikbaarheid, zijn de stakeholders van die fondsen gemiddeld ook het meest tevreden. Verder blijkt dat tegenover de gemiddeld wat hogere uitvoeringskosten van kleinere ondernemingspensioenfondsen een opvallend goede waardering op andere kernelementen staat. Bovendien laat de enquête zien dat het belang van uitvoeringskosten relatief klein is bij de keuze voor een pensioenuitvoerder: kosten staat op de twaalfde plaats van belangrijkste kernelementen. Bij deze waardering zijn de diverse groepen stakeholders opvallend eensgezind. In totaal kennen de stakeholders van ondernemingspensioenfondsen het hoogste nut toe aan ondernemingspensioenfondsen. Op alle ondervraagde kernelementen verwachten de stakeholders bij ondernemingspensioenfondsen tevredener te zijn dan bij verzekeraars. Dit geldt voor het merendeel van de kernelementen ook ten opzichte van bedrijfstakpensioenfondsen. Op de kernelementen deskundigheid, vertrouwen en zekerheid van de uitkering, scoren bedrijfstakpensioenfondsen echter iets hoger. Tenslotte blijkt uit de enquête dat gepensioneerden gemiddeld genomen minder tevreden zijn over hun medezeggenschap dan de andere geïnterviewde stakeholders. De perceptie van de voor- en nadelen hangt soms af van de fondskenmerken of de categorie stakeholder. Zo scoren ondernemingspensioenfondsen met een eigen pensioenbureau een hogere gemiddelde tevredenheid op service en vertrouwen. Verder hebben werkgevers een lagere risk appetite dan werknemers en gepensioneerden. Tenslotte blijkt dat werkgevers die zijn aangesloten bij kleinere pensioenfondsen de uitvoeringskosten belangrijker vinden. Ook PwC-experts zien, naast een aantal aandachtspunten, voordelen van ondernemingspensioenfondsen. Op basis van hoofdcategorieën van kernelementen zien wij de volgende voordelen en aandachtspunten: Serviceniveau Ondernemingspensioenfondsen scoren door de korte lijnen hoog op bereikbaarheid, communicatie en kennis van de eigen regelingen. Ten opzichte van verzekeraars scoren zij hierop beter omdat de administratieve performance van verzekeraars vaak te wensen over laat. Aandachtspunten liggen hier bij de kleinere ondernemingspensioenfondsen, die meer moeite hebben om de benodigde kennis te organiseren. Verder wordt door de toenemende uitbesteding de feitelijke service bepaald door de externe dienstverleners. Een professionele aansturing van de externe dienstverleners is van groot belang om in control te blijven. Gevoelsaspecten Door de (grotere) verantwoordelijkheid van de werkgever bij de uitvoering van de pensioenregeling in geval van een ondernemingspensioenfonds bijvoorbeeld via het bestuur van het pensioenfonds is er een grotere betrokkenheid van de werkgever. Hetzelfde geldt voor de werknemers, gepensioneerden en slapers. Verder kan het ondernemingspensioenfonds bijdragen aan het imago van de werkgever. Tenslotte genieten pensioenfondsen in zijn algemeenheid een groot vertrouwen als uitvoerders van pensioenregelingen. Aandachtspunt is de onafhankelijkheid van zowel de staf als het bestuur van het ondernemingspensioenfonds ten opzichte van de onderneming. De toezichthouder en de wetgever benadrukken steeds meer de eindverantwoordelijkheid van het pensioenfondsbestuur voor het pensioenfonds als een zelfstandige 4

