Mensenrechten en staatsveiligheid: verenigbare grootheden?

Transcriptie

1 Mensenrechten en staatsveiligheid: verenigbare grootheden? Opschorting en beperking van mensenrechtenbescherming tijdens noodtoestanden en andere situaties die de staatsveiligheid bedreigen PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden, op gezag van de Rector Magnificus Dr. D.D. Breimer, hoogleraar in de faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen en die der Geneeskunde, volgens besluit van het College voor Promoties te verdedigen op donderdag 10 november 2005 klokke uur door Jan Peter Loof geboren te Vlissingen in 1966

2 Inhoudsopgave LlJST VAN AFKORTINGEN XV 1 INLEIDING: STAATSVEILIGHEID, STAATSNOODRECHT EN BESCHERMING VAN MENSENRECHTEN Probleemschets en onderzoeksvragen Spanning tussen mensenrechten en staatsveiligheid Grenzen aan en controle op het overheidsoptreden ter bescherming van de staatsveiligheid Opzet Maatschappelijke en wetenschappelijke relevantie 13 DEEL I: AFWIJKING VAN HET NORMALE RECHTSSTELSEL VANWEGE BUITENGEWONE OMSTANDIGHEDEN: THEORETISCH, HISTORISCH EN ALGEMEEN VOLKENRECHTELIJK PERSPECTIEF 17 2 STAATSNOODRECHT: THEORIE EN GESCHIEDENIS Staatsnoodrecht en uitzonderingstoestand: nadere begripsbepaling Noodrecht en noodtoestand; algemeen Staatsnoodrecht Objectief en subjectief staatsnoodrecht Uitzonderingstoestand Staatsnoodrecht: kenmerken en noodsituaties Kenmerken Noodsituaties Staatsnoodrecht: geschiedkundige ontwikkeling tot aan de Eerste Wereldoorlog Staatsbegrip en staatsidee Klassieke oudheid Hernieuwd constitutionalisme na Middeleeuwen en Renaissance; Britse oproerwetgeving Frankrijk: de bakermat van de staat van beleg Verdere verspreiding van staatsnoodrecht in het negentiendeeeuwse Europa: Nederland en Duitsland Uitzonderingen: bijvoorbeeld Belgie Slotopmerkingen Staatsnoodrecht: ontwikkelingen in de twintigste eeuw 55

3 VIII Inhoudsopgave De Eerste Wereldoorlog, het interbellum en de Tweede Wereldoorlog Het huidige (objectieve) staatsnoodrecht in Nederland: een benopte schets Slotopmerkingen Staatsnoodrecht: rechtvaardiging en bestrijding Inleiding Oppereigendom van de vorst; dominium eminens Ius Eminens; groei naar een algemeen staatsnoodrecht Natuurrecht Volkssoevereiniteit, rechtspositivisme en geslotenheid van het rechtssysteem Rechtssoevereiniteit Waarde van de staat als politiek instituut Verzetsrecht Democratieopvatting Naar een conclusie: staatsdoel en algemeen belang Staatsnoodrecht: uitgangspunten OPSCHORTING VAN VERDRAGSVERPLICHTINGEN IN HET ALGEMENE VOLKEN- RECHT Afwijken van volkenrechtelijke verplichtingen in het algemeen: inleiding Hoofdregel: verdragstrouw Beeindiging of opschorting van verdragsverplichtingen in het gecodificeerde verdragenrecht Beeindiging of opschorting van verdragsverplichtingen in het volkenrechtelijk gewoonterecht Verhouding algemeen volkenrecht - mensenrechtenverdragen Het specifieke karakter verdragsverplichtingen onder de mensenrechtenverdragen Niet-wederkerigheid Verplichtingen erga omnes Opvatting toezichthoudende organen Recapitulatie: niet-wederkerigheid op twee niveaus Self-contained regimes Wei of geen speciale opschortingsbepaling Conclusies en slotopmerkingen 170 DEEL II BEGRENZING EN BEPERKING VAN MENSENRECHTEN EN HET BELANG VAN DE STAATSVEILIGHEID KARAKTER EN BEGRENZING VAN DE VERPLICHTINGEN VOORTVLOEIEND UIT DE MENSENRECHTENVERDRAGEN Inleiding Het karakter van de verplichtingen voortvloeiend uit de mensenrechtenverdragen 177

