Het recht van kinderen op levensonderhoud: een gedeelde zorg

Transcriptie

1 Het recht van kinderen op levensonderhoud: een gedeelde zorg Een rechtsvergelijking tussen Nederland, Noorwegen en Zweden Child maintenance: a shared responsibility A legal comparison between the Netherlands, Norway and Sweden (with a summary in English) Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit Utrecht op gezag van de rector magnificus, prof.dr. G.J. van der Zwaan, ingevolge het besluit van het college voor promoties in het openbaar te verdedigen op woensdag 15 juni 2011 des middags te 2.30 uur door Merel Jonker geboren op 2 maart 1981 te Kaltenkirchen, Duitsland

2 Inhoudsopgave Voorwoord Lijst van gebruikte afkortingen v xvii Hoofdstuk I Inleiding 1 1 Het recht van kinderen op levensonderhoud 1 2 Doelstelling van het onderzoek 3 3 De huidige situatie in Nederland Conflictsituaties bij vaststelling en wijziging van de onderhoudsbijdrage Niet-nakoming van de onderhoudsverplichting Empirisch onderzoek: onderhoudsbijdrage vaak niet ontvangen Groot aantal zaken inning en verhaal onderhoudsbijdrage Oorzaken voor niet-betaling Gevolgen van het niet ontvangen van een onderhoudsbijdrage 13 4 Verantwoording keuze rechtsstelsels Inleiding Een vergelijkbare maatschappijstructuur Het liberale welvaartsregime Het conservatief-corporatieve welvaartsregime Het sociaal-democratische welvaartsregime Overzicht welvaartsregimes Een progressief kinderalimentatiestelsel Waarom niet Belgisch recht: België loopt voor maar tegelijkertijd achter Waarom Duitsland geen bron van inspiratie is Waarom Noorwegen en Zweden wel geschikt zijn 20 5 Opbouw van het boek 21 Hoofdstuk H Maatschappelijke context 23 1 Inleiding 23 2 Demografische context Inleiding Huishoudens met kinderen Nederland Noorwegen Zweden Vergelijking 25 vu

3 2.3 Aantal kinderen dat betrokken is bij een scheiding van de ouders Nederland Noorwegen Zweden Vergelijking Aantal onderhoudsgerechtigden Nederland Noorwegen Zweden Vergelijking Vergelijking demografische context 35 3 Juridische context Introductie Internationale verdragen Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind Grensoverschrijdende kinderalimentatiezaken binnen Europa Vergelijking juridische context 46 4 Politieke context Inleiding Recente ontwikkelingen op het gebied van familie- en emancipatiebeleid Nederland Noorwegen Zweden Vergelijking politieke context 50 5 Sociaal-economische context Inleiding Indeling in welvaartsregimes: Nederland, Noorwegen en Zweden anno Sociaal-economische statistieken Vergelijking sociaal-economische context 55 Hoofdstuk Hl Onderhoudsplichtigen 57 1 Inleiding 57 2 Nederland De Franse invloed: juridisch ouderschap staat centraal Versterking positie buiten huwelijk geboren kinderen: een onderhoudsplicht voor de biologische vader Een nieuw Burgerlijk Wetboek: een rol voor de sociale ouder Onderhoudsplicht stiefouder 61 vin

4 2.3.2 Onderhoudsplicht donor? Een nieuw afstammingsrecht: toenemend belang juridisch ouderschap Juridisch moederschap (Juridisch) vaderschap De instemmende levensgezel Nieuwe relatievormen: nieuwe onderhoudsplichtigen De positie van de mee-moeder: een herzien afstammingsrecht? Tussenconclusie 71 Noorwegen De 18 de en 19* eeuw: de ontwikkeling van de wettelijke onderhoudsverplichting De kinderwetten van Castberg: verbetering positie buiten huwelijk geboren kinderen Gelijkstelling binnen en buiten huwelijk geboren kinderen: juridisch ouderschap als enige grondslag Een nieuw afstammingsrecht: van biologische afstamming naar sekseneutrale afstamming Juridisch moederschap Geregistreerd partnerschap Huwelijk voor paren van gelijk geslacht Tussenconclusie 81 Zweden Wettelijke grondslag onderhoudsplicht: biologisch ouderschap staat centraal Formalisering ouderschap: van biologisch ouderschap naar juridisch ouderschap Begin 20 ste eeuw: een subsidiaire onderhoudsplicht op grond van sociaal ouderschap Wettelijke verankering inseminatie: onderhoudsplicht na toestemming verwekking Afstammingsrecht: juridisch ouderschap voor paren van gelijk geslacht Geregistreerd partnerschap Juridisch moederschap Afstammingsrecht voor paren van gelijk geslacht Tussenconclusie 90 De wettelijke grondslagen vergeleken Verklaringen Gevolgen 92 Functionele vergelijking van het ouderschap Inleiding Primaire relatie 95 IX