7 financiële dienstverlener. Hiervan zullen zowel de onderneming als het pensioenfondsbestuur zich steeds meer bewust moeten worden. Flexibiliteit Ondernemingspensioenfondsen bieden een grote mate van flexibiliteit bij de vormgeving van de pensioenregeling en de aansluiting bij de overige arbeidsvoorwaarden. Verder kennen zij een grote vrijheid in voorwaarden en bieden zij flexibiliteit en zeggenschap bij de financiering. Tenslotte kennen ondernemingspensioenfondsen een grote vrijheid in de uitvoering en bij uitbesteding. Aandachtspunt hierbij is dat maatwerk ook kan doorschieten waardoor de uitvoering complex wordt. Een ander aandachtspunt is uitbesteding. Het is van groot belang dat pensioenfondsen hun onafhankelijkheid ten opzichte van uitvoerders waarborgen. Premie Ten aanzien van de hoogte van de premie is vooral de inhoud van de pensioenregeling bepalend. Daarnaast is de uitvoeringsvorm en de mate van risico-afdekking en -overdracht sterk bepalend. Kostenefficiëntie De hoogte van de uitvoeringkosten wordt vooral bepaald door de schaalgrootte. Zoals we eerder hebben gezien zijn vooral kleinere pensioenfondsen gemiddeld duurder. Door hun gemiddeld grotere omvang hebben bedrijfstakpensioenfondsen lagere uitvoeringskosten. Verzekeraars hebben hogere bedrijfskosten en hebben bovendien meestal een winststreven. Aandachtspunt bij ondernemingspensioenfondsen is het feit dat soms sprake is van verborgen kosten en verborgen voordelen, wanneer zonder vergoeding gebruik wordt gemaakt van diensten van de werkgever, dan wel diensten worden geleverd aan de werkgever (bijvoorbeeld in de vorm van pensioenkennis). Risico-acceptatie De uitkeringszekerheid bij pensioenfondsen en verzekeraars is hoog. Door de invoering van het Financieel Toetsingskader moeten pensioenfondsen hoge zekerheidsnormen hanteren. Verzekeraars bieden meer nominale zekerheid met levenslange garantiecontracten, maar veel minder indexatiezekerheid. Het accountingrisico voor de onderneming hangt voor een deel af van de uitvoeringsvorm. Pensioenregelingen ondergebracht bij bedrijfstakpensioenfondsen mogen vaak onder voorwaarden worden behandeld als defined contribution of beschikbare premie regelingen, waarvoor geen pensioenwaardering hoeft te worden uitgevoerd. Bij eenzelfde pensioenregeling is dit niet mogelijk voor ondernemingspensioenfondsen. Voor de andere uitvoeringvormen is het accountingrisico van de onderneming afhankelijk van de inhoud en financiering van de pensioenregeling. Besturing De besturing onderscheidt pensioenfondsen van verzekeraars. De medezeggenschap, die bij pensioenfondsen wordt georganiseerd via het bestuur en andere organen, zorgt voor draagvlak. Er worden echter steeds hogere eisen gesteld aan de deskundigheid van bestuursleden. De beschikbaarheid van voldoende deskundige mensen is een aandachtspunt voor (kleinere) pensioenfondsen. Solidariteit Solidariteit is een belangrijk kenmerk van pensioenfondsen. De collectiviteit en solidariteit die pensioenfondsen organiseren bieden voordelen voor deelnemers en gepensioneerden van pensioenfondsen. Pensioenfondsen organiseren zowel een gelijktijdige solidariteit tussen diverse groepen als volgtijdelijke solidariteit over de generaties heen, de zogenaamde intergenerationele solidariteit. Bedrijfstakpensioenfondsen organiseren ook solidariteit tussen ondernemingen. Ondernemingspensioenfondsen en verzekeraars kennen geen opgelegde solidariteit tussen ondernemingen. 5

8 Of voor een onderneming een ondernemingspensioenfonds de meest geschikte pensioenuitvoeringsvorm is, dient te worden bepaald op basis van een integrale afweging van alle kernelementen. Een case by case benadering is hierbij noodzakelijk omdat de uitgangspositie en de mogelijke alternatieven per onderneming verschillen. Daarnaast is voor de onderneming en het ondernemingspensioenfonds het willen én kunnen bepalend. Willen: De onderneming en het bestuur van het ondernemingspensioenfonds moeten voldoende belang toekennen aan de specifieke voordelen van een ondernemingspensioenfonds. Kunnen: De onderneming en het bestuur van het ondernemingspensioenfonds moeten in staat zijn een antwoord te geven op de toegenomen eisen om een ondernemingspensioenfonds op een professionele wijze te managen. Binnen de onderneming en het ondernemingspensioenfonds moet voldoende capaciteit zijn om de benodigde kennis te organiseren. Voorts moet de onderneming bereid zijn om de benodigde managementaandacht en kosten hieraan te besteden. Grotere ondernemingspensioenfondsen blijken hiertoe in voldoende mate in staat. Kleinere pensioenfondsen hebben hiermee in toenemende mate moeite. Voor kleinere ondernemingspensioenfondsen zijn er diverse mogelijkheden voor samenwerking en kennisdeling, zoals een gemeenschappelijk bestuursbureau. Verder zijn er nieuwe mogelijkheden in ontwikkeling om tot verdergaande vormen van samenwerking te komen, zoals een Algemene Pensioeninstelling (API) en een ondernemingspensioenfonds voor meerdere ondernemingen. Hierdoor kunnen zij profiteren van de voordelen van schaalgrootte en meer professionaliteit. 6

