Regeerakkoorden, conflicten en het explosiegevaar in coalities

Transcriptie

1 Regeerakkoorden, conflicten en het explosiegevaar in coalities A rco T i e r a n s Arco Tierans is universitair docent eleidswetenschap aan de Universiteit Twente. Adres: A. Tierans, Faculteit Bestuurskunde, Universiteit Twente, Postus 217, 7500 ae Enschede t (053) Saenvatting Regeerakkoorden heen tot dusver weinig aandacht gekregen in theoretisch en epirisch onderzoek. Tijdens kainetsforaties worden er door etrokkenen verschillende en elkaar aanvullende functies toegeschreven aan regeerakkoorden. Een elangrijke functie is de eperking van de conflictstof in de coalitie. Via een espreking van de aard van regeerakkoorden, de inhoud en proleen rond de naleving, wordt ingegaan op de vraag of deze conflicteperkende functie in Nederland wordt vervuld. Uit epirische gegevens lijkt dat conflicten niet worden voorkoen, aar dat ij uitvoerige en gedetailleerde regeerakkoorden het explosiegevaar wordt verinderd en inhoudelijke voorneens en afspraken toch in veel gevallen worden uitgevoerd. i i Het regeerakkoord geproleatiseerd Het vergaderjaar van de Tweede Kaer werd geopend et het deat over de regeringsverklaring van het nieuwe kainet-kok. Het spannendste daarin leek de rol van de nieuwe PvdA-fractieleider Melkert te zijn. Deze was Wallage opgevolgd, enkele dagen nadat PvdA, w d en D66 een nieuw regeerakkoord hadden gesloten. Dit akkoord was onder Wallage totstandgekoen en Melkert liet duidelijk weten, dat hij zich de handen niet laat inden. Melkerts rol was opvallend, odat coalitiepartijen et een Kaereerderheid elkaar onder leiding van de fractievoorzitters al voor de regeringsverklaring hadden afgetast en in een regeerakkoord de condities voor het partnerschap hadden vastgesteld. De regeringsverklaring is vrijwel geheel geaseerd op het regeerakkoord, dat tijdens de kainetsforatie wordt gevord. De leden van de nieuwe regeringsploeg heen weliswaar de gelegenheid o tijdens het constituerend eraad van het nieuwe kainet op- en aanerkingen te aken, aar van echt wrikken aan het akkoord is geen sprake. Zo krijgt de Tweede Kaer een regeringsverklaring voorgeschoteld waarvan de essentie eerder al inforeel door een eerderheid is geratificeerd. Er is veel kritiek op dit onise in ons dualistisch estel et zijn grondwettelijke spanningsverhouding tussen regering en parleent. Kritiek was er dit keer ook weer op de ovang van het akkoord en op het geak waaree partijleiders alles hadden geakken volgens het Oudhollands recept van * 2 6-2

2 A rco T i er ans Regeerakkoorden, conflicten en het explosiegevaar in coalities de achterkaertjespolitiek. Deze kritiek horen we ij elke kainetsforatie sinds het eruchte gietijzeren akkoord van het eerste kainet-luers in Via een regeerakkoord aken partijproinenten op een voor het puliek, de oppositie en sos zelfs voor nieuwkoers in de regeringsfracties, ondoorzichtige anier allerlei afspraken. Bij veel voorneens in regeerakkoorden hoort wel een korrel zout en oppositiepartijen plengen over akkoorden ook regelatig krokodillentranen, aar we oeten de praktijk van het sluiten van regeerakkoorden zeker niet agatelliseren. Tijdens Paars r en ii lijkt het elang van het akkoord zelfs te zijn toegenoen. Regeerakkoorden en confiicteperking De rechtvaardiging die partijleiders voor het langdurig onderhandelen aanvoeren, is dat in het Nederlandse politieke estel regeerakkoorden nu eenaal nodig zijn o een werkare coalitie te seden en de hoeveelheid conflictstof te eperken. Partijpolitieke oorlogservaringen tijdens het kainet-den Uyl ( ) zonder regeerakkoord en het tweede kainet-van Agt ( ) et een akkoord als een ord spaghetti (verwijzend naar de losse einden) waren daarij elangrijke lessen en het gedetailleerde akkoord van Luers 1 leek een duidelijke verandering. Wat het puliek, de oppositie en fractiegenoten op de tweede rang ook van regeerakkoorden ogen vinden, het zijn vooral de verwachtingen van de partijproinenten die de praktijk epalen. Het is echter de vraag of regeerakkoorden ook werkelijk een conflicteperkende functie heen. In dit artikel ga ik op deze vraag in vanuit een politicologische invalshoek, die in Nederland tot dusver inder geruikelijk is ij dit onderwerp dan een staatsrechtelijke o f parleentair-historische enadering. In paragraaf 2 worden twee theoretische perspectieven op akkoorden esproken, in paragraaf 3 en 4 gevolgd door korte analyses van de aard en inhoud van regeerakkoorden. In paragraaf 5 wordt de functie van confiicteperking toegelicht en paragraaf 6 gaat over institutionele voorwaarden waaronder deze functie kan worden vervuld. Vervolgens wordt in paragraaf 7 ingegaan op de vraag of regeerakkoorden werkelijk conflicteperkend zijn. Ten slotte volgt een conclusie. 2 Perspectieven op regeerakkoorden Regeerakkoorden zijn nog nauwelijks onderwerp van epirisch onderzoek geweest. In Nederland vinden we de eeste aandacht voor dit onderwerp in de staatsrechtelijke en parleentair-historische literatuur, journalistiek werk niet eegerekend.1 Het accent ligt daarin op de eschrijving van kainetsforaties, de parleentaire status van gevorde kainetten en op de aard van de inding aan regeerakkoorden en de etekenis ervan voor het dualistisch estel (Bovend Eert 1988; Duynstee 1966; Maas 1983; Stevens, Gieels en Maas 1994).2 Over dit laatste aspect estaan overigens ook (in of eer kritische) ijdragen van politici zelf (Van der Grinten 1986; Nijpels 1984). Wat deze literatuur heeft opgeleverd, is een rijk eeld van het geïnstitutionaliseerde proces van kainetsforaties in het scheergeied tussen foreel en ongeschreven staatsrecht en het inzicht dat regeerakkoorden eerder politiek dan juridisch indend zijn, waarij vervolgens noratieve kanttekeningen worden geplaatst vanwege de inreuk op het dualise tussen regering en parleent (alleen Nijpels plaatst deze kanttekeningen niet). Het indingsaspect ipliceert ook de vraag naar de effecten van regeerakkoorden op de prestaties en het voortestaan van de coalitie, aar