4 Inhoudsopgave ix 4.3 Redenen voor begrenzing en beperking van mensenrechten: de noodzaak van een 'balans' Methoden ter begrenzing en beperking van mensenrechten Grenzen aan de inhoud of reikwijdte van een bepaald recht: formulering en interpretarieclausules Algemene beperkingsclausules Bijzondere beperkingsclausules en de toetsing daaraan Het wettigheidsbeginsel De doelcriteria De gedragscode Voorbehouden bij en opzegging van de mensenrechtenverdragen Voorbehouden De voorbehouden bij de opschortingsbepalingen van Trinidad en Tobago respectievelijk Frankrijk Opzegging HET BELANG VAN DE STAATSVEILIGHEID ALS GROND VOOR BEPERKING VAN VERPLICHTINGEN VOORTVLOEIEND UIT DE MENSENRECHTENVERDRAGEN 'National security' en 'public order' in de bijzondere beperkingsclausules: Rekbare begrippen De travaux preparatories: vooral aandacht voor 'public order' Taalkundige en systematische interpretatie van 'national security' Ontwikkelingen in de statenpraktijk met betrekking tot het concept van 'national security' Jurisprudentie: IVBPR en AVRM Jurisprudentie: EVRM Bescherming van staatsgeheimen en militaire geheimen Geheime onderzoek door veiligheidsdiensten Discipline en orde binnen het militair apparaat en ambtenarenapparaat Kwesties met betrekking tot militairen Kwesties met betrekking tot andere ambtenaren Bestrijding van separatistische, anti-democratische of terroristische organisaties Politieke partijen Andere organisaties Personen die een bedreiging vormen voor de staatsveiligheid Verbieden en bestraffen van uitingen waarin steun aan separatisme of terrorisme wordt uitgesproken Ook een rol voor het concept 'national security' buiten de bijzondere beperkingsclausules om Nationale veiligheid en de reikwijdte van de verdragsrechten Nationale veiligheid en verdragsrechten zonder beperkingsclausule Nationale veiligheid, detentieomstandigheden en strafmaat 312

5 X Inhoudsopgave Nationale veiligheid, redenen voor en rechterlijke controle op vrijheidsbeneming Nationale veiligheid en het recht op een eerlijk proces Nationale veiligheid en het verbod van terugwerkende kracht van strafwetgeving Conclusies, aanvullende en afrondende opmerkingen Nationale veiligheid = staatsveiligheid? Bedreiging van de staatsveiligheid als bedreiging van de mensenrechten en mensenrechtenbescherming als onderdeel van de bescherming van de nationale veiligheid Reikwijdte van het concept 'national security' als beperkingsgrond voor fundamentele rechten Verhouding van de beperkingsgrond 'national security' tot de overige aan de openbare orde gerelateerde beperkingsgronden Consequenties van toepasselijkheid van de beperkingsgrond 'national security' voor de intensiteit van de toetsing door de internationale toezichthoudende organen Nationale veiligheid, uitingsvrijheid en het criterium 'aanzetten tot geweld' Ten slotte 349 DEEL HI HET BELANG VAN DE STAATSVEILIGHEID ALS GROND VOOR OPSCHORTING VAN VERPLICHTINGEN VOORTVLOEIEND UIT DE MENSENRECHTENVERDRAGEN GESCHIEDENIS EN KARAKTER VAN DE OPSCHORTINGSMOGELIJKHEID Opschorting van mensenrechtenbescherming: terminologie Tekst en kenmerken van de opschortingsbepalingen in de mensenrechtenverdragen Ontstaan en totstandkoming van de opschortingsbepalingen: een beknopte schets Artikel 4IVBPR Artikel 15 EVRM Redenen voor de opname van opschortingsbepalingen in de mensenrechtenverdragen Het verschil tussen opschorting van mensenrechten en beperking van mensenrechten Staatsveiligheid als beperkingsgrond en staatsveiligheid als opschortingsgrond: een vooronderstelling Overige verschillen tussen opschorting en beperking van mensenrechten VOORWAARDEN VOOR TOEPASSING VAN DE OPSCHORTINGSMOGELIJKHEID Het bestaan van 'a public emergency threatening the life of the nation': het bedreigingscriterium Verschillen in de formulering van het bedreigingscriterium 382