9 Conclusies en aanbevelingen Conclusies Puntsgewijs luiden de belangrijkste conclusies uit het onderzoek als volgt: 1. Ondernemingspensioenfondsen blijven een waardevolle uitvoeringsvorm voor pensioenregelingen. 2. Er is een daling van het aantal ondernemingspensioenfondsen gaande, die primair de kleinere fondsen betreft. Veel kleinere ondernemingspensioenfondsen staan onder druk. Zij hebben hogere kosten per normdeelnemer en hebben meer problemen om de benodigde kennis te organiseren en voldoende deskundige mensen te vinden voor de organen van het pensioenfonds. 3. Het is te beperkt om pensioenuitvoeringsvormen te vergelijken op één of enkele aspecten. Om een reële vergelijking tussen pensioenuitvoeringsvormen te maken moeten deze worden beoordeeld op basis van alle relevante eigenschappen, de zogenaamde kernelementen. Dit betreft kwalitatieve en kwantitatieve elementen. 4. De focus van ondernemingspensioenfondsen is goed. Over de kernelementen van een pensioenuitvoerder die de stakeholders van ondernemingspensioenfondsen het belangrijkst vinden, zoals vertrouwen, betrokkenheid, deskundigheid en bereikbaarheid, zijn de stakeholders van die fondsen gemiddeld ook het meest tevreden. 5. Ondernemingspensioenfondsen hebben in de perceptie van hun stakeholders op andere kernelementen dan kosten een hoger nut dan de andere pensioenuitvoeringsvormen. De pensioenexperts voegen hier aan toe dat dit met name het geval is voor de grotere fondsen. 6. Ondernemingspensioenfondsen besteden steeds meer uit. Daardoor wordt de kwaliteit van de uitvoering steeds meer bepaald door externe uitvoerders. Het is van groot belang dat ondernemingspensioenfondsen daarbij hun onafhankelijkheid ten opzichte van de uitvoerders waarborgen. Besturen van ondernemingspensioenfondsen blijven immers eindverantwoordelijk. 7. Ook benadrukken de toezichthouder en de wetgever steeds meer de eindverantwoordelijkheid van het pensioenfondsbestuur voor het pensioenfonds als een zelfstandige financiële dienstverlener. Professionaliteit en deskundigheid staan voorop. Het pensioenfonds moet ook de onafhankelijkheid van zowel de staf als het bestuur en andere organen ten opzichte van de onderneming waarborgen. 8. Bij de bepaling van de meest geschikte pensioenuitvoeringsvorm is een case by case benadering noodzakelijk omdat de uitgangspositie en de mogelijke alternatieven per onderneming verschillen. Er is sprake van een bestaande situatie, waarbij de omvang van de onderneming en het eigen pensioenfonds een gegeven zijn. Verder is er bijvoorbeeld niet altijd een bedrijfstakpensioenfonds en zijn er hoge drempels voor het switchen van uitvoerder. 9. De keuze voor een ondernemingspensioenfonds wordt bepaald door het willen en kunnen. Willen betekent dat de onderneming voldoende belang toekent aan de voordelen van een ondernemingspensioenfonds. 7

10 Kunnen betekent dat onderneming en ondernemingspensioenfonds de capaciteit hebben om voldoende kennis te organiseren en de managementaandacht en kosten er voor over hebben. 10. Samenwerking en schaalvergroting kunnen de governance- en kostenproblemen van kleinere pensioenfondsen oplossen. Hiervoor zijn nieuwe uitvoeringsvormen in ontwikkeling om tot verdergaande vormen van samenwerking te komen, zoals een API en één ondernemingspensioenfonds voor meerdere ondernemingen. Aanbevelingen Op basis van de conclusies in dit onderzoek komen we tot de volgende aanbevelingen: 1. Ondernemingen en ondernemingspensioenfondsen die de pensioenuitvoeringsvorm heroverwegen dienen een integrale afweging te maken op basis van alle relevante aspecten, de zogenaamde kernelementen. Daarbij kan gebruik worden gemaakt van het raamwerk van 29 kernelementen dat in het kader van dit onderzoek is ontwikkeld. 2. Teneinde waar nodig de professionaliteit van ondernemingspensioenfondsen te vergroten kan voor de uitvoering, de ondersteuning van het bestuur en de aansturing van externe dienstverleners een directie, pensioenbureau of bestuursbureau voor ondernemingspensioenfondsen een goede rol spelen. Het verdient aanbeveling dat een directie, staf van een pensioenbureau of bestuursbureau, direct in dienst is van het pensioenfonds. 3. Gevoelsaspecten, zoals betrokkenheid, vertrouwen, imago en eigenheid spelen in de praktijk een grote rol bij het realiseren van schaalvergroting door ondernemingspensioenfondsen samen te voegen. De eigenheid van het ondernemingspensioenfonds blijkt een belangrijke reden om vast te houden aan het ondernemingspensioenfonds. Bij de ontwikkeling van alternatieven gericht op samenwerking tussen kleinere ondernemingspensioenfondsen, zal dan ook aandacht aan dit aspect moeten worden besteed. 4. Voor kleinere en middelgrote ondernemingspensioenfondsen kunnen vormen van samenwerking een reële optie voor de toekomst zijn. De ontwikkeling van nieuwe alternatieven, zoals een Gemeenschappelijk Bestuursbureau, de mogelijkheid om meerdere ondernemingen te laten aansluiten bij één ondernemingspensioenfonds en een Algemene Pensioeninstelling (API), moet hiervoor worden gestimuleerd. Belangrijke voorwaarden hierbij zijn aanpassing van het groepscriterium en het mogelijk maken van ringfencing. Amsterdam, november 2007 Mr. W.J.J. Koeleman MBA Dr. J.J.B. de Swart MBA 8