daarover is nog weinig ekend. Van een heel andere aard zijn ijdragen vanuit de coalitietheorie en de neoinstitutionele econoie. De coalitietheorie is relevant, odat zij ingaat op de inherente en continue spanning tussen copetitie en saenwerking tussen politieke partijen die gezaenlijk een regering voren, en de wijze waarop partijen tot een vergelijk koen. De neoinstitutionele econoie is vooral interessant vanwege haar aandacht voor de naleving van overeenkosten. Hoewel in geen van eide enaderingen regeerakkoorden als zodanig centraal staan, zijn inzichten wel ruikaar voor het estuderen van deze politieke akkoorden. Coalitietheorie: het sluiten van regeerakkoorden Voor de coalitietheorie is de voring van regeringscoalities al sinds de jaren zestig een elangrijke proeftuin. De aandacht in theoretische ijdragen is lang vrijwel uitsluitend uitgegaan naar de saenstelling van coalities als configuraties van politieke partijen en naar het einde en de duur van zulke politieke coalities (Riker 1962; De Swaan 1973; 1999 *26 «2 5 79

3 A rco T i er ans Regeerakkoorden, conflicten en het explosiegevaar in coalities Browne e.a. 1986; Stro 1990; Warwick 1994). Pas vrij recent is vanuit de theorie elangstelling ontstaan voor de eigenlijke rit van coalitieregeringen (Laver en Budge r992; Klingeann, Hofferert en Budge 1994; Laver en Shepsle 1996; Mitchell 1996; Tierans 1996; Müller en Stro t997). Over de etekenis van regeerakkoorden estaat nog wel scepsis in de uitenlandse literatuur (Lue- ert 1986; Laver en Schofield 1990; Laver en Shepsle 1996). De gedachte is dat partijleiders die et het voren van een eerpartijenregering zijn egonnen, liever niet te lang stilstaan ij onderwerpen waarover zij verdeeld zijn. Ook wordt wel verondersteld, dat de verdeling van inistersportefeuilles het eest relevant is voor het uiteindelijke regeringseleid (Laver en Shepsle 1994). Beleidsinhoudelijke verschillen spelen in deze optiek wel een rol in de relaties tussen partijen, aar vooral in de zin dat conflicten coalitievoring eleeren. Er zijn theorieën waarin coalities van partijen die niet eikaars ideologische uren zijn, op de elangrijkste diensie van eleid een lagere levensverwachting heen (Axelrod 1970; Laver en Schofield I9 9 )- Een eleidsdiensie is een analytische constructie van ogelijke inhoudelijke voorkeuren van actoren, waarij deze voorkeuren corresponderen et posities op de diensie.3 In partij systeen et twee o f eer eleidsdiensies is de voring van coalities et op alle diensies naast elkaar gelegen partijen, oeilijk. Volgens Laver en Schofield (1990, 158) is dit een elangrijke reden voor de kortere duur van coalitieregeringen in eerdiensionale stelsels. Partijen koen, zo stellen zij, voortdurend in de verleiding o de saenwerking op te geven en na de verkiezingen et een andere partner verder te gaan. Dit is een cyclisch proces onder condities van structurele instailiteit. Voor landen als België, Finland, Italië en Israël is hiervoor epirisch ewijsateriaal. Deze landen heen de kortstdurende regeringen in de westerse wereld en kainetsforaties zijn er eestal ingewikkeld. Ook in Nederland zijn regeringscoalities niet op alle diensies copact, aar de veronderstelling over een korte levensduur is voor ons land onterecht. Zo zaten het kainet-luers i n en het kainet-kok 1 de rit uit, hoewel zij geen van eide een gesloten coalitie waren op sociaal-econoisch terrein (in Luers 11 ontrak D66 tussen het cda en de PvdA en in Paars 1 ontrak het cda tussen de PvdA en de w d ). De epirische waarde van louter op coalitiesaenstelling gerichte theorieën is dan ook eperkt. Juist regeerakkoorden voren een sleutel tot eter egrip van coalitievoring. Neoinstitutionele econoie: het naleven van regeerakkoorden De neoinstitutionele econoie iedt een interessante enadering van contracten en akkoorden als econoische en politieke fenoenen. Hierij wordt ingegaan op ten inste twee verschillende aspecten. Het eerste is het tijdsverschil tussen de totstandkoing en uitvoering van een akkoord. Het tweede is de afwezigheid van een externe instantie als ijvooreeld een rechter, die de naleving van afspraken kan afdwingen. De vraag is dan ook in hoeverre aangegane indingen geloofwaardig zijn. De transactiekostenenadering die na Coase door onder anderen Williason (1975; 1985) en North (t99o) is ontwikkeld, etreft deze proleatiek. Hoe eer tijdens onderhandelingen wordt geanticipeerd op proleen ij de uitvoering, des te hoger de kosten van het sluiten van een akkoord, de ex ante transactiekosten. Vooral partijen die niet autoatisch tot saenwerken geneigd zijn, zullen vanwege het estaan van onderling wantrouwen de neiging heen o veel punten uit te onderhandelen en die vervolgens in een akkoord opneen. Dit kan leiden tot lagere kosten van uitvoering en wederzijdse controle op de naleving, de transactiekosten ex post. Dit is echter geen autoatise; transactiekosten ex post kunnen zelfs stijgen wanneer partijen tijdens de totstandkoing niet in staat waren o het echt eens te worden en vage afspraken heen geaakt. In dergelijke gevallen zijn akkoorden isschien snel geschreven, aar eginnen ook eteen daarna de proleen. Er kunnen in voortdurende interactie tussen partijen principes rond de naleving van afspraken ontstaan, aar deze worden niet autoatisch geëeriedigd. Scharpf (1997, ) onderscheidt verschillende institutionele ogevingen waarin onderhandelingen kunnen plaatsvinden. Hij aakt dit onderscheid naar de ate waarin interactieregels voor partijen een oligaat karakter heen en typeert de context waarin politieke akkoorden totstandkoen als een zwak regie. Daarin is de

