Tussen leerkrachtgestuurd en zelfgestuurd leren : het open leercentrum in een school voor secundair onderwijs

Transcriptie

1 TUSSEN LEERKRACHTGESTUURD EN ZELFGESTUURD LEREN Tusse leerkrachtgestuurd e zelfgestuurd lere : het ope leercetrum i ee school voor secudair oderwijs Hedrik Despiegelaere Leraar Sit-Pieterscollege e Sit-Jozefshadelsschool Blakeberge Docet lerareopleidig CVO VIVO Kortrijk 1. Ileidig 1.1. Motivatie 1.2. Waar we aar streve Cogitieve e metacogitieve vaardighede traie Multidiscipliair samewerke 2. De praktijk beschreve 2.1. Begeleid zelfstadig lere e het ope leercetrum i de eerste graad 2.2. Begeleid zelfstadig lere e het ope leercetrum i de tweede graad 2.3. Begeleid zelfstadig lere e ope leercetrum i de derde graad De vakoverschrijdede projecte Vakgebode activiteite 3. Radvoorwaarde 4. Evolutie i de aapak AFL. 14, AUGUSTUS 2006, 84 & BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN

2 DEEL 2 & AAN DE SLAG MET OPEN LEREN. VOORBEELDEN VAN GOEDE PRAKTIJK Krachtlije Wat wille wij als school met oze leerlige bereike? Deze vraag stelde wij os ee zevetal jare terug. Sleutelthema s ware toe : iformatiserig, de selle verouderig va keis, leveslag lere, multidiscipliair samewerke,... Leerlige opleide i die gewijzigde cotext va keisverwervig, ervoere wij toe al als ee uitdagig. Maar hoe geef je dit cocreet gestalte op school? Er was sprake va zelfstadigheidsdidactiek. Wat beteket dit voor de maier va lesgeve e welke implicaties heeft dit voor de schoolorgaisatie? Welke metale omschakelig moete leerlige, leerkrachte e directie make i hu deke over oderwijs? Leerlige e leerkrachte same late werke i ee ope leercetrum, zage wij als ee va de mogelijke atwoorde op al deze vrage. Dit artikel is ee eerlijke pogig om ee beeld te geve va wat er i ee ope leercetrum gebeurt. Daaraast besteedt het aadacht aa de aagepaste werkvorme die hier worde gehateerd. We werpe eveees ee blik op de toekomst. Het losbladige hadboek Begeleid zelfstadig lere besteedde eerder al aadacht aa de iovatieve projecte va het Sit-Pieterscollege e de Sit- Jozefshadelsschool i Blakeberge, die we i dit artikel beschrijve. I de bijdrage Ope School, Ope Leercetrum (OLC) : Met visie e teamspirit werke aa ader oderwijs zoomde Dirk Gombeir i op de iitiatieve i de eerste e derde graad. 1 De voorliggede bijdrage vormt da ook ee voortzettig é ee actualiserig va wat i die eerdere bijdrage aa bod kwam. Wie de twee bijdrage aast elkaar legt, zal merke dat vooral wat de vakoverschrijdede projecte i de derde graad betreft, er ee aatal belagrijke verdere otwikkelige op de spore zij gezet. Deze bijdrage verduidelijkt verder dat leerkrachte meer e meer ook vakgebode experimetere met begeleid zelfstadig lere op deze school. Wie op zoek is aar cocrete uitwerkige va stappeplae voor de eerste graad, ka ook de cd-rom Begeleid Lere i de Praktijk : Ee kijkje i het Ope Leercetrum raadplege, die same met het vroegere artikel i het hadboek is opgeome. BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN & AFL. 14, AUGUSTUS 2006, 85

3 TUSSEN LEERKRACHTGESTUURD EN ZELFGESTUURD LEREN & 1. Ileidig Ee zevetal jare terug begoe het Sit-Pieterscollege e de Sit-Jozefshadelsschool i Blakeberge met ee ope leercetrum te experimetere. De verschuivige i de maatschappelijke cotext, die zich toe duidelijk liete voele, speelde i deze beslissig ee rol Motivatie toeemede iformatiestroom leveslag lere is oodzakelijk De steeds toeemede iformatiestroom beadrukt het groeiede belag te kue beschikke over vaardighede die verbad houde met lere e leve i ee keisrijke samelevig. Werke i ee ope leercetrum biedt mogelijkhede om hierop i te pikke. Oder begeleidig va leerkrachte worde er i het ope leercetrum vaardighede igeoefed, die gericht zij op 1) iformatieverwervig zoals het opzoeke, het selectere e het beoordele va de kwaliteit va broe e 2) iformatieverwerkig i het kader va het oplosse va probleemstellige. De overlevigstijd va ieuwe keis wordt steeds korter. Dit maakt leveslag lere oodzakelijk. Vaardighede verwerve om via maximale zelfsturig blijved te lere i ee samelevig die aa ee steeds seller tempo keis regeereert, wordt steeds belagrijker Waar we aar streve Cogitieve e metacogitieve vaardighede traie We werke aa ee toeemede graad va zelfsturig op het cotiuüm dat zich uitstrekt tusse leerkrachtgestuurd lere e zelfgestuurd lere. Daarom koze we ervoor om cogitieve e metacogitieve vaardighede te traie i het ope leercetrum. probleemidetificatie probleemoplossede vaardighede otwikkele Probleemidetificatie is ee voorbeeld va ee cogitieve vaardigheid, die i het ope leercetrum vaak aa bod komt. Via ope take odige we leerlige uit tot ee precieze omschrijvig te kome va het probleem dat ze wille oplosse. Om i dat laatste te slage, moete ze da weer i staat zij de gevode iformatie op ee gerichte e zivolle maier te verwerke. Daaraast stimulere we leerlige om met elkaar te overlegge over de gegeves waarover elk va he imiddels a de zoekfase beschikt. Zo lere ze met elkaar reflectere over wat relevat e mider relevat is om ee AFL. 14, AUGUSTUS 2006, 86 & BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN

4 DEEL 2 & AAN DE SLAG MET OPEN LEREN. VOORBEELDEN VAN GOEDE PRAKTIJK probleem op te losse. Door de iformatie same te legge, otwikkele ze de vaardigheid om zich selectief te richte op die iformatie die oodzakelijk is om tot ee probleemoplossig te kome. Op het metacogitieve iveau lere leerlige zichzelf beter kee door i het ope leercetrum te werke. Ze ervare al doede waar ze goed e mider goed i zij. Als coaches stimulere de leerkrachte de leerlige voortdured om zich eerst goed op ee taak te oriëtere e ee degelijk pla uit te werke. Tijdes e a de uitvoerig va ee taak stimulere deze coaches de leerlige bovedie voortdured om waar odig het leerproces bij te sture e leerpute te formulere. de oderzoeksvraag Deze vaardighede zij door leerlige i ogelijke mate verworve. Bijvoorbeeld de kwaliteit va de oderzoeksvraag die leerlige formulere om er vervolges zelfgestuurd rod te werke, is heel verscheide. Ee veelheid va factore speelt hierbij ee rol, zoals de motivatie va de leerlig, de vaardighede die ze al verworve hebbe, eige leerstijlvoorkeure, ez. Het ope leercetrum biedt de mogelijkheid om te differetiëre. Ee leerkracht ka i die cotext extra aadacht bestede aa ee leerlig die het moeilijk heeft met het formulere va ee goede oderzoeksvraag, met het aa elkaar relatere va iformatie, ez. I overleg met de leerlig spreekt hij af welke vaardighede er prioritair zij. Via de taakverdelig i groepswerk kue leerlige eige leerstijle dieper otwikkele e ieuwe leerstijle uitprobere. sociale vaardighede otwikkele Multidiscipliair samewerke Het ope leercetrum biedt heel wat kase om multidiscipliair te werke, wat meer e meer ee oodzaak wordt, gezie de toeemede complexiteit va probleme i de samelevig. I het ope leercetrum kue leerlige uit diverse richtige samewerke e krijgt de otwikkelig va sociale vaardighede extra kase. Ee groepje leerlige werkte bijvoorbeeld same rod alle factore die ee ivloed hebbe op het gebruik va dopig i sport. Weteschappelijke feite, ecoomische motieve e psychologische stressfactore werde oderzocht e aa elkaar gerelateerd. I het ope leercetrum werke leerlige vaak same aa opdrachte die ze va vakleerkrachte krijge of aa vakoverschrijdede projecte. I wat volgt, beschrijve we voorbeelde va beide soorte opdrachte. We starte met ekele voorbeelde va begeleid zelfstadig lere zoals dat i de eerste e de tweede graad wordt georgaiseerd. Daara zoome we meer uitgebreid i op de vakoverschrijdede aapak i de derde graad va BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN & AFL. 14, AUGUSTUS 2006, 87

5 TUSSEN LEERKRACHTGESTUURD EN ZELFGESTUURD LEREN het ASO e geve we ee voorbeeld va ee vakgebode taak uit die graad. Deze laatste activiteit past bie het vak gedragsweteschappe i de humae weteschappe. Figuur 1 : grodpla va het ope leercetrum va het Sit-Pieterscollege e de Sit-Jozefshadelsschool i Blakeberge AFL. 14, AUGUSTUS 2006, 88 & BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN

6 DEEL 2 & AAN DE SLAG MET OPEN LEREN. VOORBEELDEN VAN GOEDE PRAKTIJK & 2. De praktijk beschreve 2.1. Begeleid zelfstadig lere e het ope leercetrum i de eerste graad stappeplae I het eerste jaar va het secudair oderwijs worde leerlige al gestimuleerd om zelfstadig aa de slag te gaa met opdrachte, hadboeke, werkboeke e adere media. Voor de vakke Nederlads, Fras e wiskude krijge de leerlige ee pakket, waar ze drie ure per week zelfstadig aa werke. Voor ee vooraf afgebaked pakket va opdrachte moete ze aa de had va stappeplae i het ope leercetrum aa de slag. De leerkracht stuurt og i sterke mate. Dit gebeurt via stappeplae waari de leerkracht de leerlige duidelijk uitlegt welke stappe ze moete zette om de opdrachte uit te voere. Deze stappeplae vertoe ee vaste structuur, die afgestemd is op het verkee va de opdracht (o.a. Wat heb ik odig?, Wat is het doel va de opdracht?, ez.), het oplosse va de opdracht e te slotte het verbetere va de taak aa de had va ee verbetersleutel. Voor de verschillede oderdele va de leerstof is i basis e uitbreidig voorzie. De leerlige voere opdrachte uit aar gelag va het bereikte iveau op bepaalde leerstofoderdele e het werktempo va elke leerlig. De klemtoo ligt op het verwerve va attitudes, zoals auwkeurig werke e doorzette op moeilijke momete. Deze attitudes zij oodzakelijk om op termij meer zelfgestuurd te kue werke i ee ope leercetrum. De leerkracht formuleert idividuele, cocrete werkpute, die hij same met de leerlig regelmatig evalueert e bijstuurt. De leerlige worde dus al i de eerste graad aagemoedigd tot zelfevaluatie. Dezelfde pricipes e accete blijve behoude i het tweede jaar, maar er zij drie verschille met begeleid zelfstadig lere i het eerste jaar : er komt ee vierde vak bij, amelijk Egels of Latij; er worde vier ure i het lesrooster igelast; de leerlige krijge meer ruimte om zelf te bepale waeer ze welke opdracht make; ze make ee plaig e moete daar regelmatig over reflectere. Hoewel de leerlige vaak idividueel aa opdrachte werke, kome i de tweede graad de samewerkigsvaardighede al veel meer aa bod. BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN & AFL. 14, AUGUSTUS 2006, 89