11 Inhoudsopgave Samenvatting Conclusies en aanbevelingen Overzicht tabellen Overzicht figuren Aanleiding voor het onderzoek Leeswijzer Aanpak en methodologie Fase I: Verkenning omgeving Fase II: Opstellen kernelementen Fase III: Enquête & expertvisie Fase IV & V: Analyse en rapportage Analyse Rapportage Omgevingsanalyse: beeld over ondernemingspensioenfondsen behoeft nuance en duiding Beeld daling aantal ondernemingspensioenfondsen behoeft nuance De daling van het aantal ondernemingspensioenfondsen heeft diverse oorzaken Vooral kleine ondernemingspensioenfondsen stoppen ermee Het aantal actieve deelnemers blijft stabiel, het belegd vermogen neemt toe Er komen nieuwe ondernemingspensioenfondsen bij, maar de stijging neemt af OPF ziet per saldo een redelijk stabiel aantal aangesloten ondernemingspensioenfondsen DNB verwacht een verdere daling De hogere uitvoeringskosten van ondernemingspensioenfondsen moeten worden genuanceerd en zijn voor een groot deel terug te voeren op schaalverschillen BikkerenDeDreuhebbendeuitvoeringskosten van pensioenfondsen onderzocht Kostenniveau is afhankelijk van de omvang van het pensioenfonds Combinatie van ijkpunten, componentenanalyse en theorie is de basis voor het inzicht in relatie tussen kosten en omvang Verschil gemiddelde uitvoeringskosten ondernemingspensioenfondsen en bedrijfstakpensioenfondsen is grotendeels terug te voeren op het verschil in omvang Een verzekeraar brengt meer bedrijfkosten in rekening dan een ondernemingspensioenfonds voor dezelfde regeling aan uitvoeringskosten zou hebben Voor een reële vergelijking van pensioenuitvoeringsvormen moet een vergelijking worden gemaakt op basis van alle relevante eigenschappen Focus ondernemingspensioenfondsen is goed: hoge tevredenheidscores op de belangrijkste kernelementen Deskundigheid meest belangrijk, winststreven minst belangrijk Vertrouwen en bereikbaarheid scoren het hoogst op tevredenheid, medezeggenschap van gepensioneerden het laagst Focus van ondernemingspensioenfondsen is goed

12 5 Tegenover hogere kosten staan hogere scores op andere elementen Kosten worden niet heel belangrijk gevonden bij het beoordelen van de pensioenuitvoeringsvorm Ondernemingspensioenfonds scoort hoog op nut bij andere kernelementen dan kosten Aandachtspunten zijn deskundigheid, zekerheid uitkering en vertrouwen Perceptie van voor- en nadelen hangt soms af van fondskenmerken of categorie stakeholder Ondernemingspensioenfondsen met een pensioenbureau scoren een hogere gemiddelde tevredenheid op service en vertrouwen Werkgevers hebben lagere risk appetite dan werknemers en gepensioneerden Werkgevers kleine fondsen hebben andere belangen dan grote; kosten en medezeggenschap wegen zwaarder, communicatie lichter Ook pensioenexperts zien voordelen voor ondernemingspensioenfondsen, naast een aantal aandachtspunten Het serviceniveau is bij ondernemingspensioenfondsen hoog Ondernemingspensioenfondsen scoren hoog op bereikbaarheid Communicatie moet aan steeds hogere eisen voldoen Deskundigheid moeilijker te organiseren bij kleinere fondsen Aandachtspunt: als de administratie is uitbesteed wordt het serviceniveau vaak bepaald door de dienstverlener De gevoelsmatige aspecten van het eigen ondernemingspensioenfonds spelen een belangrijke rol Grotere betrokkenheid bij ondernemingspensioenfonds Ondernemingspensioenfondsen kunnen bijdragen aan het imago van de werkgever Pensioenfondsen genieten een groot vertrouwen De gevoelsmatige aspecten leiden tot enkele aandachtspunten Flexibiliteit is een groot voordeel van ondernemingspensioenfondsen Ondernemingspensioenfondsen bieden een grote mate van flexibiliteit bij de vormgeving van de pensioenregeling en de aansluiting bij de overige arbeidsvoorwaarden Maatwerk kan ook doorschieten Ondernemingspensioenfondsen bieden flexibiliteit en zeggenschap bij de financiering van de pensioenregeling Een ondernemingspensioenfonds kent vrijheid in voorwaarden Er is een grote mate van flexibiliteit bij de uitvoering en keuzes rond uitbesteding Uitbesteding leidt tot enkele aandachtspunten Voor de premie is vooral de inhoud van de pensioenregeling bepalend De premiehoogte wordt, naast de inhoud van de regeling, ook bepaald door de uitvoeringsvorm, economische variabelen en mate van risicoafdekking Stabiliteit van de premie is afhankelijk van specifieke afspraken en de uitvoeringsvorm Risico-overdracht afhankelijk van specifieke afspraken en uitvoeringsvorm Kostenefficiëntie hangt sterk samen met schaalgrootte De hoogte van de uitvoeringskosten wordt vooral bepaald door de schaalgrootte Alleen verzekeraars kennen winststreven Er is soms sprake van verborgen kosten en verborgen voordelen Beschouwing van risicoacceptatie geeft een gemêleerd beeld De uitkeringszekerheid bij pensioenfondsen en verzekeraars is hoog