4 A rco T i er ans Regeerakkoorden, conflicten en het explosiegevaar in coalities elangrijkste nor die van reciprociteit tussen partijen, aar deze kan opportunise, het openlijk of heielijk eenzijdig ontduiken van afspraken, niet voorkoen. Hoewel partijen elkaar in de naije toekost tegenkoen en dus hun reputatie serieus oeten neen, ligt de ron van ontdui- kingsgedrag vaak ij interne verdeeldheid innen partijen. In de vergelijkende politicologie is de aandacht voor institutionele spelregels tussen en innen partijen groeiende (Stre, Budge en Laver 1994; Stre, Müller en Bergan 1999). Ik ga hier verder op in ij de espreking van de naleving van regeerakkoorden. 3 Regeerakkoorden als gestileerde codificatie van wantrouwen De verschillende perspectieven op regeerakkoorden kunnen ijdragen aan een eter egrip van wat deze akkoorden zijn en wat hun etekenis is voor coalitieregeringen. Zij kunnen eer epirisch onderzoek inspireren. In Nederland evatten regeerakkoorden schriftelijke afspraken tussen voorzitters en andere proinente woordvoerders van deelneende Tweede- Kaerfracties. Deze afspraken zijn openaar sinds 1963, toen het Akkoord van Wassenaar werd gesloten. We ogen echter aanneen dat ook voor 1963 partijleiders wel over controversiële zaken spraken tijdens de kainetsforatie, al is weinig ekend over de vor van die afspraken.4 Regeerakkoorden et inhoudelijke en procedurele afspraken tussen partijen zijn in essentie een codificatie van wantrouwen. Tot op zekere hoogte is wantrouwen tussen politieke partijen een natuurlijk verschijnsel, odat zij tenslotte oeten concurreren o de ste van de kiezer. Dit is zeker het geval sinds veel kiezers zijn gaan zweven tussen de grotere partijen en de electorale onzekerheid voor die partijen is toegenoen. Van elang is ook de collectieve verantwoordelijkheid in de inisterraad die tijdens de kainetsforatie haar schaduw vooruitwerpt. Wanneer i nisters naast hun eigen eleid ook dat van collega s van andere partijen oeten verdedigen, is het egrijpelijk dat partijen als principalen van deze inisters al vooraf tot inforele collectieve esluitvoring over gevoelige onderwerpen overgaan. Dit wordt versterkt door de volgorde in de kainetsforatie: eestal is tijdens de onderhandelingen over het regeerakkoord nog niet ekend wie welke inistersportefeuille krijgt. Dat was ook ij de foratie van Kok 11 weer het geval. Steeds eer ovattende regeerakkoorden Toegenoen partijpolitiek wantrouwen en de geleidelijke institutionalisering van de kainetsforatie heen geresulteerd in eer ovattende akkoorden en ook steeds gedetailleerdere akkoorden, vooral sinds het eerste kainet-luers in Sinds 1963 is de lengte van regeerakkoorden toegenoen van rond woorden naar oven de woorden (Tierans 1996). Er is echter geen duidelijke relatie tussen de lengte van akkoorden en de duur van kainetsforaties. De foratie van Kok 11 ijvooreeld duurde korter dan die van Kok 1, aar er verscheen een langer akkoord. Foratieesprekingen zijn niet sipelweg cuulatief. In Nederland vinden regelatig herstarts plaats, waarin partijen zich opnieuw verdiepen in wat er al geschreven staat.5 In 1977 ijvooreeld lag er al een akkoord tussen c d a, PvdA en D66 toen de foratie na een veto van het PvdA-congres strandde en het cda et de w d verderging. Bestaande afspraken over ethische kwesties zoals aortus werden toen overgenoen (doel van het cd a was het voorkoen van een gelegenheidscoalitie in de Tweede Kaer tussen PvdA en w d, onverschillig et wie de afspraken oesten worden geaakt). De sociaal-econoische paragraaf werd echter ogegooid. Van invloed op de lengte van akkoorden is verder dat deze ook een counicatieve functie naar uiten heen. Bij politiek inder gevoelige onderwerpen wordt dan ooi proza geschreven, dat zo de regeringsverklaring in kan. De regeringsverklaring is de door de preier in de Tweede Kaer voorgedragen tekst et eleidsvoorneens, die foreel door de nieuwe regering wordt opgesteld, aar in werkelijkheid grotendeels op het regeerakkoord is geaseerd. Het regeerakkoord is dan ook het docuent et de eeste coalitiepolitieke etekenis. 4 De inhoud van regeerakkoorden D e p ra k tijk v a n v e e lo v a tte n d e r e g e e ra k k o o rd e n h o u d t v e r a n d e t d e d i e n s ie s v a n e le id in d e co a litiep o litiek. H ie r z ijn in z ic h te n u it co alitieth eo - r e tis c h o n d e r z o e k rele v a n t. In N e d e r la n d v in d t p a r tijpolitieke co petitie n iet alleen op sociaal-econo 81

5 A rco T i er ans Regeerakkoorden, conflicten en het explosiegevaar in coalities isch terrein plaats, aar ook rond ethische kwesties (aortus, euthanasie, gelijke ehandeling, genetische anipulatie). In het verleden speelde de religieuze diensie een grote rol in ijvooreeld de schoolstrijd, aar in de naoorlogse politiek is deze grotendeels naar de achtergrond verdwenen. De relaties tussen partijen verschillen tussen deze diensies, ook wel voor te stellen als rede eleidsterreinen. We zien dit terug in de uiteenlopende posities van PvdA, w d, cd a en D66 als elangrijkste spelers over zaken als elastinghervoring, sociale uitkeringen, de edia, defensie, kernenergie en euthanasie. In Nederland is er tijdens coalitievoring vrijwel altijd een eleidsterrein waarop een deelneende partij dichter ij een externe partij staat dan ij de aanstaande coalitiepartner(s). In coalitietheoretische teren: soige coalities zijn niet-gesloten (Axelrod 1970) of heen eer dan iniale ideologische spanwijdte (De Swaan 1973). Zo waren ethische kwesties altijd een risicogeied in CDA-geleide coalities et de PvdA of de w d, terwijl op sociaal-econoisch geied de PvdA eer richting cd a neigt dan naar de w d als haar huidige coalitiepartner. Dit geldt ook voor het asieleleid, waarover in Kok 11 interne coalitiestrijd estaat tussen w d en PvdA. D66 wordt vaak als een rugpartij gezien en profileert zich ook als zodanig. Afspraken als investeringen in de coalitie De scepsis in de coalitietheoretische literatuur over de inhoud van regeerakkoorden is voor Nederland dan ook niet terecht. Het valt niet vol te houden dat het tijdens de voring van Kok 11 louter o een rituele dans ging. De Zal-nor en de hervoring van het elastingstelsel kregen veel aandacht van de onderhandelaars en et het ereiken van een financieel akkoord tussen de PvdA en de w d was in feite een point o f no return in de foratie ereikt. Ook andere onderwerpen werden serieus genoen. Hoge ex