Nederlandse samenvatting

Transcriptie

1 Nederlandse samenvatting De Septuaginta (LXX) is een verzameling vertalingen van bijbelboeken die door Grieks sprekende joden uit h et H ebreeuw s zijn vertaald. R ond v. C h r. voltooide men de vertaling van de T ora te A lex andrië, en in de drie eeuw en erna volgden de overige boeken van h et O ude T estament. De vertalingen varië ren van zeer letterlijk tot vrij. Ik ben in de Septuaginta geïnteresseerd geraakt door mijn w erk aan de N ieuw e B ijbelvertaling. In c ommentaren en in w etensc h appelijke tekstuitgaven zag ik vaak dat er voorstellen w erden gedaan tot w ijziging van de M asoretisc h e tekst (de H ebreeuw se standaardeditie [= M T ]) met een beroep op de Septuaginta. H et w as mijn c ollega s en mij vaak duidelijk dat h et niet altijd betekende dat de Septuaginta- vertalers afw ijkende H ebreeuw se tekst voor zic h h adden, maar dat zij een vertaaltransformatie toegepast h adden. De term vertaaltransformatie is af komstig uit de vertaalw etensc h ap. O mdat de Septuaginta een vertaling van de bijbel is, zou je verw ac h ten dat th eologen en vertaalw etensc h appers de h anden ineen zouden slaan om h aar beter te kunnen bestuderen. H et omgekeerde is ec h ter h et geval. H et onderzoek van de Septuaginta is grotendeels h et domein van th eologen, die de afgelopen dec ennia geen kennis h ebben genomen van vertaalw etensc h ap. H iervoor zijn ze gedeeltelijk verontsc h uldigd door h et soms ontoegankelijk jargon. U iteraard is er door h en w el h et nodige onderzoek verric h t. E r is door de zgn. H elsinki-sc h ool studie gemaakt van sy ntac tisc h e versc h ijnselen in h et H ebreeuw s en h un w eergave in h et Grieks. O ok vertaaltec h nieken h ebben aandac h t gekregen. M eer energie is ec h ter gestoken in h et versc h ijnsel letterlijkh eid, omdat men h iervoor gemakkelijk de c omputer kan gebruiken en deze insteek perspec tief lijkt te bieden voor de tekstkritiek. Immers, bij letterlijke vertalingen is de kans groter dat je een afw ijkende lezing kunt terugvertalen naar een afw ijkende H ebreeuw se tekst. N iet-letterlijke vertalingen w orden vaak betiteld als vrije w eergaven, zonder dat men c ategorieë n uit de vertaalw etensc h ap gebruikt. V ertaalw etensc h appers op h un beurt, die doorgaans Grieks noc h H ebreeuw s kennen, h ebben de Septuaginta, de belangrijkste vertaling uit de oudh eid, links laten liggen en zic h meestal beperkt tot een vermelding van de A risteas- legende omtrent de 7 0 vertalers. E r zijn ec h ter tekenen die erop w ijzen dat h et tij keert en dat er een kruisbestuiving tussen Septuaginta- onderzoek en vertaalw etensc h ap op komst is. De onderh avige studie w il daaraan een bijdrage leveren. De vertaalw etensc h ap (Translation Studies) bestaat uit een aantal benaderingen, ieder met h aar eigen terminologie. V oor h et onderzoek van de Septuaginta is niet elke benadering even relevant. H et p roc es-g eorië nteerde onderz oek verric h t ex perimenten (via o.a. de h ardop- denkmeth ode ) om erac h ter te komen w at er zic h in h et brein van de vertaler afspeelt tijdens h et vertaalproc es. O ok h eeft men onderzoek verric h t naar de versc h illen in w erkw ijze tussen tolken en vertalers. De resultaten h iervan zijn boeiend. V eel Septuagint- geleerden zijn er jarenlang vanuit gegaan dat de LXX-vertalers de E gy ptisc h e h andelstolken als h un voorbeeld h ebben genomen toen ze aan h un w erk begonnen; zo vertoont volgens R abins th eorie de Septuaginta allerlei kenmerken die ty perend zijn voor tolken. E c h ter, volgens h et proc esgeorië nteerde onderzoek zijn deze h elemaal niet kenmerkend voor tolken tegenover vertalers, maar voor beginnende tegenover gevorderde vertalers! De ling uïstisc h e v ertaalw etensc h ap van de pioniers uit grofw eg biedt mijns inziens veel aanknopingspunten voor h et Septuaginta- onderzoek. Z ij opereert op w oordniveau, w at ten eerste goed past bij de kleine vertaaleenh eden die de LXX- vertalers h anteer-