13 7.6.2 Accountingrisico is voor een belangrijk deel verbonden aan de pensioenuitvoeringsvorm Op de uitvoering kan een operationeel risico worden gelopen Aansprakelijkheidsrisico bij ondernemingspensioenfondsen hoger Besturing onderscheidt pensioenfondsen van verzekeraars Medezeggenschap zorgt voor draagvlak Beschikbaarheid van deskundige mensen is een aandachtspunt voor kleinere pensioenfondsen Meer invloed op maatschappelijk verantwoord handelen Toezicht is per uitvoeringsvorm verschillend georganiseerd Solidariteit is een belangrijk kenmerk van pensioenfondsen Voordelen van collectiviteit en solidariteit Solidariteit biedt voordelen maar meer onderzoek is gewenst Alleen bedrijfstakpensioenfondsen kennen ook solidariteit tussen ondernemingen Totaalscore leidt tot positieve uitkomst voor met name grotere ondernemingspensioenfondsen Case by case benadering blijft noodzakelijk bij de keuze van een pensioenuitvoerder Integrale afweging op basis van alle kernelementen noodzakelijk Uitgangssituatie en mogelijkheden verschillen per onderneming Omvang bestaand pensioenfonds Arbeidsvoorwaardenbeleid Welke alternatieven heeft de onderneming? Zijn er financiële drempels? Willen en kunnen Een case by case benadering leidt tot verschillende uitkomsten in verschillende situaties Nieuwe ontwikkelingen GBB Gezamenlijke uitvoeringsorganisatie Uitbesteding vraagt om bestuursondersteuning / aansturing Een gemeenschappelijk bestuursbureau (GBB) is een goede aanvulling Eén ondernemingspensioenfonds voor meerdere ondernemingen Knelpunten wegnemen Groepscriterum Financieel één geheel Eigen identiteit API biedt mogelijkheid om een ondernemingspensioenfonds voor meerdere ondernemingen te vormen Buitenlandse pensioeninstelling: alternatief of bedreiging?

14 Bijlagen A Overzicht onderzoeksmethode per kernelement B Enquête C Definitie van kernelementen buiten enquête D Fondskenmerken E Berekeningsmethodiek nut E.1 Basisformule E.2 Relatieve tevredenheid E.3 Weging van kernelementen E.4 Missende scores F Validatie van de enquête F.1 Representativiteit van de responderende ondernemingspensioenfondsen F.2 Representativiteit van de stakeholders binnen de responderende ondernemingspensioenfondsen F.3 Vergelijking van de uitkomst van de enquête met de expertvisie F.4 Vergelijking van de perceptie van de non-respons met de uitkomst van de enquête F.5 Vergelijking van de uitkomst van de enquête met de literatuur G Definitie boxplot H Belang van elementen bevraagd op tevredenheid I Enquêteresultaten belang, tevredenheid en mening I.1 Resultaten belang I.2 Resultaten tevredenheid voor ondernemingspensioenfonds I.3 Resultaten tevredenheid voor bedrijfstakpensioenfonds I.4 Resultaten tevredenheid voor verzekeraar I.5 Resultaten mening vragen I.5.1 Solidariteit tussen personen gewenst door alle stakeholdergroepen I.5.2 Solidariteit tussen ondernemingen door alle stakeholdergroepen niet gewenst J Enquêterespons K Overzicht interviews L Leden begeleidingscommissie M Leden onderzoeksteam N Literatuurlijst

15 Overzicht tabellen Tabel 1. Overzicht van aantal pensioenfondsen over de tijd Tabel 2. Overzicht kengetallen pensioenfondsen over de tijd per uitvoeringsvorm Tabel 3. Overzicht nieuwe ondernemingspensioenfondsen over de tijd Tabel 4. Overzicht van kernelementen Tabel 5. Gemiddelden van belang en tevredenheid (absolute tevredenheid voor ondernemingspensioenfondsen; relatieve tevredenheid voor bedrijfstakpensioenfonds en verzekeraar) Tabel 6. Expertscores op belang van en tevredenheid over kernelementen Tabel 7. Tabel 8. Tabel 9. Tabel 10. Tabel 11. Tabel 12. Tabel 13. Tabel 14. Vergelijking tussen pensioenuitvoeringsvormen van kernelementen in de categorie Serviceniveau Vergelijking tussen pensioenuitvoeringsvormen van de kernelementen in de categorie Gevoel en betrokkenheid Vergelijking tussen pensioenuitvoeringsvormen van kernelementen in de categorie Flexibiliteit Vergelijking tussen pensioenuitvoeringsvormen van kernelementen in de categorie Premiestelling Vergelijking tussen pensioenuitvoeringsvormen van kernelementen in de categorie Kostenefficiëntie Vergelijking tussen pensioenuitvoeringsvormen van kernelementen in de categorie Risicoacceptatie Vergelijking tussen pensioenuitvoeringsvormen van kernelementen in de categorie Besturing Vergelijking tussen pensioenuitvoeringsvormen van kernelementen in de categorie Solidariteit Tabel 15. Overzicht van kernelementen en onderzoeksmethode per kernelement Tabel 16. Vragen en antwoordmogelijkheden in de enquête Tabel 17. Definitie van de kernelementen die niet in de enquête opgenomen zijn Tabel 18. Vragen en antwoordmogelijkheden voor kenmerken van ondernemingspensioenfondsen