ante transactiekosten (kosten van het ereiken van een akkoord) aakte en niet voor niets en dit lijkt ook voor de voorafgaande kainetsforaties te gelden. In eerdere regeerakkoorden et het cda als deelneer, stonden vaak sutiele afspraken over ethische kwesties als aortus en euthanasie, edoeld door het cd a o coalitiepartners van overspel et de oppositie te weerhouden. Typen afspraken in regeerakkoorden De weerslag van conflicten in de ultidiensio- nele eleidsruite waarin partijen onderhandelen, zijn verschillende typen arrangeenten in regeerakkoorden. Hoewel er zoals gezegd ook peptalk in staat, gaat het ij deze arrangeenten o controversiële onderwerpen. Deze kunnen de vor aanneen van expliciete o f ipliciete coproissen (Lueert 1986; Tierans 1996). Expliciete coproissen evatten duidelijke inhoudelijke intenties, die in eginsel direct uitvoeraar zijn. In het akkoord van Luers 1 ijvooreeld werd, voor het eerst voorafgaande aan de start van een kainet, een voorschot op de egroting genoen et daarin een gedetailleerd overzicht van uitgaven. Men kon daar ook precies de ezuinigingsijdragen van de verschillende departeenten lezen, tot groot genoegen van inister van Financiën Ruding. In het akkoord van Kok 11 vinden we op hetzelfde terrein duidelijke afspraken over de aanwending van financiële eevallers, conflictstof voor PvdA en w d. Ipliciete coproissen zijn vager over de eleidsinhoud. Deze evatten ofwel algeene voorneens waaree de kool en de geit worden gespaard, ofwel procedurele afspraken zoals uitstel o f het inschakelen van een adviescoissie (sos zelfs een staatscoissie) voordat inhoudelijke esluiten worden genoen. Sos worden zaken welewust uit de partijpolitiek gehaald en aan het individuele geweten van Kaerleden overgelaten. Een ooi vooreeld van een inhoudelijk niet-indende ezweringsforule is die over euthanasie in het akkoord van Luers 11, waarin staat dat de partijen zich et respect voor eikaars opvattingen in eerste instantie zullen laten leiden door de wenselijkheid van voortzetting van de coalitie (Regeerakkoord 1986, 32) De functie van regeerakkoorden: conflict eperking Dit laatste vooreeld illustreert de elangrijkste functie van regeerakkoorden: de eperking van conflictstof tussen de coalitiepartners, waardoor de politieke levensverwachting van het kainet wordt vergroot. Het gaat hierij o een door partijen aan regeerakkoorden toegeschreven functie; een conceptie van etrokkenen dus van het doel van onderhandelingen tijdens de kainetsforatie. Dit is niet per se hetzelfde als de feitelijke effecten van regeer

6 A rco T i er ans Regeerakkoorden, conflicten en het explosiegevaar in coalities akkoorden. D e e o o g d e c o n flic t e p e rk e n d e fu n c tie ko t tot u itin g in p ro c e d u r e le a fsp r a k e n, a a r o o k exp liciete c o p r o is s e n k u n n e n in h e t lic h t v a n het d o el v a n c o n flic t e p e r k in g w o r d e n g e z ie n. Ju is t gedetailleerd e in h o u d e lijk e a fs p r a k e n v o o ra f, in g e geven d o o r w a n tro u w e n, z ijn e d o e ld o d e e s lu itv o r in g in h e t k a in e t te s tr o o lijn e n. D is c u ssie s k u n n e n d a n k o rt w o r d e n g e h o u d e n o n d e r v e rw ijz in g n a a r h e t a k k o o rd a ls H e ilig e S c h r ift. 6 Conflicteperking en de naleving van afspraken W a n n e e r e r e e n a a l e e n a k k o o rd lig t, e te k e n t dit niet d at h e t lo t v a n h e t k a in e t is e z e g e ld. O n d e r h an d elaars d ie tijd e n s fo r a tie e s p r e k in g e n v e e l h e en g e ïn v e s te e rd in e le id s k w e s tie s, o g e n is s c h ie n v e r w a c h te n d at d e u itv o e r in g s in s p a n - n in gen, d e tra n s a c tie k o s te n e x p o st, r e la t ie f g e r in g zu llen z ijn, a a r u itv o e r in g v in d t n ie t a u to a tis c h plaats. B o v e n d ie n z ijn o n d e r h a n d e la a r s n ie t altijd ook de u itv o e rd e rs v a n h e t ak k oord. Kenerkend voor regeerakkoorden is, dat naleving niet door een onafhankelijke externe instantie kan worden afgedwongen, aar volledig afhankelijk is van de partijen zelf (in het staatsrecht is gewezen op het ontreken van juridische inding). De in België gangare enaing van regeerakkoorden als regeringsijels is dan ook treffend; er zit een eleent in van geloof en er kan interpretatiestrijd ontstaan tussen rekkelijken en preciezen. Dit etekent dat ook de conflicteperkende functie in de praktijk staat o f valt et het verogen - en de ereidheid - van coalitiepartijen o afspraken in het regeerakkoord serieus te neen. Daartoe zijn tegenwoordig wel enkele echanisen eschikaar, die kunnen worden onderverdeeld in inforele spelregels en structuren voor onitoring. De nor van reciprociteit In de eerste oderne regeerakkoorden in de jaren zestig werd expliciet elding geaakt van een orele plicht o afspraken na te leven. Het Akkoord van Wassenaar van 1963 stelde: Naast de forele inding is er de orele inding, welke in de aard van het akkoord ligt en estaat tussen de regering en de aanverwante fracties in het parleent (Handelingen Tweede Kaer 1963,122). Maar et wantrouwen als asis ogen we ervan uitgaan, dat er eer nodig is voor de naleving van akkoorden. Z o a ls H o e s al w is t, h e e n p a rtije n g e e n z e k e r h e id o v e r e ik a a rs e d e w e r k in g, o d a t a fsp r a k e n alleen de vele egoïstische driften van de ens niet k u n n e n in to e n. Er zijn spelregels rond het regeerakkoord ontstaan, zoals er ook inforele spelregels zijn in het parleent en de inisterraad, die wezenlijk zijn voor het functioneren van die organen (Andeweg 1990; Tierans en Andeweg 1999). Kerneleent van deze spelregels is de reciprociteit, die het principe van pacta sunt servanda (pacten oeten worden nageleefd) kwalificeert. De regel voor wat hoort wat ( wij werken ee aan de uitvoering van de afspraak over a, als jullie het doen ij het coprois over ) onderstreept het interdependente karakter van politieke verplichtingen (Gilert 1993). Het is ook geaseerd op