2 TR A N SF O R M A TIO N S IN TH E SE P TU A G IN T d e n, e n te n tw e e d e d e m o g e lijk h e id b ie d t o m a lle rle i m a c ro te k s tu e le a s p e c te n (s tijl v a n e e n te k s t, fu n c tie, d o e lg ro e p ), d ie in d e la te re v e rta a lw e te n s c h a p o n tw ik k e ld z ijn v o o r d e s tu d ie v a n m o d e rn e v e rta lin g e n, e v e n te la te n lig g e n. D e vertaalkritische benadering is n ie t re le v a n t v o o r d e Se p tu a g in ta, o m d a t h e t n ie t o n z e ta a k is o m te b e o o rd e le n, m a a r te b e s c h rijv e n. M e t b e o o rd e lin g e n le g g e n w e te g e m a k k e lijk o n z e m o d e rn e id e e ë n o p a a n v e rta le rs d ie ja a r g e le d e n v a n u it h u n e ig e n v o o ro n d e r- s te llin g e n w e rk te n. H e tz e lfd e g e ld t v o o r d e ideo lo giekritische benaderingen. D e fu nctio nalistische vertaaltheo rie h e e ft v e e l a a n d a c h t v o o r d e m a a ts c h a p p e lijk e in b e d - d in g v a n v e rta lin g e n : w ie b e ta a lt?, w a t is d e d o e lg ro e p?, w a t is d e b e o o g d e fu n c tie? e n z. V e rs c h ille n d e b e g rip p e n u it d e z e b e n a d e rin g k u n n e n to e g e p a s t w o rd e n o p d e Se p tu a g in ta. D e D escrip tive T ranslatio n S tu dies ( b e s c h rijv e n d e v e rta a lw e te n s c h a p ) v a n m.n. G id e o n To u ry lijk t o p h e t e e rs te g e z ic h t v e e l te b ie d e n. D e z e m e th o d e is e c h te r o n tw ik k e ld v o o r d e b e s tu d e rin g v a n h e d e n d a a g s e v e rta lin g e n e n le u n t o p e e n e n o rm e k e n n is v a n d e d o e lc u l- tu u r. M a a r d ie k e n n is h e b b e n w e n ie t in h e t g e v a l v a n d e Se p tu a g in ta. N ie tte m in le v e rt d e z e b e n a d e rin g e n k e le v e rfijn in g e n v o o r p ro c e d u re s d ie d o o r o n d e rz o e k e rs v a n d e Se p tu a g in t a l to e g e p a s t w o rd e n. O o k To u ry s a a n d a c h t v o o r p s e u d o v e rta lin g e n is v e rn ie u w e n d. C o m p u terto ep assingen, z o a ls h e t d o o rz o e k e n v a n g ro te g e g e v e n s b e s ta n d e n m e t b ro n te k s te n e n v e rta lin g e n, b ie d e n in te re s s a n te m o g e lijk h e d e n v o o r h e t Se p tu a g in ta -o n d e rz o e k, w a a r H e b re e u w s e te k s te n e n G rie k s e v e rta lin g e n e v e n a ls d e g e h e le G rie k s e lite ra tu u r u it d e o u d h e id a l d ig ita a l b e s c h ik b a a r z ijn. V o o ra l o p h e t g e b ie d v a n v ra a g s te llin g e n (m e t w e lk e k a n m e n d e c o m p u te rb e s ta n d e n h e t b e s te o n d e rz o e k e n ) k a n m e n v a n e lk a a r le re n. Te n s lo tte b e h o e ft d e re le v a n tie v a n d e histo rische vertaalw etenschap g e e n b e to o g. U it d e b o v e n g e n o e m d e b e n a d e rin g e n h e b ik v o o r m ijn s tu d ie v o o ra l g e b ru ik g e m a a k t v a n d e h is to ris c h e v e rta a lw e te n s c h a