16 Overzicht figuren Figuur 1. Overzicht projectaanpak Figuur 2. Trend in ondernemingspensioenfondsen Figuur 3. Verband tussen omvang pensioenfonds en uitvoeringskosten Figuur 4. Enquêteresultaat gemiddeld belang per kernelement Figuur 5. Enquêteresultaat gemiddelde tevredenheid per kernelement Figuur 6. Correlatie tussen de belang- en tevredenheidscores Figuur 7. De kernelementen gerangschikt naar belangrijkheid Figuur 8. Boxplot van nut per uitvoeringsvorm Figuur 9. Tevredenheid van fondsen met versus zonder een pensioenbureau op kenmerken met een statistisch significant verschil Figuur 10. Mening verschillende stakeholdergroepen betreffende financieel risico Figuur 11. Belang volgens werkgevers van grote versus kleine fondsen Figuur 12. Mate van problemen bij het invullen van vacatures voor het bestuur en/of de deelnemersraad onderscheid grote versus kleine fondsen Figuur 13. Nut van verschillende pensioenuitvoeringsvormen voor gemiddelde ondernemingen volgens experts Figuur 14. Boxplot van nut van grote en kleine ondernemingspensioenfondsen Figuur 15. Tevredenheidscores per kernelement, uitvoeringsvorm en functiegroep Figuur 16. Boxplots van belangscores per kernelement per bron Figuur 17. Boxplots van tevredenheidscores voor ondernemingspensioenfonds per kernelement per bron Figuur 18. Boxplots van tevredenheidscores voor bedrijfstakpensioenfonds per kernelement per bron Figuur 19. Boxplots van tevredenheidscores voor verzekeraar per kernelement per bron Figuur 20. Betekenis van de elementen in een boxplot Figuur 21. Gemiddeld belang per kernelement met onderscheid tussen wel en niet bevraagd op tevredenheid Figuur 22. Belangscores van werkgevers Figuur 23. Belangscores van werknemers

17 Figuur 24. Belangscores van gepensioneerden Figuur 25. Tevredenheidscores voor ondernemingspensioenfonds van werkgevers Figuur 26. Tevredenheidscores voor ondernemingspensioenfonds van werknemers Figuur 27. Tevredenheidscores voor ondernemingspensioenfonds van gepensioneerden Figuur 28. Tevredenheidscores voor bedrijfstakpensioenfonds van werkgevers Figuur 29. Tevredenheidscores voor bedrijfstakpensioenfonds van werknemers Figuur 30. Tevredenheidscores voor bedrijfstakpensioenfonds van gepensioneerden Figuur 31. Tevredenheidscores voor verzekeraar van werkgevers Figuur 32. Tevredenheidscores voor verzekeraar van werknemers Figuur 33. Tevredenheidscores voor verzekeraar van gepensioneerden Figuur 34. Mening van functiegroepen over mate van risicodeling tussen personen Figuur 35. Mening van functiegroepen over mate van risicodeling tussen ondernemingen Overzicht figuren 15

18 Aanleiding voor het onderzoek In de afgelopen jaren zijn de positie en schaalgrootte van pensioenfondsen en van (kleinere) ondernemingspensioenfondsen in het bijzonder het middelpunt geweest van discussies in de media, op diverse bijeenkomsten en in de literatuur. Wat vooral veel aandacht heeft gekregen is de constatering in diverse onderzoeken dat kleine pensioenfondsen hoge en grote pensioenfondsen lage uitvoeringskosten zouden kennen. Verder wordt gewezen op problemen van (kleinere) pensioenfondsen om de nieuwe governance-eisen goed in te vullen. Veelal wordt de conclusie getrokken dat een forse schaalvergroting wenselijk is. Er wordt openlijk getwijfeld aan het bestaansrecht van kleinere en middelgrote pensioenfondsen. Andere aspecten, zoals het serviceniveau of de mogelijkheid om een op de onderneming toegespitste pensioenregeling aan te bieden, komen in dergelijke onderzoeken niet aan de orde. De eenzijdigheid in de discussie is voor Stichting voor Ondernemingspensioenfondsen (OPF) reden geweest om opdracht te geven tot een breed onderzoek naar de kosten en baten van ondernemingspensioenfondsen. Met de uitkomsten van dit onderzoek kan het in eerdere discussies ontstane eenzijdige beeld van hoge kosten van kleine (ondernemings)pensioenfondsen in een breder perspectief worden geplaatst. Tegen deze achtergrond heeft OPF PricewaterhouseCoopers (PwC) verzocht het onderzoek te doen, waarvan dit rapport het resultaat is. Hierbij hebben wij gekeken naar ondernemingspensioenfondsen als uitvoeringsvorm van pensioenregelingen en zo veel mogelijk vermeden om in te gaan op de inhoud van pensioenregelingen. 16

19 Leeswijzer Na een uitleg over de aanpak en de methodologie van dit onderzoek in Hoofdstuk 1, volgt in Hoofdstuk 2 een verkenning van de huidige omgeving waarbinnen ondernemingspensioenfondsen opereren. Deze verkenning betreft zowel de ontwikkeling van de aard en omvang van ondernemingspensioenfondsen als een analyse van het beeld dat is ontstaan rondom de uitvoeringskosten van deze pensioenuitvoeringsvorm. Hoofdstuk 3 bespreekt een raamwerk van kernelementen waarmee het ondernemingspensioenfonds met overige pensioenuitvoeringsvormen (bedrijfstakpensioenfonds en verzekeraar) vergeleken kan worden. De resultaten van een enquête die onder stakeholders van ondernemingspensioenfondsen is gehouden om hun perceptie over de voor- en nadelen van hun pensioenuitvoeringsvorm te meten ten opzichte van andere, zijn opgenomen in Hoofdstuk 4 tot en met 6. Hoofdstuk 4 beschouwt de gemiddelde perceptie over ondernemingspensioenfondsen op zich, terwijl Hoofdstuk 5 een vergelijking maakt tussen de gemiddelde perceptie over de verschillende pensioenuitvoeringsvormen. Hoofdstuk 6 beschouwt in welke mate de perceptie afhangt van fondskenmerken en functie van de stakeholder. Naast de perceptie uit de enquête wordt in Hoofdstuk 7 tot en met 9 de mening van experts geplaatst vanuit verschillende invalshoeken. Hoofdstuk 7 bespreekt de visie van experts over de voor- en nadelen van ondernemingspensioenfondsen in het algemeen. Hoofdstuk 8 bevat een nuancering van Hoofdstuk 7 op punten waar uitspraken over ondernemingspensioenfondsen in het algemeen niet mogelijk zijn. In Hoofdstuk 9 komen alternatieve pensioenuitvoeringsvormen aan bod die momenteel in ontwikkeling zijn naast ondernemingspensioenfondsen, bedrijfstakpensioenfondsen en verzekeraars. 17