wederzijdse ogelijkheden tot vergelding (Axelrod 1984). Hardin (1990) spreekt in dit verand van vertrouwen als encapsulated interest: het vandaag schenden van vertrouwen schaadt de reputatie en daaree ook het eigenelang van orgen. H e t e v e n w ic h t o p d e a la n s v a n w in s t e n v e rlie s is p re ca ir, o d a t tijd e n s k a in e ts fo r a tie s c o n c e s sie s v a a k in e e n re d e r p a k k e t v a n p o litie k e d eals z ijn o p g e n o e n. T ijd e n s d e re g e e rp e rio d e z ijn c o p e n s a tie s e ch te r n ie t altijd e te e n o g e lijk, o d a t d e w e r k a g e n d a v a n h e t k a in e t e p e rk te r u i te toelaat e n o d a t h e t fo r e le w e t g e v in g s p ro c e s in v e r sc h ille n d e a r e n a s p la a tsv in d t e n d o o r g a a n s la n g e r d u u r t d a n k a in e ts fo r a tie s. E e n o o i v o o r e e ld is d e r u z ie tijd e n s h e t e e rste k a i- n e t-k o k o v e r h e t r e fe r e n d u. D e w d h a d tijd e n s d e fo r a tie a a n D 6 6 to e g e g e v e n (er k w a e e n o n t w e r p v o o r e e n g r o n d w e ts w ijz ig in g o e e n r e fe r e n d u o g e lijk te a k e n ) in r u il v o o r c o n c e s s ie s op a n d e re p u n te n, a a r ij d e e h a n d e lin g v a n h e t o n tw e r p in d e E e rs te K a e r a a k te d e w d h a a r s te u n a fh a n k e lijk v a n v o ld o e n d e c o p e n s a tie s. D 6 6 re to u rn e e rd e d o o r te z e g g e n d at d ie c o p e n s a tie s e r la g e n in d e v o r v a n h e t r e g e e ra k k o o rd e n d at d e w d h a a r e u r t g e w o o n e v e n o e s t a fw a c h te n. In h e t g e v a l v a n d it v o o r e e ld w a s er w e l e e n g e w o n e e e rd e r h e id in e e rste le z in g, a a r to e n tijd e n s h e t tw e e d e k a in e t-k o k d e v e re is te tw e e d e r d e e e rd e r h e id o e s t w o r d e n g e v o r d, le e k d e c o a litie d isc ip lin e n ie t ste rk g e n o e g o alle W D -s e - n a to re n in d e p a s te la te n lo p e n. V r o e g o f laat k a n e e n p artij o f e e n aan ta l le d e n d a a r in n e n e e n te

7 A rco T i er ans Regeerakkoorden, conflicten en het explosiegevaar in coalities grote asyetrie in de verlies-en-winstrekening zien en et een crisis dreigen of die zelfs veroorzaken. Er kan dus sprake zijn van wat Lax en Seenius (1991) process opportunis noeen, wanneer partijen de uitvoering van onderdelen van het regeerakkoord zelf volgens hun eigenelang trachten te anipuleren o f te saoteren. Dit is ook de reden waaro Scharpf (1997,142) spreekt van een zwak regie van institutionele regels rond de naleving van politieke akkoorden. De grenzen van dit opportunise worden echter wel door andere partijen eeepaald, odat in Nederland elke coalitiepartij een regeringscrisis kan veroorzaken.7 Deze crisisdreiging is het ultiee wapen o de regels van het spel te helpen respecteren. Sinds geldt ovendien de ongeschreven regel, dat ij een voortijdig regeringseinde Tweede-Kaerverkiezingen worden gehouden. Dit verhoogt de kosten van een crisis, odat, zoals Narud en Irwin stellen in een onderzoek naar electorale scores, in eert scheiding iedereen verliest (1994: 270). Inforele structuren en onitoring Het estaan van spelregels oet in saenhang worden gezien et door partijen gecreëerde structuren o naleving van akkoorden te faciliteren. Binnen deze structuren is, in wisselende saenstelling, de coalitietop vertegenwoordigd en de nor van reciprociteit is ook vooral daar elangrijk. In wezen gaat het o structurele condities die vergelijkaar zijn et de kainetsforatie, door Sartori (1976) invisile politics genoed (zie ook Peterson et al. ^ 8 3, ). Het voordeel van de onzichtare politiek in inforele arena s is, dat partijwoordvoerders er in discretie intensief kunnen onderhandelen en inder tot puliek scoren worden gedreven. Hoe eer deze condities kunnen worden gecreëerd, des te eer de uitvoering van afspraken kans van slagen heeft. Er zijn structuren die dwars door parleent en kainet lopen, zoals de vaste politieke lunches op het Binnenhof en het wekelijkse torentje-overleg voor de coalitietop, waarij inisters en fractieleiders zijn etrokken (Andeweg 1990). Naast dit iniddels geïnstitutionaliseerde torentje-overleg, vindt ook ad-hocoverleg tussen partijproinenten plaats afhankelijk van de politieke agenda. Binnen het kainet spelen de eeste forele onderraden van de inisterraad geen politieke rol van etekenis en worden zaken van hoge politiek door het kernkain et ehandeld (Andeweg 1985; 1988). Het overleg in deze inforele arena s vervangt de discussies in de Kaer en in de inisterraad niet, aar is wel van groot elang. Daarij heeft de preier de rol van politiek hoeder van het akkoord en ewaker van de lieve vrede in het kainet. Deze duele taak van politieke onitoring aakt de preier dus de aangewezen eiddelaar in conflicten over interpretatie en uitvoering. Het verschil tussen de inforele arena van de kainetsforatie en de regering als foreel esluitvoringsorgaan kan ook worden verkleind door onderhandelaars tot de regering te laten toetreden. De onderhandelaars lijken de eest aangewezen exegeten te zijn van het akkoord en zij hoeven zich in geval van prootie tot inister of staatssecretaris ook niet geconfronteerd te voelen et voldongen feiten. In dit licht was de tiing van PvdA-fractieleider Wallage o pal na het voltooien van het regeerakkoord van Kok ir als urgeeester naar Groningen te vertrekken, politiek gezien niet zo verstandig. Politiek van accoodatie nieuwe stijl Het gaat ij deze vooreelden in feite o nieuwe voren van politiek topoverleg volgens Lijpharts (1975) odel van de pacificatiedeocratie. De onitoring van de naleving van het akkoord onder leiding van de preier en de leiders van de andere coalitiepartij (en) is een functie van de eer algeeen geldende inforele structuren in de Nederlandse coalitiepolitiek. Deze structuren innen en uiten het kainet zijn niet exclusief voor supervisie op de naleving van regeerakkoorden. Ze zijn ook van wezenlijk elang voor het espreken van zaken die niet direct et deze akkoorden te aken heen. De verhouding tussen agendapunten uit het regeerakkoord en andere zaken is een epirische vraag, evenals de vraag o f inforele arena s de vreedzae naleving van regeerakkoorden faciliteren. 7 Werkt de functie van confücteperking? Regeerakkoorden lijken een positieve invloed te heen op de levensduur van Nederlandse kainetten. Weliswaar zijn in de afgelopen dertig jaar - en sinds het eerste echte akkoord - kainetten vaker gestruikeld over interne conflicten, aar we kunnen dit niet zonder eer aan de regeerakkoorden