6 Inhoudsopgave XI De betekenis van de frase 'the life of the nation': een relatie met het functioneren van democratische structuren en instituties? Typen van situaties die als een 'bedreiging' aangemerkt kunnen worden Het bedreigingscriterium in de Straatsburgse jurisprudentie De zaak Lawless/Ireland De statenklachtprocedure tegen Griekenland naar aanleiding van de staatsgreep in april De zaak Ireland/United Kingdom De zaak Brannigan and McBride/United Kingdom De zaak Aksoy/Turkey en daaropvolgende Turkse zaken De zaak Marshall/United Kingdom: nog steeds een noodtoestand in Noord-Ierland Conclusies: een ruime margin of appreciation met als gevolg onduidelijkheid over de exacte inhoud van het bedreigingscriterium Het bedreigingscriterium in de jurisprudentie van het VN- Mensenrechtencomite Introductie Beoordelingsbenadering en bewijslast Beoordeling in abstracto Tijdelijkheid van de uitgeroepen noodtoestand Conclusies en afrondende opmerkingen Officiele afkondiging van de noodtoestand Doel Totstandkomingsgeschiedenis Internationale controle EVRM Welk staatsorgaan is bevoegd tot officiele afkondiging van een noodtoestand? Concluderende opmerkingen BEGRENZING VAN DE OPSCHORTINGSMOGELIJKHEID De niet-opschortbare (notstandsfeste) rechten Concept en karakter van de notstandsfeste rechten Overzicht van de notstandsfeste rechten Het recht op leven; verbod op tenuitvoerlegging doodstraf Introductie, algemene aspecten en positieve verplichtingen Doodstraf Excessief geweldgebruik door politie of veiligheidstroepen en willekeurige of buitengerechtelijke executies Onvrijwillige verdwijningen Verplichting tot onderzoek op nationaal niveau Dood als gevolg van handelingen in het kader van een (binnenlands) gewapend conflict of 'lawful acts of war' Enkele slotopmerkingen 489

7 XII Inhoudsopgave Het verbod van foltering en onmenselijke of vernederende behandeling Bevestiging van het niet-opschortbare karakter van het folterverbod De inhoud en reikwijdte van het folterverbod: enkele algemene aspecten Bestraffing Detentieomstandigheden en ondervragingstechnieken Asiel, uitzetting, uitlevering en het verbod van refoulement Korte slotopmerking De vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst De toegevoegde waarde van de niet-opschortbaarheid Staatsveiligheidskwesties en de vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst Afgeleid en impliciet notstandsfeste rechten of verdragsverplichtingen Niet-opschortbaarheid voortvloeiend uit het essentiele belang voor of de nauwe samenhang met de bescherming van expliciet notstandsfeste rechten Niet-opschortbaarheid voortvloeiend uit de constitutieve systematiek of interne structuur van de mensenrechtenverdragen Niet-opschortbaarheid voortvloeiend uit de normen van his cogens of humanitair recht Belangrijkste ontwikkelingen rondom de notstandsfeste rechten: enkele conclusies Noodzaak en proportionaliteit van de maatregelen Introductie Noodzaak van de opschorting: verhouding tot het bedreigingscriterium en consequenties daarvan voor de toetsingsintensiteit Proportionaliteit en duur van de opschortende maatregelen Proportionaliteit: toetsingskader Proportionaliteit: administratieve detentie, voorgeleiding en rechterlijke controle Proportionaliteit: inbreuken op een eerlijke procesgang Proportionaliteit: opschorting van politieke rechten Duur Belang van nationaal toezicht door wetgever en rechter Conclusies Het non-discriminatiebeginsel Introductie en achtergrond Jurisprudentie Conclusies Geen strijd met andere verplichtingen die voortvloeien uit het internationale recht Introductie; de betekenis van 'andere verplichtingen die voortvloeien uit het internationale recht' Jurisprudentie 595