20 1 Aanpak en methodologie Het onderzoek heeft plaatsgevonden in verschillende fases. In Figuur 1 zijn de verschillende fases weergegeven. Hieronder staan deze fases nader omschreven. Fase I: Verkenning omgeving Fase II: Opstellen kernelementen Fase III-a: Enquête Interview sessie 1 Interview sessie 2 Interview DNB Fase III-b: PwC visie Fase IV & V: Analyse & Rapportage Figuur 1. Overzicht projectaanpak 1.1 Fase I: Verkenning omgeving Het beeld dat rondom ondernemingspensioenfondsen is ontstaan, met name ten aanzien van de daling van het aantal fondsen en de hoge uitvoeringskosten, is eerst geanalyseerd aan de hand van literatuur en statistieken van DNB en OPF. 1.2 Fase II: Opstellen kernelementen Het doel van het onderzoek is om de voor- en nadelen van een ondernemingspensioenfonds, ook ten opzichte van andere uitvoeringsvormen, inzichtelijk te maken. Hierbij hebben wij niet alleen de voor- en nadelen in de ogen van experts in kaart willen brengen, maar ook de perceptie van stakeholders over deze voor- en nadelen, die niet noodzakelijkerwijs overeen hoeft te komen met de visie van experts. Hiertoe hebben wij een raamwerk van kernelementen opgesteld waarmee zoveel mogelijk aspecten van een pensioenuitvoeringsvorm belicht kunnen worden, zonder daarbij in te gaan op verschillen tussen pensioenregelingen die binnen één pensioenuitvoeringsvorm mogelijk zijn. Omdat het onderzoek sterk leunt op dit raamwerk is de juistheid en volledigheid ervan cruciaal. Aan de totstandkoming van het raamwerk heeft daarom een iteratief proces ten grondslag gelegen. Het onderzoeksteam heeft de eerste versie van dit raamwerk opgesteld op basis van de literatuur en eigen ervaring. Vervolgens is deze eerste versie verfijnd tot nieuwe versies door afstemming met de Begeleidingscommissie en in verschillende interviewsessies met 18

21 experts. De uitdaging van dit iteratieve proces was om de operationele definities van de kernelementen begrijpbaar te houden, zonder afbreuk te doen aan de juistheid van de definities. De kernelementen zijn daarom opgedeeld in verschillende groepen: kernelementen die eenvoudig uitgevraagd kunnen worden in de vorm van een enquête aan alle stakeholders, kernelementen die uitgevraagd kunnen worden in de vorm van een enquête aan stakeholders met technische kennis van pensioenuitvoeringsvormen, en kernelementen die alleen meegenomen kunnen worden in interviews met pensioenexperts. Hoofdstuk 3 beschrijft de uiteindelijke versie van het raamwerk van kernelementen en Appendix A bevat de bovenstaande opdeling van kernelementen. 1.3 Fase III: Enquête & expertvisie Bij het beoordelen van een uitvoeringsvorm aan de hand van het raamwerk van kernelementen wordt elk kernelement op twee dimensies gescoord: Het belang van een kernelement bepaalt welk gewicht wordt toegekend aan dit element in de totale beoordeling van een uitvoeringsvorm. De tevredenheid van een kernelement geeft weer hoe goed er aan dat element invulling is gegeven door de betreffende uitvoeringsvorm. Deze scoringsmethodiek is als basis voor drie verschillende meetmethoden gebruikt: 1. Meten van perceptie van stakeholders. Door middel van een elektronische enquête is aan de betrokkenen bij een ondernemingspensioenfonds gevraagd om de verschillende pensioenuitvoeringsvormen te scoren aan de hand van het raamwerk van kernelementen. Voor deze enquête zijn alle bij OPF aangesloten fondsen 1 benaderd door per ondernemingspensioenfonds aan één contactpersoon te vragen om de enquête uit te zetten onder de volgende stakeholdergroepen: algemeen directeur (bij de werkgever), financieel directeur, directeur HR / P&O (bij de werkgever), bestuursleden pensioenfonds (vertegenwoordigers van werkgever, werknemers en gepensioneerden), werknemers bij het pensioenfonds of werkzaam op een pensioenbureau werknemers en gepensioneerden. Aan de contactpersonen bij de ondernemingspensioenfondsen is daarnaast gevraagd om enkele relevante kenmerken van hun ondernemingspensioenfonds in te vullen, teneinde te kunnen onderzoeken in welke mate de perceptie afhangt van deze fondskenmerken. Appendix D bevat een lijst met deze kenmerken. Deze meetmethode kent een aantal beperkingen. Wij noemen de drie belangrijkste: Alleen stakeholders van ondernemingen met een ondernemingspensioenfonds dat aangesloten is bij OPF zijn bevraagd. Binnen ondernemingen met een ondernemingspensioenfonds niet aangesloten bij OPF en ondernemingen die een bedrijfstakpensioenfonds of verzekeraar als pensioenuitvoeringsvorm hebben zijn geen waarnemingen gedaan. Deze beperking is ingegeven door praktische overwegingen. Het ondervragen van stakeholders van andere dan de in dit onderzoek betrokken ondernemingspensioenfondsen paste niet binnen de geplande omvang van het onderzoek. De beoordelingen van een kernelement op de dimensies belang en tevredenheid zijn subjectief en verder niet getoetst bij de respondenten. Het is bijvoorbeeld mogelijk dat een respondent de beschrijving van een kernelement onjuist interpreteert of verschillen tussen pensioenuitvoeringsvormen identificeert die objectief gezien onjuist zijn. Deze beperking geeft het onderzoek ook deels zijn rechtvaardiging. Hoewel een aantal onderzoeken (Bikker en De Dreu, Boer & Croon en Hewitt) diverse aspecten van pensioenuitvoeringsvormen onderling vergelijkt vanuit een expertvisie, zijn er maar weinig onderzoeken die de perceptie van de stakeholders onderzochten. Weliswaar heeft het onderzoek van Boer & Croon en Hewitt de perceptie van diverse stakeholders over de uitvoering van pensioenen 1 Op 1 oktober 2007 waren 346 fondsen bij OPF aangesloten. Aanpak en methodologie 19