p e n d e lin g u ïs tis c h e o f v ro e g e v e rta a lw e te n s c h a p. H o e m e e r te k s te n e r o n d e rz o c h t z ijn, h o e m e e r m a te ria a l m e n h e e ft o m z g n. v e rta a lw e tm a - tig h e d e n (translatio n u niversals) o p te s te lle n, d a t w il z e g g e n, te v o o rs p e lle n w e lk e v e r- s c h ijn s e le n z ic h h o o g s tw a a rs c h ijn lijk z u lle n v o o rd o e n b ij e lk e w ille k e u rig e o m z e ttin g v a n b ro n te k s t n a a r d o e lte k s t. D e v ra a g is n a tu u rlijk o f d e z e v rij re c e n te u n iv e rs e le v e rta a lw e t- te n o o k b e v e s tig d w o rd e n in h e t o n d e rz o e k v a n e e n s e rie v e rta lin g e n u it d e o u d h e id, w a a rv a n d e z e s tu d ie e e n v o o rb e e ld is. [H o o fd s tu k 2 ] U it e e n v e rk e n n in g v a n o p v a ttin g e n o v e r ta a l e n v e rta le n in d e o u d h e id b lijk t d a t o n d e r G rie k e n, R o m e in e n, E g y p te n a re n e n jo d e n d e z e lfd e m e n in g s v e rs c h ille n h e e rs te n o v e r h e t w e z e n v a n ta a l e n v e rta a lb a a rh e id. D e s c h e id s lijn e n tu s s e n ta a lo p v a ttin g e n g in g e n d w a rs d o o r re lig ie u z e g e m e e n s c h a p p e n h e e n. In d e H e lle n is tis c h e tijd (d e e e u w e n n a A le x a n d e r d e G ro te, 32 3 v.c.) w e rd ta a l d o o r s p e c ia lis te n b e s tu d e e rd in v e rs c h ille n d e c o n te x te n, b ijv o o rb e e ld te k s tk ritie k, lite ra ire k ritie k e n re to ric a. M e n b e s tu d e e rd e e ty m o lo g ie (h e rk o m s t v a n w o o rd e n ), v o rm le e r e n g ra m m a tic a. M e n h a d b e s e f v a n w o o rd s o o rte n, e n h e t is g e e n to e v a l d a t h a n d h a v in g v a n w o o rd s o o r- te n e e n b e la n g rijk k e n m e rk v a n d e (le tte rlijk e ) tw e e ta lig e V e rg iliu s -p a p y ri w a s. D e ta a lb e h e e rs in g e n ta a lb e s c h rijv in g in h e t k a d e r v a n d e w e ls p re k e n d h e id (re to ric a ) w a re n h o o g o n tw ik k e ld. So fis te n, re d e n a a rs e n a n d e re ta a ls p e c ia lis te n g in g e n u itd ru k k e lijk in o p h e t b e la n g v a n d o e lg ro e p, d e d rie g e n re s (histo ria, p o etica, rheto rica), p ra g m a tis c h e fu n c tie (b e o o g d d o e l v a n d e te k s t), b e e ld s p ra a k e n z o v o o rts. V e e l o p v a ttin g e n k w a m e n re c h ts tre e k s v o o rt u it d e p ra k tijk v a n h e t v e rta le n. G e le e rd e n d ie tw e e ta le n b e h e e rs te n k w a m e n to t d e o n td e k k in g d a t w o o rd e n u it v e rs c h ille n d e ta le n n o o it e x a c te d e z e lfd e b e te k e n is d e k k e n (b ijv o o rb e e ld C ic e ro e n d e k le in z o o n v a n B e n Sira [J e z u s Sira c h ]). A n d e rs d a n v a a k g e d a c h t, w a re n e r in d e o u d h e id g e e n e e n z ijd ig e v e rd e d ig e rs v a n ó f le tte rlijk ó f v rij v e rta le n. N e e, G rie k s e, R o m e in s e e n jo o d s e v e rta le rs w a re n z ic h b e w u s t 306