7 TUSSEN LEERKRACHTGESTUURD EN ZELFGESTUURD LEREN 2.2. Begeleid zelfstadig lere e het ope leercetrum i de tweede graad vakgebode werke I de tweede graad werke de leerlige veeleer vakgebode om vaardighede i te oefee die oodzakelijk zij om begeleid zelfstadig aa de slag te kue i ee ope leercetrum. Vooral de leerkrachte wiskude eme het voortouw. Na ee klassikale aapak va ee oderdeel va het leerpla, verdeelt de leerkracht de leerlige i groepjes va vier. Afhakelijk va de capaciteite va de leerlige e de vaardighede die ze op het domei va de wiskude al hebbe verworve, worde de leerlige odergebracht i ee groep basis of uitbreidig. De leerlige werke aa ee budel opdrachte, die verschilled is aar gelag va de groep waartoe ze behore. De budels zij zo samegesteld, dat de leerlige moete samewerke om het pakket i de voorziee tijd af te werke. Elke leerlig krijgt ee fuctie bij het stroomlije va het groepsproces : oefeige verdele, groepsafsprake opvolge, ez. Nadie evaluere de leerlige hoe ee groepslid ee bepaalde fuctie heeft vervuld. De leerlige geve aoiem aa de leerkracht ee waarderigscijfer door. Als er zich bij het geve va deze cijfers probleme voordoe, volgt ee groepsgesprek met de leerlige. Dit ka bijvoorbeeld als de cijfers va de leerlige oderlig extreem uit elkaar ligge of te sterk afwijke va de perceptie va de leerkracht. Het uiteidelijke waarderigscijfer dat de leerlige krijge, is ee groepscijfer voor de ihoudelijke correctheid va de oplossige. Dit cijfer wordt evewel idividueel bijgestuurd door middel va de score die de leerlig behaalde voor het uitvoere va zij fuctie i het groepsproces. Om de opdrachte te kue oplosse, make leerlige vaak gebruik va het ope leercetrum. Als leerlige bijvoorbeeld ee toepassig over de legtemate uitvoere, da wordt va he verwacht dat ze ee blok va het schoolgebouw met ee stok opmete. Ter odersteuig krijge ze ee tekst uit de zevetiede eeuw, waari legtemate worde gebruikt die verschille va de huidige legtemate. Leerlige moete via ee zoekopdracht de vertalig make. Daaraast moete ze iformatie zoeke over probleme die opduike als je de hoogte va ee tore west te berekee aa de had va de schaduw va de zo. AFL. 14, AUGUSTUS 2006, 90 & BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN

8 DEEL 2 & AAN DE SLAG MET OPEN LEREN. VOORBEELDEN VAN GOEDE PRAKTIJK 2.3. Begeleid zelfstadig lere e ope leercetrum i de derde graad De vakoverschrijdede projecte 1) Orgaisatie Simultaa werke er ee tachtigtal leerlige va de derde graad gedurede twee lesure per week i het ope leercetrum aa de vak- e klasoverschrijdede projecte. Voor iedere leerlig is er tijdes die lesure ee computer beschikbaar. Tegelijk zij er vijf coaches aawezig. De vakoverschrijdede projecte zij ee zestal jare terug gestart. De huidige werkwijze is het resultaat va voortdurede bijsturig op basis va de reflectie va de coaches e de feedback va de leerlige tijdes de systematisch georgaiseerde evaluaties. 2) Fase i de vakoverschrijdede projecte I de loop va twee leerjare doorlope de leerlige vier fase. We beschrijve ze alle vier kort : website als akerput Eerste fase : keismake met de leeromgevig I het eerste semester va het vijfde jaar make de leerlige tijdes de eerste fase keis met de ope leeromgevig. Bij de start lichte de leerkrachte toe hoe de website va het ope leercetrum de leerlige bij hu oderzoekswerkzaamhede odersteut. Deze website omvat o.a. de catalogus va het ope leercetrum, iteressate zoekmachies die toegespitst zij op oderwijs, het leerplatform DO- KEOS, ez. De mediathecaris die deze website verzorgt, geeft de toelichtig. Aa de had va oefeige zoeke leerlige hu eige weg op de site. Deze website zal ee belagrijk akerput blijve, telkes als de leerlige i het ope leercetrum aa de slag gaa. ee stappepla voor elke vaardigheid De leerlige make verder keis met de stappeplae die i het ope leercetrum aawezig zij (zie Bijlage 1). Die verwijze aar de cogitieve, metacogitieve e sociale vaardighede die ze systematisch zulle oefee tijdes het begeleid zelfstadig uitvoere va oderzoek of bij het werke rod ee aagebode probleemstellig. Er zij stappeplae uitgewerkt voor taakgericht samewerke i groepe, het beutte va de reflectiecyclus, het zoeke e verwerke va iformatie, het beoordele va de betrouwbaarheid e bruikbaarheid va iformatie, het verwerke va iformatie, het werke met bibliografische fiches e het opstelle va ee literatuurlijst, het schrijve va ee paper, het opstelle va ee presetatie, ez. BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN & AFL. 14, AUGUSTUS 2006, 91

9 TUSSEN LEERKRACHTGESTUURD EN ZELFGESTUURD LEREN Aa de had va cocrete toepassige zulle de leerlige ieder stappepla ioefee. De evaluaties va de leerlige biede de mogelijkheid hierbij door de tijd hee te variëre i activiteite e werkvorme. Leerlige kue bijvoorbeeld kieze of zij aa ee oefeig werke uit het domei va de exacte weteschappe, de ecoomie, de geschiedeis of de humae weteschappe. De leerlige werke iet allee met tekste, maar ook met beeldmateriaal, met weteschappelijke posters e i levesechte situaties buite de schoolmure. Op het eide va het semester werke de leerlige ee aatal ure aa ee sytheseoefeig, waari de verschillede vaardighede worde getoetst. Tijdes deze fase werke ze hoofdzakelijk idividueel aa de oefeige. de coach De leerlige make tijdes deze fase ook keis met ee leerkracht die als coach fuctioeert. De ervarig leerde os dat het cruciaal is om de taak va ee coach te verduidelijke. Dit houdt cocreet i dat leerlige wete dat de coach ee gids is die he iformatie ka aabiede, advies ka geve, moeilijke zake ka demostrere, ez. Ee coach zorgt er ook voor dat ee leerlig werkt met iformatie die moeilijk geoeg is om voldoede uitdaged te zij, maar ook iet te moeilijk is, zodat er gee risico is op afhake. Leerlige moete ook wete dat de coach eise stelt e soms ee kritische lastpost ka zij. Dit is oodzakelijk, omdat leerlige begeleid zelfstadig lere i ee ope leercetrum vaak associëre met zij eige weg kue gaa, zoder feedback of structuur vauit de leeromgevig. Daaraast is de coach ook ee bodgeoot va de leerlig, die same met hem op zoek gaat, bijvoorbeeld als hij vastloopt bij het oplosse va ee probleemstellig. Te slotte moet de leerlig wete dat de coach ook ieuwe dige va de leerlig wil/ka lere e dat er zo ee meer horizotale relatie i de leercotext otstaat. leerplatform DOKEOS Verder maakt de leerlig ook keis met het leerplatform DOKEOS. Hier leert de leerlig o.a. documete opslaa i de eige dropbox, documete e liks te raadplege die de coach als odersteuig heeft geselecteerd, deel te eme aa ee discussieforum, systematisch leerpade te volge die de coach heeft otwikkeld, ez. De evaluatie va deze eerste fase omvat, aast de score die de leerlig op de sytheseoefeig behaalt, ook de beoordelig va attitudes die vooraf aa de leerlige werde meegedeeld. Er is ruimte voor zelfevaluatie. Tweede fase : stappeplae ioefee aa de had va oderzoeksvrage AFL. 14, AUGUSTUS 2006, 92 & BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN

10 DEEL 2 & AAN DE SLAG MET OPEN LEREN. VOORBEELDEN VAN GOEDE PRAKTIJK automatisme verwerve I de tweede fase werke de leerlige met oderzoeksvrage die de coach he aabiedt (zie Bijlage 2). Leerlige hoeve dus zelf og gee oderzoeksvrage te formulere. Het is de bedoelig dat de leerlige zich de vaardighede die i het eerste semester aa bod kwame, meer eige make e zo automatisme verwerve. De sturig door de coach is beperkter. Cocreet krijge de leerlige oderzoeksvrage op vijf domeie : kust, positieve weteschappe, humae weteschappe, geschiedeis e ecoomie. Daarbij is ee oderscheid gemaakt tusse feite- e oderzoeksvrage. feitevrage Bij de feitevrage is er ekel ee ihoudelijke evaluatie va het atwoord. Meestal eme deze vrage het karakter va weetjes aa. De leerlige moete ekel ee atwoord e ee correcte literatuurverwijzig geve. oderzoeksvrage Bij de oderzoeksvrage is de vraagstellig complexer e is het zoeke aar ee atwoord arbeidsitesiever. Bij het atwoord op oderzoeksvrage moete de leerlige ee aatal regels i acht eme. Zij moete i de mate va het mogelijke de broe mee idiee, miimaal éé aderstalige bro gebruike, twee broe op hu betrouwbaarheid beoordele, bibliografische aotaties e schema s idiee die verwijze aar de verwerkig va de iformatie, ez. I de loop va het semester moete de leerlige vijf feitevrage e drie oderzoeksvrage oplosse. De oderzoeksvrage e feitevrage moete over de diverse domeie verspreid zij. Door met feite- e oderzoeksvrage te werke, krijge leerlige voortdured voorbeelde va het oderscheid tusse beide soorte vrage. Dit is uttig e odig, omdat i het verlede is gebleke dat leerlige beide soorte vraagstellig voortdured door elkaar hale e bij het opstelle va ee vraag voor ee eige oderzoeksproject daardoor vroegtijdig i hu opzet vastliepe. Door ee vijftigtal degelijke oderzoeksvrage per domei te formulere, reike we de leerlige voldoede voorbeelde aa om zich ee idee te vorme va wat de igrediëte va ee kwaliteitsvolle oderzoeksvraag zij. expert versus coach Bij het werke met feite- e oderzoeksvrage wordt er ee oderscheid gemaakt tusse expert e coach. De expert is degee die de vrage va zij vakgebied opstelt e de leerlige ihoudelijk begeleidt. De coach eemt de begeleidig op zich va het proces dat leerlige bij hu zoektocht aar ee atwoord doorlope. Zo zal hij erop toezie dat de leerlige effectief gebruikmake va de stappeplae, waar dit oodzakelijk is. BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN & AFL. 14, AUGUSTUS 2006, 93

11 TUSSEN LEERKRACHTGESTUURD EN ZELFGESTUURD LEREN De evaluatie betreft de ihoudelijke beoordelig va de feite- e oderzoeksvrage door de expert. De coach beoordeelt de attitude, de cogitieve e metacogitieve vaardighede. De coach e de leerlig bereide de evaluatie voor, die ze beide score op schale die bij de start va het project ter beschikkig worde gesteld e toegelicht. Er is ook ee tussetijdse evaluatie. werke i duo Derde fase : i duo s de oderzoeksfase doorlope I het eerste semester va het tweede jaar vagt de derde fase aa. Leerlige doorlope i duo s de diverse fase va ee oderzoek. Ze verkee ee iteressedomei e kome tot de formulerig va ee oderzoeksvraag. betrouwbaar systeem va iformatieverwerkig Leerlige verzamele, selectere e beoordele iformatie op betrouwbaarheid. Ze moete hu systeem va iformatieverwerkig aa de coach toelichte. Ze hebbe i de eerste fase ee trefwoordesysteem aageleerd, dat ze elektroisch kue toepasse om iformatie te ordee. De leerlige zij vrij om alteratieve methode te hatere, maar zij moete toelichte hoe zij vauit de diverse broe tot de paper zij gekome. Tijdes het oderzoek houde de leerlige bibliografische steekkaarte bij, zodat ze bij het opstelle va de literatuurlijst over de odige bibliografische gegeves beschikke. Iedere werkamiddag verloopt volges de reflectiecyclus : Waar staa we? Wat moet er gebeure? Hoe is de taakverdelig? Waar sture we, idie odig, halverwege bij? Hoe evaluere we de werkzaamhede op het eide va de amiddag?... De coaches zie er vooral op toe i welke mate de vaardighede ee automatisme zij geworde e of de diverse leerstijle va de leerlige effectief aa bod kome. Bovedie stimulere zij de leerlige om voldoede veldwerk buite de schoolmure te verrichte. Leerlige kue bijvoorbeeld ee museum bezoeke, ee expert buite de school raadplege of specifieke situaties gaa observere. otwikkeligsportfolio Ee belagrijke evolutie betreft de ivoerig va ee otwikkeligsportfolio (zie Bijlage 3). Dit houdt i dat de leerlige op ee vooraf gestructureerde wijze verslag uitbrege e materiaal idiee dat verbad houdt met de diverse stappe i het oderzoek. Hierbij wordt gecommuiceerd dat iet ekel de paper wordt geëvalueerd, maar het hele proces dat tot de paper AFL. 14, AUGUSTUS 2006, 94 & BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN

12 DEEL 2 & AAN DE SLAG MET OPEN LEREN. VOORBEELDEN VAN GOEDE PRAKTIJK heeft geleid. Ook de coach krijgt da de mogelijkheid om same met de leerlig aa de had va cocreet materiaal ee sterkte-zwakteaalyse te make. De tussetijdse evaluatie e de eidevaluatie gebeure de evaluatie aa de had va criteria die zowel verwijze aar de ihoud als aar de vaardighede die al verworve zij. Aa de had va schema s met criteria (zie Bijlage 4) bereide zowel de leerkracht als de leerlig de evaluatie voor. I dialoog met elkaar formulere ze besluite e geve ze ee waarderigscijfer. I het tweede jaar worde medeleerlige betrokke bij de formulerig va sterke pute e leerpute. De evaluatieschema s kue og verbeterd worde door preciezer te omschrijve wat we oder de categorieë ovoldoede, voldoede e goed verstaa. complexe probleemstellige Vierde fase : complexe oderzoeksvrage oplosse i ee multidiscipliaire samewerkig De vierde fase verloopt grotedeels aaloog aa de derde fase. De probleemstellig is evewel complexer e vraagt om ee multidiscipliaire beaderig. De leerlige werke same i ee grotere groep va vier à vijf persoe. Als leerlige bijvoorbeeld werke aa ee probleemstellig die verwijst aar topsport, da koppele ze sociologische, psychologische, farmaceutische e fysiologische izichte. Iedere leerlig beadert de probleemstellig vauit éé disciplie, maar achteraf moete de leerlige de iformatie tot ee coheret geheel verwerke. Dit vraagt va de leerlige ee grodiger beheersig va vaardighede die verbad houde met het verwerke va die iformatie e samewerke. De leerlige werke opieuw met ee otwikkeligsportfolio e ee maximale zelfsturig is het eiddoel. vakgericht gebruik va het ope leercetrum Vakgebode activiteite Vakleerkrachte uit de derde graad make ook buite de vakoverschrijdede projecte og gebruik va het ope leercetrum. We geve hier ee voorbeeld uit het vak gedragsweteschappe. I het kader va het thema sociale ogelijkheid kieze leerlige welke uitigsvorm va sociale ogelijkheid ze wille behadele. De coach orgaiseert op DOKEOS ee aatal leerpade. Naar gelag va de keuze die ee leerlig maakt, volgt hij/zij ee specifiek leerpad. Zo hebbe de leerlige de keuze om sociale ogelijkheid te bestudere i samehag met seksuele geaardheid, geder, ras, opleidig of hadicap. Daaraast kue ze kieze welke uitigsvorme va sociale gelijkheid zij verder wese te bestudere : gezodheid, oderwijs of huisvestigig. De leerlige gaa i het ope leercetrum op zoek aar actuele iformatie. Hierbij BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN & AFL. 14, AUGUSTUS 2006, 95

13 TUSSEN LEERKRACHTGESTUURD EN ZELFGESTUURD LEREN make ze i hoofdzaak gebruik va mediargus. Dit is ee zoekmachie door krate e tijdschrifte met de mogelijkheid om olieartikels op te vrage. I de leerpade voorziet de coach i diverse stappe, liks, documete, adresse, opdrachte, odersteuede schema s, ez. Door het gebruik va leerpade ka hij auwer aasluite bij de iteresses va de leerlige. Ook kue de opdrachte verschille aar gelag va de leerstijl die de leerkracht op de voorgrod west te plaatse. Vauit sommige opdrachte moete leerlige tekste verwerke. Adere toepassige zij meer gericht op veldwerk of het uitvoere va observaties. Nog adere leerlige kue ee excursie voorbereide aar ee home voor persoe met ee metale hadicap. Afhakelijk va de tijd die de coach aa het thema west te bestede, ka hij meer of mider stured optrede bij de otwikkelig va ee leerpad. Door bijvoorbeeld zelf iformatie te selectere, ka de opdracht i de tijd beperkt blijve. De leerlige oefee da vooral vaardighede i die te make hebbe met de verwerkig e de presetatie va iformatie. & 3. Radvoorwaarde ee iovered team otwikkelig vauit de basis De aawezigheid va ee degelijke ifrastructuur e de deskudige begeleidig va de mediathecaris ware belagrijke troeve bij het opstarte va het ope leercetrum e de iitiatieve die er plaatsvode. Leerkrachte werde iet gedwoge om aa de oderwijsverieuwig deel te eme. Zij die zich aagesproke voelde door de iitiatieve die het zelfgestuurd lere va leerlige wilde bevordere, vormde ee team. Het team kwam wekelijks same om te reflectere over de geplade iovaties die werde verwezelijkt e die waar odig bij te sture. Om ruimte te scheppe voor de implemetatie va de geplade iitiatieve, werde studierichtige i de derde graad gereduceerd e vakke i de vakoverschrijdede projecte geïtegreerd. I de opdracht va éé leerkracht werd bij de start drie ure gereserveerd voor de orgaisatie e coördiatie va de vakoverschrijdede projecte. Same otwierpe de leerkrachte stappeplae e dachte ze ee faserig uit bij de bevorderig va zelfgestuurd lere. De opdrachte va de coaches werde geroosterd i de vak- e klasoverschrijdede projecte e de lokale rod het ope leercetrum werde op die momete ter beschikkig gesteld. Het ope leercetrum was ee iitiatief dat vauit het directieteam groeide, maar vauit de basis werd opgebouwd. Zo was er voldoede odersteuig om via ee ope leercetrum aa leerdoele te werke. AFL. 14, AUGUSTUS 2006, 96 & BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN

14 DEEL 2 & AAN DE SLAG MET OPEN LEREN. VOORBEELDEN VAN GOEDE PRAKTIJK De mogelijkheid om olie laptops e lokale i het ope leercetrum te reservere, is voor de leerkracht heel comfortabel. Op ieder momet, ook bij de voorbereidig va de les thuis, ka hij agaa welke lokale e welk materiaal er beschikbaar is. & 4. Evolutie i de aapak bevragig e reflectie Systematische bevragig va de leerlige e regelmatige reflectie door de coaches e de mediathecaris vorme de motor achter de iitiatieve begeleid zelfstadig lere die i het ope leercetrum plaatshebbe. De evoluties hadde vooral betrekkig op ee geleidelijker faserig va het verlee va grade va zelfsturig aa de leerlige. Bij de start deed me ee beroep op ee te hoge graad va zelfsturig, hoewel de leerlige og iet over voldoede geautomatiseerde vaardighede beschikte. Nu verloopt de opbouw va de zelfsturig geleidelijker, zodat de leerlige steeds meer keuzes kue make. Leerlige vide dit belagrijk e het werkt motivered. De ivoerig va ee otwikkeligsportfolio heeft zowel leerkrachte als leerlige geholpe om de focus, amelijk de otwikkelig va vaardighede, iet uit het oog te verlieze. Het otwikkeligsportfolio was ook ee belagrijk hulpmiddel bij de evaluatie va de leerlige. Voldoede variëre i werkvorme is oodzakelijk om de motivatie va leerlige te behoude bij het ioefee va vaardighede. Aavakelijk werd bij de ioefeig va de vaardighede te veel met tekstuele iformatie gewerkt. Ruimte om met beeldtaal te werke, creatieve presetaties te make, veldwerk buite de schoolmure uit te voere, ez. werkt bevordered op de motivatie va de leerlige e de coaches. Het bleek ook belagrijk te zij om de stappeplae iet te rigide te gebruike. Leerlige zij soms heel creatief i de otwikkelig va alteratieve. Zo kome ze soms zelf tot ee efficiët systeem om iformatie te verwerke die iet gebaseerd is op het trefwoordesysteem, zoals dat i de stappeplae ormaal gebeurt. Dergelijk alteratieve moete zeker op hu juiste waarde worde geschat. De coaches zette ook stappe aar vakleerkrachte die iet i de projecte betrokke ware, om he te iformere over het gebruik va de stappeplae e de vaardighede die i de vakoverschrijdede projecte i het ope leercetrum aa bod kome. Het bleek immers iet vazelfspreked te zij dat leerlige de vaardighede die ze i de vakoverschrijdede projecte toepaste, uit zichzelf vertaalde aar adere, vakgebode activiteite i het ope leercetrum. We merkte bijvoorbeeld dat leerlige tijdes het werke aa de vakoverschrijdede projecte i het ope leer- BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN & AFL. 14, AUGUSTUS 2006, 97

15 TUSSEN LEERKRACHTGESTUURD EN ZELFGESTUURD LEREN cetrum steeds vaker aar het stappepla grepe om de betrouwbaarheid va iformatie te raadplege. Dit impliceerde evewel geeszis dat ze dit stappepla ook toepaste voor ee opdracht i de lesse Nederlads of geschiedeis. Dat is jammer, wat de automatiserig die de vakoverschrijdede projecte tot doel hebbe, zou ook zij effect moete hebbe op alle adere oderzoeksactiviteite die leerlige i, maar ook buite het ope leercetrum odereme, e dus zeker ook i alle vakke. Het ope leercetrum was ee drijvede kracht i de zoektocht aar atwoorde op ee ieuwe maatschappelijke cotext, waari iformatievaardig zij e leveslag lere meer e meer ee oodzaak worde. Het is de plaats waar leerlige vaardighede verwerve die aasluite bij zelfgestuurd lere. Het is vooral ee uitdagig voor de coaches e de mediathecaris om dit zo te orgaisere, dat leerlige geboeid blijve bij het aalere va die oodzakelijke vaardighede. I oze school moete we de leerlij m.b.t. zelfgestuurd lere og verder verfije over de drie grade va het secudair oderwijs hee. Vakgebode iitiatieve voor begeleid zelfstadig lere i het ope leercetrum kue oderlig og meer op elkaar afgestemd worde e auwer aasluite bij vakoverschrijdede projecte. Vrage die daarbij spele, zij : Waar kome welke vaardighede aa bod? I welke mate moete we stappeplae uiformisere om tot ee zekere mate va automatisme te kome bij het uitvoere va processe die betrekkig hebbe op iformatievaardighede? Hoe kue we die uiformiserig va stappeplae vereige met het stimulere va creativiteit e het respectere va de eigeheid bij het verwerve va vaardighede? Het zoeke aar atwoorde op deze e adere vrage, houdt de dyamiek i stad die odig is om als team va coaches e lerare verder te kue evoluere. Leveslag lere is i die zi iet mider va toepassig op de coaches die de didactiek otwikkele om zivol e doelgericht i het ope leercetrum aa de slag te blijve, als op alle leerkrachte uit oze school. Note 1. Gombeir, D., Ope School, Ope Leercetrum (OLC) : Met visie e teamspirit werke aa ader oderwijs, i Begeleid zelfstadig lere, Deure, Wolters Platy, 2003, p. Oderwijskudig Ope Leercetrum / AFL. 14, AUGUSTUS 2006, 98 & BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN

16 DEEL 2 & AAN DE SLAG MET OPEN LEREN. VOORBEELDEN VAN GOEDE PRAKTIJK Bijlage 1 : voorbeelde va stappeplae Stappe i het oderzoek Stap 1 Het vooroderzoek Ø Kieze va ee oderwerp Ø Verkee va het oderwerp Ø Formulere va de probleemstellig Stap 2 Het hoofdoderzoek Ø Verzamele, beoordele e selectere va iformatie Ø Verwerke va iformatie Stap 3 Verstrekke va iformatie Ø Scriptie schrijve Ø Presetatie Taakgericht samewerke Stap 1 Oriëtere Ø Wat moete we tijdes deze bijeekomst precies doe? Stap 2 Plae Ø Hoe pakke we deze taak aa? Ø Hoe verdele we de take? Ø Timig afspreke Stap 3 Uitvoere e bewake Ø Wat loopt goed? Ø Welke probleme zij er? Ø Welke oplossige zij er mogelijk? Stap 4 Bijsture Ø Moete we oze plaig bijsture? Ø Moete we take herverdele? Ø Behoefte aa extra odersteuig (leerkracht, mediathecaris, expert)? Iformatie selectere: betrouwbaarheid e relevatie Zodra je iformatie hebt verzameld, komt het erop aa om de meest geschikte iformatie te selectere. Dit houdt i dat je de betrouwbaarheid va de bro e de relevatie va de iformatie voor het beatwoorde va je oderzoeksvraag agaat. BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN & AFL. 14, AUGUSTUS 2006, 99