8 Inhoudsopgave XIII EVRM IVBPR Karakter en reikwijdte van de andere internationale verplichtingen: enkele conclusies en aanvullende opmerkingen INTERNATIONALE NOTIFICATIE VAN GEBRUIKMAKING VAN DE OPSCHORTINGS- MOGELIJKHEID EN DE RELATIE DAARVAN TOT HET INTERNATIONALE TOEZICHT De notificatieprocedure Redenen voor en karakter van de notificatieprocedure Eisen aan de vorm, inhoud en tijdigheid van de opschortingsnotificatie De vorm De inhoud De tijdigheid Gevolgen van het niet of niet op tijd voldoen aan de notificatieverplichting Het verband tussen notificatie en internationaal toezicht Een vertragingsfactor in het internationale toezicht Voorgestelde oplossingen Een actiever rol voor de Secretaris-Generaal als depositaris Versnelde of tussentijdse statenrapportages ex artikel 40 IVBPR Advies voorafgaand aan een opschortingsnotificatie Gebrekkige mogelijkheden tot fact finding bij de verdragsorganen De notificatiepraktijk: enkele algemene opmerkingen en enkele staten nader beschouwd Enkele algemene opmerkingen over de notificatiepraktijk EVRM IVBPR Verenigd Koninkrijk: de kolonien, de Noord-Ierse kwestie en de vrees voor Islamistisch terrorisme De eerste EVRM-jaren: onrust in de kolonien : de Noord-Ierse crisis De dreiging van Islamistisch terrorisme Afronding en vooruitblik: een EHRM-oordeel over de meest recente Britse opschorting? Turkije: militaire staatsgrepen en de Koerdische kwestie De noodzaak van aanvullende toezichtmechanismen Enkele conclusies 680 DEELIV AFRONDING SAMENVATTENDE SLOTBESCHOUWING: VERENIGBAARHEID, BALANS EN PERSPECTIEF Probleemstelling en karakter van dit hoofdstuk Ontwikkeling van gedachtegoed en regelgeving op het terrein van mensenrechten en staatsveiligheid 686

9 xiv Inhoudsopgave 10.3 Uitgangspunten bij beperking en opschorting van mensenrechtenbescherming met het oog op de staatsveiligheid Enkele uitgangspunten vanuit historisch en rechtstheoretisch perspectief Enkele uitgangspunten vanuit algemeen volkenrechtelijk perspectief De relatie met algemene regels en concepten inzake het karakter en de begrenzing van de verplichtingen onder de mensenrechtenverdragen De ontwikkelde mensenrechtennormen met betrekking tot het overheidsoptreden ter bescherming van de staatsveiligheid Beperking van mensenrechtenbescherming met het oog op de staatsveiligheid Opschorting van mensenrechtenbescherming met het oog op de staatsveiligheid: de belangrijkste ontwikkelingen De invulling van het bedreigingscriterium Versterking en uitbreiding van de hoeveelheid notstandsfeste rechten Een centrale rol voor de proportionaliteitstoets De tijdelijkheid van grondrechtenopschortende noodmaatregelen Internationale notificatie constitutief voor beroep op de opschortingsmogelijkheid Relevantie van de ontwikkelde mensenrechtennormen in de hedendaagse 'strijd tegen het terrorisme' Het toezicht op de naleving van de mensenrechtennormen met betrekking tot het overheidsoptreden ter bescherming van de staatsveiligheid: problemen en mogelijkheden tot verbetering Toetsingsintensiteit Institutionele verbeteringen Slotopmerking 717 SUMMARY 721 LLJST VAN GERAADPLEEGDE EN VERKORT AANGEHAALDE LITERATUUR 751 JURISPRUDENTIEREGISTER 789 TREFWOORDENREGISTER 801 CURRICULUM VITAE 807