3 Nederlandse samenvatting v a n d e b e s lis s e n d e ro l v a n d e b e o o g d e fu n c tie v a n d e v e rta a ld e te k s t, e n s te m d e n h u n v e rta a lm e th o d e d a a ro p a f. D it v e rk la a rt d e g ro te v e rs c h ille n tu s s e n d e v e rta a ld e g e n re s, v a n d e z e e r v rije ta rg o e m s to t d e z e e r le tte rlijk e V e rg iliu s -v e rta lin g e n, d ie z o n d e r p ro b le m e n n a a s t e lk a a r k o n d e n b e s ta a n. D e R o m e in e n p a s te n d e in z ic h te n u it re to ric a to e o p v e rta le n. V rijw e l a lle k w e s tie s d ie in d e m o d e rn e v e rta a lp ra k tijk a a n d e o rd e k o m e n w e rd e n d o o r R o m e in s e v e rta le rs b e s p ro k e n. [H o o fd s tu k 3] V e rta a ltra n s fo rm a tie s z ijn in h o u d e lijk e o f s tru c tu re le v e ra n d e rin g e n d ie o p tre d e n b ij h e t v e rta a lp ro c e s. W a n n e e r je b ijv o o rb e e ld in h e t N e d e rla n d s z e g t d a t ie m a n d n a e e n v e c h tp a rtij e e n b la u w o o g h e e ft, v e rta a l je d a t in g o e d E n g e ls m e t a b la c k e y e [= e e n z w a rt o o g ]. S trik t g e n o m e n v e ra n d e rt d a a rb ij d e k le u r e n d a t n o e m e n w e e e n tra n s fo r- m a tie. In d e o u d e re v e rta a lw e te n s c h a p w e rd e e n g ro o t a a n ta l tra n s fo rm a tie s o n d e rs c h e id e n, a l n a a r g e la n g d e b e te k e n is re la tie tu s s e n h e t b ro n ta a lw o o rd e n d e d o e lta a lte rm. E e n v o o r- b e e ld v a n e e n le x ic a le v e ra n d e rin g (v e ra n d e rin g in w o o rd b e te k e n is ): w a n n e e r s p e e r w o rd t w e e rg e g e v e n m e t d e a lg e m e n e re te rm w a p e n, n o e m e n w e d it e e n g e n e ra lis a tie, w a n n e e r h e t o m g e k e e rd e g e b e u rt, e e n s p e c ific a tie. V o o rb e e ld e n v a n g ra m m a tic a le tra n s fo rm a tie s z ijn v e ra n d e rin g e n in z in s b o u w, w o o rd s o o rt, w o o rd v o lg o rd e e n z. H e t u itv o e rig e o v e rz ic h t to o n t d a t e r v a n a f d e o u d h e id to t n u d e z e lfd e tra n s fo rm a tie s w e rd e n to e g e p a s t e n d a t h e t g e e n v e rs c h il m a a k t w e lk e ta le n e rb ij b e tro k k e n z ijn. W a a r h e t n u in m ijn m e th o d e o m g a a t is n ie t d a t e lk e v e rta a lv e ra n d e rin g e e n e tik e t k rijg t o p g e p la k t (s ta p 1 ), m a a r d a t je d e reden v a n d e tra n s fo rm a tie o p h e t s p o o r k o m t (s ta p 2 ). E e n v e rta a ltra n s fo rm a tie w o rd t n a m e lijk a ltijd to e g e p a s t o m d a t e e n le tte rlijk e v e rta lin g n ie t w e rk t in d e o g e n v a n e e n v e rta le r. W a n n e e r w e d u s e e n v e rra s s e n d e v rije v e rta lin g te g e n - k o m e n, m o e te n w e e e rs t d e v e rw o rp e n le tte rlijk e v e rta lin g b e k ijk e n. V a a k z ie n w e d a n s n e l g e n o e g w a t h e t v e rta a lp ro b le e m w a s e n w a a ro m d e v e rta le r e e n tra n s fo rm a tie in z e tte. W a n n e e r d a n b lijk t d a t e is e n v a n d e d o e lta a l e e n ro l h e b b e n g e s p e e ld, w o rd t e e n th e o lo g i- s c h e v e rk la rin g o n g e lo o fw a a rd ig. A ls w e n u e e n flin k s tu k te k s t g e d e ta ille e rd h e b b e n g e a n a ly s e e rd o p d e tw e e v ra g e n w a t z ijn d e tra n s fo rm a tie s e n w a a ro m z ijn z e to e g e p a s t, k rijg e n w e in z ic h t in d e n iv e a u s w a a ro p d e v e rta le r z ijn v e rta a lp ro b le m e n o n d e rs c h e id d e. D e e n e v e rta le r p a s t tra n s fo rm a tie s to e a ls h e t g ra m m a tic a a l n ie t a n d e rs k a n, d e v o lg e n d e w il e e n fra a ie te k s t b ie d e n d ie v o o ra l b e g rijp e lijk is, d e d e rd e w il d e te k s t a a n p a s s e n a a n e e n n ie u w e s itu a tie. G e n o e m d e a a n d a c h ts p u n te n h o