17 TUSSEN LEERKRACHTGESTUURD EN ZELFGESTUURD LEREN BETROUWBAARHEID VAN DE BRON Kritisch omgaa met die iformatiebroe gebeurt i vier stappe: 1. Bepaal het soort bro 2. Oderzoek de omstadighede waari de bro tot stad kwam 3. Oderzoek de ihoud va je bro 4. Bepaal de waarde va je bro Ø BEPALEN VAN DE SOORT BRON Gaat het om ee tekst of om ee visuele bro? Welke soort visuele bro: beweged (film, documetaire, ) of iet beweged (schilderij, tekeig, (verkiezigs-)affiche, spotpret, foto, )? Ø DE OMSTANDIGHEDEN VAN DE BRON Wie maakte de bro? Waar e waeer? Was de maker tijdgeoot e ooggetuige? Idie iet, vermeldt hij zij broe? Met welke bedoelig werd de bro gemaakt? Is er ee opdrachtgever? Komt de bro uit de tijd zelf of werd ze later vervaardigd? Bij iteretiformatie let je op: wie am het iitiatief tot de site? Wie oderhoudt de site? Ku je cotact opeme met de webmaster? Ø DE INHOUD VAN DE BRON Geschreve bro Waar vid je: de ileidig op de tekst; ekele gegeves over de schrijver; de aam va het werk waaruit de tekst komt; Wat/Wie behadelt de bro? Welk taalgebruik valt op? Wordt er i positieve, egatieve of eutrale zi gesproke? Too dit aa met cocrete woorde uit de bro. We probere hier ee oderscheid te make tusse feit e meig, tusse objectief e subjectief. Bij iteretiformatie let je op: Worde de website e de liks regelmatig geactualiseerd? Zij de tekste verzorgd of ogal slordig opgemaakt? Welke commetare staa i het gasteboek? Visuele broe Niet-beweged beeldmateriaal Lees i het bijschrift waar e i welke tijd de afbeeldig thuishoort. Let bij elke soort afbeeldig op: Wat zij de titel e het oderschrift va de afbeeldig? Welk taalgebruik valt hierbij op? Bv.: positief, eutraal of egatief. AFL. 14, AUGUSTUS 2006, 100 & BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN

18 DEEL 2 & AAN DE SLAG MET OPEN LEREN. VOORBEELDEN VAN GOEDE PRAKTIJK De schikkig va de figure: de belagrijkste figuur staat bijvoorbeeld dikwijls i het midde. I welke situatie worde de figure afgebeeld? Welke boodschap wil de maker overbrege? Let op vorm- e beeldtaal Bij ee schilderij let je bv. op de vorme va de figure e/of voorwerpe: meetkudig of atuurlijk, het kleurgebruik,... Bij ee foto let je op de camerastadpute (bv. kikker-, vogel- of eutraal perspectief), beeldgroottes (bv. log shot of close-up), kleur,...; evetuele spore va techische maipulatie, bv. toevoege/verwijdere va persoe, recostructie va gebeurteisse, retouches,... Beweged beeldmateriaal Waarover gaat de bro? Hoe is de bijbehorede commetaar? Bv.: positief, egatief of eutraal. Hoe wordt de bro gepreseteerd? Bv.: zakelijk, emotioeel, levedig of afstadelijk. Hoe is de bro opgebouwd? Welke persoe worde aa het woord gelate? I welke volgorde? Hoeveel tijd wordt ieder gegud? Hoe gebruikt de maker beeldtaal? Dek aa camerastadpute (bv. kikker-, vogel- of eutraal perspectief), beeldgroottes (bv. log shot of close-up), kleur,... Zij er spore va techische maipulatie? Bv. toevoege/verwijdere va persoe, recostructie va gebeurteisse, retouches, Ø DE WAARDE VAN DE BRON Welke gegeves i verbad met de omstadighede (tweede stap) pleite voor de betrouwbaarheid va de bro, welke tege? Welke gegeves i verbad met de ihoud (derde stap) pleite voor de betrouwbaarheid va de bro, welke tege? Formuleer u op basis va de bevidige i verbad met omstadighede e ihoud va de bro ee geuaceerd oordeel over de betrouwbaarheid va de bro. RELEVANTIE VAN DE BRON Je gaat a of de iformatie voldoede ka bijdrage tot het formulere va ee atwoord op je oderzoeksvraag. Uit de geselecteerde broe ku je da kieze op basis va de betrouwbaarheid e de relevatie met welke iformatie je effectief aa de slag wilt. Je bekijkt ook welke iformatie evetueel og otbreekt, zodat je bij ee volgede zoekactie meer gericht op zoek gaat aar iformatie. Bij groepswerk verdeel je da opieuw de take. BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN & AFL. 14, AUGUSTUS 2006, 101

19 TUSSEN LEERKRACHTGESTUURD EN ZELFGESTUURD LEREN Bijlage 2 : voorbeelde va feite- e oderzoeksvrage Feitevrage 1. Wat is het verbad tusse Nederlad e het stadje Srebreica? (geschiedeis) 2. Rambo II is ee propagadafilm. I welke zi? (media) 3. Welk effect heeft alcohol op oze hersee? (positieve weteschappe) 4. Waaraa otlee zout e suiker hu coserverede werkig i voedigsmiddele? (positieve weteschappe)* 5. Wie komt er i aamerkig voor ee bestaasmiimum e wie beslist daarover? (humae weteschappe) 6. Wat doet ee straathoekwerker? (humae weteschappe)* 7. Wat heeft Marcel Duchamp met opebare toilette te make? (kust) Oderzoeksvrage 1. Welke effecte (positief e/of egatief) zou de ivoer va de Tobi-taks aar otwikkeligslade kue hebbe? (ecoomie) 2. Sommige zegge dat Osama bi Lade ee atiglobalist is (was)? Adere otkee dat da weer. Wat dek jij? Motiveer je atwoord. (politiek) 3. Hoe ku je het DNA gebruike als idetificatieummer va ee idividu? (positieve weteschappe) 4. Vauit welke psychologische mechaisme ku je verklare dat gokverslavig zo moeilijk te verhelpe is? Leg grodig uit.(humae weteschappe) 5. Blijkt er vauit sociologisch oderzoek ee verbad te bestaa tusse de politieke partij waar ee burger op stemt bij verkiezige e zij opleidigsiveau? Motiveer. (sociologie) 6. De filosofe David Hume e Descartes hebbe ee verschillede visie op de wijze waarop je tot keis va de werkelijkheid kut kome. Verklaar deze uitspraak. 7. Wat is het verschil tusse ee Egelse e ee Frase tui? Othulle die tuie iets over ee verschil i cultuur tusse Egelse e Frase e misschie zelfs iets over de mes i het algemee? (kust) AFL. 14, AUGUSTUS 2006, 102 & BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN

20 DEEL 2 & AAN DE SLAG MET OPEN LEREN. VOORBEELDEN VAN GOEDE PRAKTIJK Bijlage 3 : otwikkeligsportfolio De portfolio worde samegesteld aaloog aa de verschillede fase va het oderzoek. Er zij dus zes schutblade, waar de leerlige gebruik va make bij het ordee va de documete: 1. De evolutie va de probleemstellig 2. De belagrijkste broe (iterviews, verslage va bezoeke e.d.) 3. De brobeoordelige 4. De bibliografische fiches va de broe waar de leerlige mee werke 5. Verwerkig va de iformatie: schema s, otitiesteekkaarte, samevattige, midmap e.d. 6. De paper 7. De presetatie 8. De evaluatie BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN & AFL. 14, AUGUSTUS 2006, 103

21 TUSSEN LEERKRACHTGESTUURD EN ZELFGESTUURD LEREN Bijlage 4 : Evaluatiecriteria Schema s die de coaches e leerlige gebruike bij de voorbereidig va de evaluatie e tijdes de evaluatie zelf. Beoordeligsformulier: oderzoeksvaardighede Criteria bij het vooroderzoek (stap 1) Keuze va ee oderwerp Verkee va ee oderwerp Formulere va probleemstellig oderzoeksvraag Vraag formuleert doel va het oderzoek. Vraag creëert de mogelijkheid om gegeves te verzamele. Vraag oderzoekt relaties of ee verbad tusse twee of meerdere variabele. Vraag is uitvoerbaar (beschikbare broe, beperkte tijd, eergie, budget,...). Vraag is duidelijk geformuleerd (voldoede defiiërig va begrippe, goede defiitie va wat oderzocht moet worde,...). Vraag moet sigificat zij (de vraag is het waard om oderzocht te worde). Vraag moet ethisch veratwoord zij (oderzoek geeft gee aaleidig tot psychische/fysische schade). Criteria bij het hoofdoderzoek (stap 2) Verzamele va iformatie Raadplege va verschillede broe (observere va persoe e gebeurteisse, afeme va iterviews, opstelle va ee equête,...) Keuze va broe op basis va oderzoeksvraag/probleemstellig. Beoordele va iformatie Brobeoordelig betrouwbaarheid va broe. Mate va aasluitig ifor- Goed Voldoede Te verbetere Goed Voldoede Te verbetere Opmerkig Opmerkig AFL. 14, AUGUSTUS 2006, 104 & BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN

22 DEEL 2 & AAN DE SLAG MET OPEN LEREN. VOORBEELDEN VAN GOEDE PRAKTIJK matie met vooropgestelde oderzoeksvraag (komt de iformatie tegemoet aa de oderzoeksvraag?). Kwaliteit e diepgag va de verzamelde iformatie. Selectere va iformatie Verzamelig e verdere uitwerkig va iformatie gebeurt op basis va beoordelig. Verwerke va iformatie Aalyse va iformatie uit verschillede broe. Sythese va iformatie om tot ee coheret geheel te kome. Gebruik va otitiesteekkaarte of adere middele. Criteria bij het schrijve va de paper (stap 3) Ihoud va de paper Aasluitig verwerkte iformatie met oderzoeksvraag. Vaststellige uit eige oderzoektoetseaarealiteit. Diepte e kwaliteit. Origialiteit. Taalzuiverheid Algemee Nederlads Spellig Zisbouw Woordkeuze Gebruik va leestekes Stijl Afwisselig va woordkeuze Afwisselig Zisbouw Duidelijke formulerige Structuur Logische opbouw va de tekst Lay-out Overzichtelijkheid e structuur Ihoudstabel Literatuurlijst - bibliografische steekkaarte Voetote of adere verwijzige Goed Voldoede Te verbetere Opmerkig BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN & AFL. 14, AUGUSTUS 2006, 105

23 TUSSEN LEERKRACHTGESTUURD EN ZELFGESTUURD LEREN Beoordeligsformulier: meta-emotioele vaardighede Criteria voor izet e doorzettig Niet aawezig Matig aawezig Sterk aawezig Opmerkige Ee bepaald tempo kue volhoude. Gecocetreerd dige afwerke. Vermoge om vol te houde tijdes moeilijkere momete. (Hoge) eise stelle aa zichzelf. Stress omzette i goed prestere. Stimulerede ivloed op de adere lede va het groepje. Het oderzoek als ee uitdagig ervare. Beoordeligsformulier: metacogitieve vaardighede Criteria voor werkmethode Niet aawezig Matig aawezig Sterk aawezig Opmerkige Taakgericht samewerke (efficiëte werkwijze; worde de stappe uit de reflectiecyclus opgevolgd?) Oriëtere (reflectere wat me zal doe tijdes bijeekomste). Plae (aapak, verdelig, timig va take). Uitvoere e bewake (agaa wat loopt er goed, probleme, oplossige,...). Bijsture (plaig, taakverdelig, hulp zoeke, adere aapak kieze,...). Zelfsturig Methodische orgaisatie Orde otwikkele Creativiteit AFL. 14, AUGUSTUS 2006, 106 & BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN

24 DEEL 2 & AAN DE SLAG MET OPEN LEREN. VOORBEELDEN VAN GOEDE PRAKTIJK Beoordeligsformulier: sociale vaardighede Criteria voor sociale houdig Niet aawezig Matig aawezig Sterk aawezig Opmerkige Ope werkhoudig. Collegiale e vlotte omgagswijze met adere studete. Behulpzaam. Positief kue omgaa met kritiek (formulere e otvage). Bewustzij va het leerproces dat me doormaakt. Bemiddele bij coflicte. BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN & AFL. 14, AUGUSTUS 2006, 107