8 Arco Tierans Regeerakkoorden, conflicten en het explosiegevaar in coalities toeschrijven. We weten iers niet o f deze kainetten het zonder akkoord langer hadden volgehouden. Bovendien zijn het in dezelfde periode vooral kainetten et een relatief kort en vaag of zelfs zonder echt akkoord geweest die aan coalitiestrijd ten onder gingen: Marijnen in 1965, Den Uyl in 1977 en Van Agt 11 in Interessant ij deze drie gevallen is dat over de casus elli harde en concrete afspraken in het volgende regeerakkoord werden opgenoen. In 1965 ijvooreeld werd over de ediapolitiek als struikellok voor het kainet-marijnen een groot deel van het akkoord voor het kainet-cals gewijd. Het ijzeren ezuinigingsakkoord van Luers 1 na het koersloze Van Agt 11 werd al genoed. Daarij kot dat in de afgelopen vijftien jaar de geiddelde duur van kainetten ehoorlijk is toegenoen, juist toen regeerakkoorden uitvoeriger werden.** In deze periode eindigde alleen Luers 11 voortijdig in 1989, en dit was door een niet in het akkoord geregelde zaak. Hoewel we voorzichtig oeten zijn et conclusies, lijken deze oservaties erop te duiden dat uitgereide regeerakkoorden et afspraken over controversiële onderwerpen het explosiegevaar innen coalities verkleinen. Het gaat echter niet alleen o de duur van kainetten en de anier waarop zij eindigen. Conflictpreventie via een regeerakkoord wil ook zeggen, dat politieke esluitvoring vreedzaer verloopt, wat zich onder eer uit in de eleidsprestaties van het kainet. Hier lijken regeerakkoorden niet alles voor te koken en esluitvoring in het kainet te stroolijnen. Interpretatiestrijd of een andere vor van touwtrekken over het akkoord tussen rekkelijken en preciezen kot regelatig voor. Partijen kunnen dan sos zo aan inhoudelijke zaken tillen, dat zij hun reputatie als coalitiepartner even vergeten. Analyse van conjlicteperking in enkele kainetten, Dat regeerakkoorden conflicten niet kunnen voorkoen, lijkt uit een analyse van conflicten in Nederlandse kainetten in de periode (Tierans en Bakea 1990). Het kainet-luers i ijvooreeld telde evenveel conflicten als het veraledijde kainet-den Uyl. Toch heeft dit laatste kainet de reputatie van een groep vechtjassen, terwijl de volgeaakte terijn van het no nonsense kainet- Luers 1 doorgaans als een succesverhaal wordt eschouwd, althans in teren van daadkracht. Daar is ook wel een verklaring voor en die ligt in het verschil tussen de aard van de conflicten in eide kainetten. In de ploeg van Den Uyl waren er eer confrontaties langs partijpolitieke lijnen (en vooral ernstige), waarij de inisters van de partijen collectief tegenover elkaar stonden (aortus, wet op de onderneingsraden, verogensaanwasdeling, grondpolitiek), terwijl de conflicten tijdens Luers 1 eer confrontaties waren tussen twee o f enkele inisters in hun rol van departeentshoofd (vaak stond inister Ruding van financiën tegenover de ig spenders, die vanwege afgesproken ezuinigingen een aatje kleiner oesten). Het kainet-den Uyl had geen echt regeerakkoord, terwijl dat van Luers 1 ongekend uitgereid was. Hetzelfde patroon zien we ij vergelijking tussen Van Agt 1 en Van Agt 11 et het spaghetti-akkoord, waaree de coalitiepartijen elkaar wurgden. In dit laatste kainet waren er relatief eer partijpolitieke conflicten, o f was er eigenlijk sprake van één langdurig partijpolitiek conflict, dat zich steeds ij een concreet agendapunt van sociaal-econoisch eleid anifesteerde. Uit een analyse van de effecten van de regeerakkoorden van het tweede kainet-van Agt en het eerste kainet-luers lijkt, dat afspraken over controversiële onderwerpen vaker wel dan geen aanleiding zijn tot nieuwe conflicten (Tierans 1996). Dit was het geval ij 80% van de relevante afspraken in het akkoord van Van Agt 11 en ij 77% van de afspraken in het akkoord van Luers 1 (Tierans ,18 3). Dus ook het volgens velen dichtgetierde akkoord van Luers 1 heeft niet kunnen voorkoen, dat conflicten vaker wel dan niet opnieuw oplaaiden. Effecten van ipliciete en expliciete coproissen Bestaat er ook een verschil in effect tussen typen afspraken in regeerakkoorden? We zouden kunnen verwachten dat ipliciete, vage coproissen vaker tot nieuw conflict aanleiding geven dan expliciete coproissen et duidelijke afspraken. Procedurele afspraken lijken ook effectiever als vor van conflictpreventie dan ipliciete coproissen et vage intenties, althans voorzover de procedures voorzien in uitstel tot na de volgende verkiezingen. Bovendien lijken deze agreeents to dis

9 Arco Tierans Regeerakkoorden, conflicten en het explosiegevaar in coalities agree et uitstelforules inder aanleiding te geven tot openlijke spijt van één van de coalitiepartijen dan expliciete coproissen die estaan uit inhoudelijke concessies. De redenering hierachter is, dat individuele coalitiepartijen uitstel zullen prefereren oven esluiten die, hoewel afgesproken, pijnlijk voor hen zijn o in het openaar te verdedigen. In het laatste geval zullen zij dan ook eerder geneigd zijn o de afspraken opnieuw ter discussie te stellen. Dit verwachtingspatroon lijkt wel te kloppen voor de twee estudeerde kainetten. Ipliciete coproissen et alleen vage intenties leidden vaker tot heropleving van conflict (100% voor Van Agt ii en 92% voor Luers 1) dan gedetailleerde expliciete coproissen (respectievelijk 50 en 62%). Procedurele afspraken, hoewel inder frequent, leken het este conflictreend te werken. Bij Van Agt ii