e v e n e lk a a r o v e rig e n s n ie t u it te s lu ite n. B ij d e b o tto m -u p a n a ly s e v a n te k s te n, d.w.z. d e a n a ly s e v a n te k s te n o p h e t la a g s te n iv e a u, h e t w o o rd n iv e a u, h e b ik s te e d s e e rs t d e G rie k s e te k s t o p z ic h z e lf b e s tu d e e rd e n v e rv o lg e n s p a s d e H e b re e u w s e. Ik d e e l n a m e lijk n ie t d e a a n n a m e d a t d e v e rta le r w e l b e d o e ld z a l h e b b e n d e b e te k e n is v a n h e t H e b re e u w s w e e r te g e v e n. D a a rn a v o lg t d e v e rg e lijk in g tu s s e n L X X e n M T, h e t b e n o e m e n v a n tra n s fo rm a tie s, h e t a c h te rh a le n v a n d e o o rz a a k. P a s in e n n a d it s ta d iu m k o m e n th e o lo g is c h e e n te k s tk ritis c h e k w e s tie s a a n d e o rd e. D e h o o fd s tu k k e n 4-6 b e v a tte n e e n u itv o e rig e e n g e d e ta ille e rd e a n a ly s e v a n G e n e s is 2, J e s a ja 1 e n S p re u k e n 6 v o lg e n s d e g e k o z e n m e th o d e. D e z e d rie b ijb e lb o e k e n z ijn g e k o z e n o m d a t u it e e rd e r o n d e rz o e k a l b e k e n d w a s d a t d e H e b re e u w s e te k s t d ie d e L X X -v e rta le rs g e b ru ik te n w e in ig v e rs c h ild e v a n d e M a s o re tis c h e te k s t, w a t e e n z in v o lle v e rg e lijk in g tu s s e n d e H e b re e u w s e e n d e G rie k s e te k s t m o g e lijk m a a k t. B o v e n d ie n d a t w is te n w e o o k is e lk v a n d e d rie b ijb e lb o e k e n to t s ta n d g e k o m e n v o lg e n s e e n e ig e n v e rta a l- s tra te g ie. D e k e u z e v a n d e h o o fd s tu k k e n b in n e n d e b ijb e lb o e k e n is v rij w ille k e u rig. [H o o fd s tu k 4 ] D e te k s t v a n L X X -G e n e s is 2 is G rie k s d a t s te rk a fw ijk t v a n o o rs p ro n k e lijk G rie k s e te k s te n, d o o rd a t d e v e rta le r z e e r le tte rlijk h e e ft v e rta a ld. H ij h e e ft in p rin c ip e e lk w o o rd m e t é é n w o o rd w e e rg e g e v e n (k w a n tita tiv e re p re s e n ta tie ), h ij h e e ft s te rk v a s tg e h o u - d e n a a n w o o rd s o o rte n v a n h e t o rig in e e l, a a n d e w o o rd v o lg o rd e. O v e r s te re o ty p e rin g (v a a k 307

4 TR A N SF O R M A TIO N S IN TH E SE P TU A G IN T c o n c o rd a n tie g e n o e m d ) is h e t m o e ilijk e e n u its p ra a k te d o e n in z o n k le in te k s tg e d e e lte. D e v e rta le r g e e ft d u s d e o p p e rv la k te s tru c tu u r v a n d e te k s t w e e r. H ij p a s t w e in ig tra n s fo rm a - tie s to e. A ls h ij h e t d o e t, is h e t o m m o g e lijk e m is v e rs ta n d e n te v e rm ijd e n, z e ld e n v a n w e g e s tijl o f c o m m u n ic a tie. In é é n g e v a l (2 :9 ) v o e g t d e v e rta le r z ijn e ig e n u itle g to e. In e n k e le g e v a lle n is e e n a fw ijk e n d e H e b re e u w s e te k s t m o g e lijk. H e t d o e l v a n d e v e rta lin g is w a a r- s c h ijn lijk g e w e e s t e e n v e rv a n g e n d e b ro n te k s t e n b a s is v o o r b ijb e lu itle g te v o rm e n v o o r jo d e n in A le x a n d rië. E e n o n v e rw a c h t re s u lta a t v a n d it o n d e rz o e k is d e b e v in d in g d a t d e v e rta le r z ic h a l d o e n d e o n tw ik k e lt. A a n v a n k e lijk e h e b ra ïs tis c h e w e e rg a v e n d ie h e m n ie t b e v a lle n v e rm ijd t h ij v e rd e ro p, w a a rd o o r d e v e rta lin g in d e lo o p v a n h e t b o e k G e n e s