22 onderzocht, maar dit onderzoek richtte zich niet primair op de voor- en nadelen van de verschillende pensioenuitvoeringsvormen. Er kan sprake zijn van selectieve non-respons: de perceptie van responderende stakeholders kan afwijken van stakeholders die de enquête niet hebben ingevuld. Deze beperking is inherent aan elke enquête zonder verplichte deelname. De selectieve non-respons kan veroorzaakt worden doordat fondsen met een bepaald kenmerk niet naar rato vertegenwoordigd zijn in de respondenten, of doordat het niet (willen) invullen van de enquête correleert met een bepaalde perceptie (bijvoorbeeld: hoe ontevredener men is over een ondernemingspensioenfonds, hoe kleiner de kans dat men de enquête invult). Om de impact van bovenstaande beperkingen te onderzoeken, is dit onderzoek niet alleen gebaseerd op een enquête maar zijn ook diverse experts ondervraagd (zie de hiernavolgende tweede en derde meetmethode). We hebben de vergelijking van de drie meetmethoden enerzijds gebruikt om de uitslag van de enquête te valideren, en anderzijds juist om interessante verschillen tussen de perceptie van stakeholders en de mening van experts op te sporen. Daarnaast is onderzocht in welke mate de uitslag van de enquête voor zover mogelijk zich verhoudt tot vergelijkbare onderzoeken in het verleden. Voor de derde beperking in het bijzonder zijn aanpassingstoetsen gedaan en is gesproken met een niet-responderend ondernemingspensioenfonds om niet alleen de perceptie van voor- en nadelen bij de stakeholders van dit fonds te achterhalen, maar ook de beweegredenen voor het niet invullen van de enquête. In Appendix F worden deze validaties en daarmee de impact van de beperkingen van de enquête verder besproken. Appendix B bevat de volledige vragenlijst. 2. In kaart brengen van de visie van pensioenexperts van PwC. In een sessie met een vertegenwoordiging van vijf senior PwC pensioenexperts, die niet alleen kennis hebben opgedaan op hun eigen pensioenadviesopdrachten, maar ook op de hoogte zijn van de problematiek bij opdrachten van collega s, zijn de verschillende pensioenuitvoeringsvormen gescoord aan de hand van het raamwerk van kernelementen. De pensioenexperts hebben zich hierbij opgesteld als vertegenwoordiger van alle stakeholders samen, als ware zij een commissie die de belangen behartigt van een gehele onderneming (dat wil zeggen, werkgevers, werknemers en gepensioneerden) die voor de keuze van een pensioenuitvoeringsvorm staat. Uiteraard heeft deze opstelling als nadeel dat ze ongenuanceerd kan zijn omdat ze voorbij kan gaan aan tal van specifieke omstandigheden van een onderneming. Echter, het voordeel van deze methode is dat de resulterende score gebruikt kan worden om de gemiddelde waardering per pensioenuitvoeringsvorm afkomstig uit de enquête te valideren, omdat deze nuances daar ook wegvallen in het gemiddelde. Hoofdstuk 8 over de case by case benadering behandelt de nuancering die bij deze meetmethode verloren gaat. 3. Interviews met diverse andere experts. Ter validatie van de eerste en tweede meetmethode heeft een aantal interviews plaatsgevonden waarin wederom de verschillende pensioenuitvoeringsvormen gescoord zijn en ook ruimte was voor bevindingen buiten het raamwerk van kernelementen om. In Appendix L is een overzicht van de deelnemers aan de interviews opgenomen. 20 Aanpak en methodologie