leef conflict achterwege in alle gevallen waarin een procedureafspraak was geaakt, terwijl ij Luers 1 de helft van dit type afspraken alsnog estreden werd. Bij Luers voorzagen de procedures echter niet in uitstel tot na de volgende verkiezingen en dit aakt conflictpreventie ook onwaarschijnlijker (Tierans , ).9 Conflicten en de selectieve naleving van regeerakkoorden Bezien we de ate waarin afspraken, ondanks nieuw conflict, uiteindelijk zijn uitgewerkt tot concrete eleidseslissingen, dan ontstaat er een duidelijk verschil tussen de twee coalities confor hun reputatie. Ondanks de regelaat van conflict tijdens Luers 1, is er in ijna tweederde van de gevallen (63%) uiteindelijk sprake van naleving en uitwerking van afspraken uit het akkoord. Tijdens Van Agt ii geeurde dat ij slechts 30% van de afspraken, die ovendien eestal procedureel waren en dus niet in sustantiële eslissingen resulteerden. Interessant hierij is dat in de CDA-WD-coalitie onder leiding van Luers, vooral de vage ipliciete coproissen over iateriële onderwerpen zoals euthanasie en gelijke ehandeling onuitgewerkt zijn geleven. Procedurele afspraken over de iddenschool en over kernwapens werden wel nageleefd. Hier is dus et succes de ijskastethode toegepast, o in het kainet niet in een situatie van politieke deadlock te raken. Tijdens Van Agt 11 waren afspraken tot uitstel over nucleaire issues eigenlijk de enige die echt zijn nageleefd. Het vage regeerakkoord et onopgeloste conflicten over andere onderwerpen droeg ij aan de politieke en eleidsatige verlaing van de driepartijencoalitie. 8 Conclusie: regeerakkoorden en het kruisverkeer in coalitiepolitiek Het scherpste eeld over regeerakkoorden als conflictpreventieechanisen zou ontstaan ij systeatische estudering van alle kainetten et een regeerakkoord. In deze ijdrage is ingegaan op twee casus die onderling sterk verschillen (er is dus een grote spreiding). We weten nu in elk geval dat er variatie tussen kainetten estaat, aar we oeten et algeene conclusies over de ate van conflicteperking wel voorzichtig zijn. Er zou eer onderzoek oeten volgen naar het wel en wee van andere kainetten en, vanuit een eer analytische invalshoek, naar de effecten van expliciete en ipliciete coproissen als typen afspraken. Dergelijk onderzoek zal niet alle conflictstof innen coalitieregeringen ovatten (want die kan van uiten het akkoord koen en tijdens de rit ontstaan), aar wel een elangrijk deel ervan. De analyse van Van Agt 11 en Luers 1 in coinatie et de oservaties over het verschijnen van uitgereide regeerakkoorden, de levensduur van kainetten en de oorzaken voor hun eëindiging rechtvaardigen echter wel een stelling over conflict en explosiegevaar. Die is dat regeerakkoorden conflicten niet kunnen voorkoen, en dat innenrandjes in coalities haast onverijdelijk zijn, aar dat akkoorden et duidelijke afspraken over controversiële onderwerpen het explosiegevaar voor coalitieregeringen wel verinderen. Ook recente ervaringen tijdens het eerste kainet-kok wijzen in deze richting. Op de eeste eleidsterreinen heeft het regeerakkoord een rol gespeeld, waarij conflicten regelatig voorkwaen, aar niet escaleerden tot oncontroleerare politieke otsingen tussen de drie partijen. De rol van spelregels, transactiekosten en inforele structuren lijkt daarij wezenlijk te zijn. Regeerakkoorden oeten niet statisch opgevat worden, aar zijn een eleent in het continue proces van coalitiepolitiek. Zoals gezegd, is et het sluiten van een akkoord op zich het lot van een kainet nog niet ezegeld. Bij vage afspraken gaat het o de in

10 Arco Tierans Regeerakkoorden, conflicten en het explosiegevaar in coalities terpretatie en uitwerking en ij concrete coproissen en procedures o de handhaving. De nor van reciprociteit en coalitie (en partij) discipline zijn eide inforele institutionele spelregels, die naleving faciliteren en daaree enige stailiteit in de coalitiepolitiek rengen. Er wordt van leden van de regeringsfracties verwacht dat zij ij politiek gewichtige wetgeving discipline tonen, tenzij expliciet is aangegeven dat er vrij ag worden gested, zoals in het akkoord van 1986 werd toegestaan ten aanzien van euthanasie (Tierans en Andeweg 1997,466). Reciprociteit vereist niet alleen loyaliteit van alle partijen ij de uitvoering van akkoorden, aar eerst en vooral dat tijdens de kainetsforatie een politiek evenwicht is gecreëerd door een akkoord et voor elk wat wils. De transactiekosten hiervan kunnen hoog zijn, aar als de partijen deze zien als investeringen in de coalitie, worden er geloofwaardige politieke indingen aangegaan. Ten slotte oeten deze echanisen en spelregels worden gezien in de context van inforele arena s, waarin partijleiders van innen en uiten het kainet overleggen en conflicten kunnen teperen. Deze factoren zijn epalend voor de etekenis van regeerakkoorden en voor de handhaving van coalitieregeringen. Zij zijn de echanisen in het drukke kruisverkeer tussen coalitiepartners. Noten 1 Dit is niettein een interessante ron. Zie ijvooreeld Van Tijn en Van Weezel (1986) en over akkoorden in België, aar et algeene relevantie: De Ridder (1982). 2 Voor een vroege en waardevolle ijdrage uit België zie: Neels (1975). 3 De ekendste eleidsdiensie is de links-rechtsschaal. De weergave van partijposities op diensies heeft veel aandacht gekregen. Zie Laver en Hunt (1992) voor een overzicht. 4 Bijvooreeld tijdens een korte periode na de Pacificatie van 1917, toen er eknopte akkoorden werden gesloten tussen de fractievoorzitters (Bovend Eert 19 90,44). 5 Met uitzondering van overgangsregeringen en de foratie van Luers 11 in , zijn er altijd twee o f eer foratie- ronden geweest. In de helft van de gevallen was daarij sprake van partijwisselingen (Tierans en Andeweg 1997, ). 6 Andere functies zijn de eerdergenoede counicatieve functie en de agendafunctie, die vooral voor kleine coalitiepartijen elangrijk is (zie hiervoor: Tierans 1996). 7 Dit wordt in de coalitietheorie wel eens onderschat. Daar wordt ijvooreeld gesteld, dat coalities et eer dan een gewone eerderheid in het parleent (surplus ajority coalitions) estand zijn tegen het opstappen van inisters van een kleine partij (Lueert 1986). Dit kot in een land als Israël wel voor, aar in Nederland volgt eestal een crisis o f instens een lijpoging. 8 In de periode zaten van de vier na verkiezingen gevorde kainetten er drie de rit uit. 9 Deze cijfers zijn gecorrigeerd voor het vroegtijdig einde van het kainet-van Agt 11. De val van dit kainet etekent iers dat vele zaken die in het akkoord genoed (aar niet concreet geaakt) waren, niet zijn ehandeld en dus ook niet tot conflict leidden. Zonder correctie hiervoor zou een geflatteerd eeld ontstaan