is s te e d s n a tu u rlijk e r w o rd t. [H o o fd s tu k 5 ] D e te k s t v a n L X X -J e s a ja 1 is G rie k s w a a r h e t H e b re e u w s h e rk e n b a a r d o o r- h e e n s c h ijn t. D e v e rta le r h e e ft z ijn b ro n te k s t o p d e v o e t g e v o lg d. D a t w il n ie t z e g g e n d a t e r s p ra k e is v a n e e n é é n -o p -é é n -s tra te g ie, w a n t h ij v o e g t v a a k k le in e re e n s o m s g ro te re e le - m e n te n to e d ie d e n a tu u rlijk h e id, d e d u id e lijk h e id e n d e s a m e n h a n g te n g o e d e m o e te n k o m e n. O o k la a t d e v e rta le r e le m e n te n w e g, s o m s o m v e rg e lijk b a re re d e n e n, m a a r o o k w e l o m d a t h ij d ie o v e rb o d ig a c h t. D e v e rta le r h e e ft d e H e b re e u w s e w o o rd v o lg o rd e v rijw e l g e h a n d h a a fd in h e t G rie k s. O o k h o u d t h ij v a s t a a n d e w o o rd s o o rte n v a n h e t o rig in e e l. D e v e rta le r lijk t n ie t te s te re o ty p e re n b in n e n J e s a ja 1 o m d a t h ij le t o p d e b e te k e n is v a n e e n w o o rd b in n e n d e c o n te x t. B o v e n d ie n v o e lt h ij z ic h n ie t g e b o n d e n a a n d e s ta n d a a rd w e e rg a - v e n v a n b e p a a ld e w o o rd e n b in n e n d e L X X -P e n ta te u c h. D e v e rta le r p a s t v rij v e e l tra n s fo r- m a tie s to e. H ij d o e t d it v o o ra l o m w ille v a n n a tu u rlijk h e id, c o n te x tu e le n u a n c e, d u id e lijk h e id, s a m e n h a n g, lo g ic a, e n o m m is v e rs ta n d e n te v e rm ijd e n. E r z ijn o o k e n k e le tra n s fo rm a tie s o m th e o lo g is c h e re d e n e n, m e t n a m e in p a s s a g e s d ie e m o tie s o f e ig e n s c h a p - p e n v a n G o d b e s c h rijv e n. In 1 :1 3 in tro d u c e e rt d e v e rta le r d e G ro te D a g, e e n u itd ru k k in g v o o r d e G ro te V e rz o e n d a g. M e t v e e l a n d e re a a n w ijz ig e n s u g g e re e rt d it d a t h ij e e n re lig ie u - z e jo o d is. D e v e rta lin g w a s w a a rs c h ijn lijk b e s te m d v o o r jo d e n d ie z ic h a a n d e w e t h ie ld e n e n z ic h w ild e n v e rd ie p e n in h u n tra d itie e n h a a r re le v a n tie v o o r h u n e ig e n tijd. [H o o fd s tu k 6 ] D e te k s t v a n L X X -Sp re u k e n 6 k o m t h e e l d ic h t b ij n a tu u rlijk G rie k s. O p v a l- le n d in d e h a n d s c h rifte n is d a t d e te k s t n ie t a ls p ro z a, m a a r in v e rs re g e ls is o v e rg e le v e rd. D e re g e ls z ijn ritm is c h e n o p v e rs c h ille n d e p la a ts e n is e r e e n h e rk e n b a a r ja m b is c h m e tru m h o e w e l n ie t s y s te m a tis c h, z o a ls d a t z o u h o re n in G rie k s e d ic h tk u n s t. A a n g e z ie n ja m b e n k e n m e rk e n d w a re n v o o r la a g d re m p e lig e lite ra tu u r, w ijs t d it e ro p d a t d e v e rta le r z ijn te k s t a a n tre k k e lijk w ild e m a k e n. O n d a n k s d e v rijh e d e n v o rm t le tte rlijk v e rta le n n o g s te e d s d e ru g g e n g ra a t v a n d e te k s t. D e v e rta le r is n ie t g e ïn te re s s e e rd in k w a n tita tie v e re p re s e n ta tie ( é é n -o p -é é n ). D it b lijk t h e t d u id e lijk s t in 6 :8A -C, w a a r h ij n a g a to t d e m ie r, g ij lu ia a rd e e n p a s s a g e v a n 4 0 w o o rd e n o v e r d e b ij h e e ft to e g e v o e g d. D e v e rta le r v in d t d e b ij e e n n o g b e te r v o o rb e e ld d a n d e m ie r e n h ij a a rz e lt n ie t o m d e te k s t in d it o p z ic h t te v e rfra a ie n. In 6 :1 1 A v in d e n w e e e n to e g e v o e g d v e rs w a a rin d e b o o d s c h a p v a n d e p a s s a g e p o s itie f w o rd t g e fo rm u le e rd. V e rd e r z ijn e r ta lrijk e to e v o e g in g e n o m w ille v a n s a m e n h a n g e n d u id e lijk - h e id. D e v e rta le r is n ie t p e r s e g e b o n d e n a a n d e w o o rd s o o rte n v a n h e t o rig in e e l e n v o lg t d e w o o rd v o lg o rd e a lle e n o m d a t e n v o o rz o v e r h e t g e m a k k e lijk is. H ij v e rta a lt n ie t s te re o tie p e n v o lg t e v e n m in d e w e e rg a v e n u it d e L X X -P e n ta te u c h. D e v e rta le r p a s t v e e l tra n s fo rm a tie s to e. H ij d o e t d it o m d e c o n te x tu e le b e te k e n is e n s o m s d e c o n n o ta tie s v a n w o o rd e n w e e r te k u n n e n g e v e n, o m w ille v a n d e d u id e lijk h e id, o m m o g e lijk e m is v e rs ta n d e n, v o o ra l o p e th is c h g e b ie d, te v e rm ijd e n, o m d e s a m e n h a n g v a n d e te k s t te v e rg ro te n e n h a a r b o o d s c h a p h e ld e r v o o r h e t v o e tlic h t te b re n g e n, e n v o o ra l o m d e z e to e g a n k e lijk te m a k e n. D e v e rta le r h o u d t re k e n in g m e t c u ltu u rv e rs c h ille n. V e e l w ijs t e ro p d a t d e v e rta lin g in e e rs te in s ta n tie w a s b e d o e ld a ls a a n tre k k e lijk e re lig ie u z e te k s t v o o r G rie k s s p re k e n d e jo d e n d ie v a n h u n 308

5 w o rte ls v e rv re e m d d re ig d e n te ra k e n, e n v e rv o lg e n s v o o r a n d e re g e ïn te re s s e e rd e le z e rs. D e v e rta lin g b e v a t n a u w e lijk s s p e c ifie k -jo o d s e e le m e n te n. D e v e rta le r w a s e e n re to ris c h g e s c h o o ld e jo o d u it A le x a n d rië m e t e e n o p e n o o r v o o r c u ltu u r e n lite ra tu u r v a n z ijn d a g e n. [C o n c lu s ie s ] U it e e n s ta tis tis c h e v e rg e lijk in g b lijk t d a t G e n e s is 2 d e le tte rlijk s te v e rta lin g is, S p re u k e n 6 d e v rijs te e n d a t J e s a ja 1 z ic h tu s s e n h e t m id d e n e n S p re u k e n b e v in d t. B re n g e n w e in re k e n in g d a t d e G e n e s is -v e rta le r z ic h o n tw ik k e ld h e e ft (z ie b o v e n ), d a n is G e n e s is a ls g e h e e l m in d e r le tte rlijk d a n G e n e s is 2. D a n b e v in d t z ic h J e s a ja 1 d u s h a lv e rw e - g e G e n e s is e n S p re u k e n 6. D e o n tw ik k e lin g v a n d e G e n e s is -v e rta le r b e te k e n t b o v e n d ie n d a t d e v e rta le r z ic h o p d e p ra k tijk o rië n te e rd e e n n ie t w e rk te v a n u it e e n re e d s v a s tlig g e n d e (v e r)ta a lv is ie. V a n d e J e s a ja -v e rta le r k a n ik d it m o e ilijk v a s ts te lle n. D e S p re u k e n -v e rta le r d e e ld e w a a rs c h ijn lijk d e u n iv e rs a lis tis c h e ta a lv is ie v a n A ris to te le s, z o a ls d ie in A le x a n d rië o p g e ld d e e d. O n s o n d e rz o e k la a t z ie n d a t d e v o lg e n d e d o o r e e rd e re o n d e rz o e k e rs v o o rg e s te ld e v e rta a l- w e tm a tig h e d e n in d e S e p tu a g in ta b e v e s tig d w o rd e n : V e rta lin g e n z ijn o v e r h e t a lg e m e e n la n g e r d a n h e t o rig in e e l. V e rta lin g e n b e v a tte n m e e s ta l in m e e rd e re o f m in d e re m a te in te rfe re n tie (d e b ro n ta a l s c h e m e rt s o m s d o o r