11 Arco Tierans Regeerakkoorden, conflicten en het explosiegevaar in coalities Literatuur Andeweg, R.B., 1985, The Netherlands. Cainet coittees in a coalition cainet. In: T.T. Mackie en B.W. Hogwood (eds.) Unlocking the cainet. Cainet structures in coparative perspective. London: Andeweg, R.B., 1988, Centrifugal forces and collective decision-aking. The case of the Dutch cainet, European journal o f political research, 16 : Andeweg, R.B., 19 90, Tweëerlei inisterraad. Besluitvoring in Nederlandse kainetten. In: R.B. Andeweg (red.), Ministers en inisterraad. 's-gravenhage: Axelrod, R., 19 70, Conflict o f interest. A theory o f divergent goals with applications to politics. Chicago. Axelrod, R , The evolution o f cooperation. New York. Bovend Eert, P.P.T., 19 88, Regeerakkoorden en regeringsprogras. Een wetenschappelijke proeve op het geied van de rechtsgeleerdheid. s-gravenhage. Bovend Eert, P.P.T., , De Ministerraad en de etekenis van het regeringsprograa. In: R.B. Andeweg (red.), M i nisters en inisterraad. s-gravenhage: Browne, E., J. Frendreis en D. Gleier, 19 86, The dissolution of governents in Scandinavia: A critical events perspective, Scandinavian Political Studies, 9: Duynstee, F.J.F.M., 19 66, Kainetsforaties Deventer. Gilert, M., , Agreeents, coercion, and oligation, Ethics, 103: Grinten, W.C.L. van der, , Regeeraccoorden inden fracties, Naens, 15: Hardin, R., , Trusting persons, trusting institutions, In: R.J. Zeckhauser (ed.), Strategy and choice. Caridge: Klingeann, H-D., R.I. Hofferert en I. Budge (eds.), , Parties, policies, and deocracy. Boulder. Laver, M. J. en I. Budge (eds.), , Party policy and governent coalitions. New York. Laver, M. en W.B. Hunt, , Policy and party copetition. New York. Laver, M. en N. Schofield, , Multiparty governent. The politics o f coalition in Europe. Oxford. Laver, M. en K.A. Shepsle (eds.), , Governent inisters and parliaentary governent. New York. Laver, M. en K.A. Shepsle, , Making and reaking governents. New York. Lax, D. en J.K. Seenius, , Thinking coalitionally: Party arithetic, process opportunis and strategic sequencing. In: H.P. Young (ed.) Negotiation analysis. Ann Aror: Lijphart, A., 19 75, The Politics o f Accoodation. Pluralis and Deocracy in The Netherlands. Berkeley. Lueert, G.M., , Coparative deocracy. Policyaking and governing coalitions in Europe and Israel. New York. Maas, P.F., 19 83, Kainetsforaties s-gravenhage. Mitchell, P., , The life and ties o f coalition governents. Coalition aintenance y event anageent. Florence. Müller, W.C. en K. Stro (Hrsg.), , Regierungskoalitionen in Westeuropa. Wien. Narud, H.M. en G.A. Irwin, 1994, Must the reaker pay? Cainet crises and electoral trade-offs, Acta Politica, 2 9 : Neels, L., 1975, 'Regeringsverklaringen en regeerakkoorden als docuenten van toeneend puliekrechtelijk elang. Een nieuwe ron van het puliek recht?, Rechtskundig Weeklad, 38: Nijpels, E.H.T.M., 1984, Over onise als Strategie, Lieraal reveil, 25: 4-7. North, D.C., 1990, Institutions, institutional change and econoic perforance. New York. Peterson, R.L., M.M. De Ridder, J.D. Hos en E.F. McClellan, 19 83, 'Governent foration and policy forulation. Patterns in Belgiu and the Netherlands, Res Pulica, 1983, 1: Peterson, R.L. en M.M. De Ridder, , Governent foration as a policy-aking arena. Legislative Studies Quarterly, 11: Regeerakkoord 1986, editie Staatsuitgeverij, s-gravenhage. Ridder, H. de, 19 82, De keien van de Wetstraat. Leuven. Riker, W.H., , The theory o f political coalitions. New Haven. Sartori, G., 19 76, Parties and party systes. A fraework for analysis. Caridge. Scharpf, F.W., , Gaes real actors play. Actor-centered institutionalis in policy research, Boulder. Stevens, R.J.J., L.J. Gieels en P.F. Maas, , Deforatiedagoeken van Beel Handook voor forateurs. s-gravenhage. Stro, K , Minority Governent and Majority Rule. Caridge. Stro, K., I. Budge en M. laver, 19 94, Constraints on cainet foration in parliaentary deocracies, Aerican journal o f political science, 38: Stro, K., W.C. Müller en T. Bergan (eds.), te verschijnen, Delegation and accountaility in parliaentary deocracies. Oxford. Swaan, A. de., 1973, Coalition theories and cainet foration. A study o f foral theories o f coalition foration applied to nine European parliaents after Asterda. Ti erans, A., , High politics in the low countries. Functions and effects o f coalition policy agreeents in Belgiu and the Netherlands. Florence. Tierans, A, en R.B. Andeweg, 19 97, Regierungskoalitionen in den Niederlanden. Ier noch Politik der gütlichen Einigung?, In: W.C. Müller en K. Stro (Hrsg.), Regierungskoalitionen in Westeuropa. Wien: Tierans, A. en R.B. Andeweg, , The Netherlands: Rules and ores in delegation and accountaility relationships. In: K. Stro, W.C. Miiller en T. Bergan (eds.) Delegation and accountaility in parliaentary deocracies. Oxford. Ti erans, A. en W.E. Bakea, , Conflicten in Nederlandse kainetten, In: R.B. Andeweg (red.), Ministers en inisterraad. s-gravenhage: Tijn, J. van en M. van Weezel, , Inzake het kainet-luers. Asterda. Warwick, P.V., , Governent survival in parliaentary deocracies. New York. Williason, O.E., 19 75, Markets and hierarchies. Analysis and antitrust iplications. New York. Williason, O.E., 1985, The econoic institutions o f capitalis. New York * 2 6»2