d e v e rta lin g h e e n ). In v e rta lin g e n w o rd e n te k s tu e le n a d e n e n n a rra tie v e s te m m e n o v e r h e t a lg e m e e n w e g g e w e rk t. (H ie ro n d e r k u n n e n w e v e rs ta a n s p o re n v a n re d a c tie s, b ro n n e n, la s tig e o v e rg a n g e n o f p e rs p e c tie fw is s e lin g e n ). V e rta lin g e n z ijn m e e s ta l e x p lic ie te r d a n h e t o rig in e e l. V e rta lin g e n b e v a tte n m in d e r ty p is c h e d o e lta a l-e le m e n te n d a n n a tu u rlijk e te k s te n in d e d o e lta a l. V e rta lin g e n b e v a tte n m e e s ta l m in d e r h e rh a lin g d a n h e t o rig in e e l. E e n a a n ta l a n d e re w e tm a tig h e d e n m o e t g e c o rrig e e rd w o rd e n. D a t v e rta lin g e n o v e r h e t a lg e m e e n m e e r s ta n d a a rd ta a lg e b ru ik d a n h e t o rig in e e l z o u d e n b e v a tte n, k lo p t n ie t v o o r G e n e s is 2. Z e e r le tte rlijk e v e rta le rs v o lg e n d e b ro n te k s t im m e rs in fo rm e e l o p z ic h t o p d e v o e t. M e n k a n b e te r s te lle n d a t, h o e g a n g b a a rd e r d e v e rta a ls tra te g ie is b in n e n d e d o e lc u l- tu u r, h o e g a n g b a a rd e r h e t ta a lg e b ru ik w a a rs c h ijn lijk z a l z ijn. D e s te llin g d a t v e rta lin g e n o v e r h e t a lg e m e e n e e n v o u d ig e r z ijn e n m in d e r v a ria tie b e v a tte n d a n d e b ro n te k s t b e h o e ft o o k n u a n c e rin g. S p re u k e n 6 b e v a t b ijv. v e e l m e e r v a ria tie d a n d e b ro n te k s t. D e w e tm a tig - h e id in k w e s tie k a n b e te r a ls v o lg t g e h e rfo rm u le e rd w o rd e n : B e te k e n is -g e ric h te v e rta lin - g e n tu s s e n ta le n w a a r w o o rd h e rh a lin g e e n v e rg e lijk b a re s ta tu s h e e ft, h e b b e n o v e r h e t a lg e m e e n e e n k le in e re w o o rd e n s c h a t, m in d e r le x ic a le d ic h th e id e n g rijp e n s n e lle r n a a r v e e l v o o rk o m e n d e u itd ru k k in g e n. T e n s lo tte, d e o m s tre d e n w e tm a tig h e id d a t la te re v e rta lin g e n v a n d e z e lfd e te k s t m e e s ta l le tte rlijk e r z ijn d a n d e e e rs te b lijk t n ie t te k lo p p e n. D e to e p a s s in g v a n m ijn a n a ly s e m o d e l le v e rt e e n filte r w a a rm e e ta a lk u n d ig e fa c to re n k u n n e n w o rd e n o n d e rs c h e id e n v a n s tilis tis c h e, c u ltu re le, th e o lo g is c h e e n te k s tk ritis c h e. H e t is d u s n ie t z o d a t a lle s e e n z ijd ig m e t b e h u lp v a n v e rta a lfa c to re n w o rd t v e rk la a rd. D e z e s tu d ie h e e ft b ijv o o rb e e ld a a n n e m e lijk g e m a a k t d a t d e b ro n te k s t v a n d e L X X -v e rta le rs o p e n k e le p la a ts e n a fw e e k v a n d e M a s o re tis c h e te k s t e n s te lt o o k e e n e n k e le w ijz ig in g v a n d e G ö ttin g e n -e d itie v o o r. D e h ie r to e g e p a s te m e th o d e k a n e e n g e z o n d e c o rre c tie b ie d e n o p b e n a d e rin g e n d ie a fw ijk in g e n tu s s e n d e S e p tu a g in ta e n M T a l te s n e l a ls e x e g e tis c h - th e o lo g is c h g e ïn s p ire e rd v e rk la re n o f d ie m e te e n e e n a fw ijk e n d e H e b re e u w s e te k s t a a n n e - m e n. T e v e n s k a n d e m e th o d e v e rh e ld e re n d w e rk e n o m d e v e rh o u d in g v a n tw e e v e rta lin g e n v a n d e z e lfd e te k s t to t e lk a a r te b e p a le n. 309