5 6.2.1 Huwelijk Geregistreerd partnerschap Niet geformaliseerde relatie Secundaire relaties Huwelijk Geregistreerde partner Niet geformaliseerde relatie Conclusie 100 Hoofdstuk IV Onderhoudsgerechtigden Inleiding Nederland Wettelijke grondslag Kinderen tot achttien jaar Wie heeft een recht op levensonderhoud? Voorwaarden voor het recht op levensonderhoud Kinderen tussen de 18 en 21 jaar Wie heeft een recht op levensonderhoud? Voorwaarden voor het recht op levensonderhoud Kinderen vanaf 21 jaar Recht op levensonderhoud in geval van behoeftigheid Zijn studenten behoeftig? Tussenconclusie Noorwegen Hl 3.1 Wettelijke grondslag 1! Kinderen tot achttien jaar Wie heeft een recht op levensonderhoud? Voorwaarden voor het recht op levensonderhoud Kinderen vanaf achttien jaar die onderwijs volgen Wie heeft een recht op levensonderhoud? Kinderen die hoger secundair onderwijs volgen Kinderen die hoger onderwijs volgen Overige kinderen vanaf achttien jaar H7 3.5 Tussenconclusie H7 4 Zweden H8 4.1 Wettelijke grondslag 11 ^ 4.2 Kinderen tot achttien jaar 11 ^ Wie heeft een recht op levensonderhoud? 11 ^ Voorwaarden voor het recht op levensonderhoud Kinderen tussen de 18 en 21 jaar oud Wie heeft een recht op levensonderhoud? Voorwaarden voor het recht op levensonderhoud 121

6 4.4 Kinderen vanaf 21 jaar Tussenconclusie Vergelijking Inleiding Kinderen tot achttien j aar Kinderen tussen de 18 en 21 jaar Kinderen vanaf 21 jaar Conclusie 126 Hoofdstuk V Vaststelling van de onderhoudsbijdrage Inleiding Nederland Inleiding Vaststelling bij overeenkomst Overeenkomst bij scheiding: het verplichte ouderschapsplan Afspraken over de onderhoudsbijdrage Formele vaststelling Inleiding Historische ontwikkeling van de wettelijke maatstaven Historische ontwikkeling formele vaststelling Het huidige alimentatiestelsel: factoren voor de vaststelling van de onderhoudsbijdrage Wijziging en terugbetaling Wijziging van een overeenkomst Wijziging rechterlijke uitspraak Terugbetaling Tussenconclusie Noorwegen Inleiding Vaststelling bij overeenkomst Overeenkomst bij scheiding: verplichte mediation Afspraken over de onderhoudsbijdrage Formele vaststelling Inleiding Historische ontwikkeling wettelijke maatstaven Historische ontwikkeling formele vaststelling Het huidige alimentatiestelsel: factoren voor de vaststelling van de onderhoudsbijdrage Wijziging en terugbetaling Wijziging overeenkomst Wijziging formele vaststelling Terugbetaling 187 XI

7 3.5 Tussenconclusie Zweden Inleiding Vaststelling bij overeenkomst Overeenkomst bij scheiding: geen verplichting Afspraken over de onderhoudsbijdrage Formele vaststelling Inleiding Historische ontwikkeling wettelijke maatstaven Historische ontwikkeling formele vaststelling Huidige alimentatiestelsel: factoren voor de vaststelling van de ouderhoudsbijdrage Wijziging en terugbetaling Wijziging formeel vastgestelde onderhoudsbijdrage Wijziging overeenkomst Terugbetaling Tussenconclusie Vergelijking Inleiding Vaststelling bij overeenkomst Stimulans om een overeenkomst te sluiten Partijautonomie Formele vaststelling Rechter versus administratieve instantie Informele versus formele berekenmethode De berekenmethode Wijziging van de onderhoudsbijdrage Conclusie 216 Hoofdstuk VI Nakoming van de onderhoudsverplichting Inleiding Nederland Inleiding Historische ontwikkeling Eind 19" 1 * eeuw: invoering verhaalsrecht Begin 20*" eeuw: Kinderwetten vergroten verantwoordelijkheid van de staat Eerste helft 20 5 " eeuw: armenzorg wordt in toenemende mate een algemeen belang Tweede helft 20"" eeuw: eigen verantwoordelijkheid staat centraal Recente ontwikkelingen: wijziging bijstandsverhaal? 225 XI1

8 2.3 Garantie door de staat Inleiding Wie heeft recht op bijstand? Voorwaarden voor het recht op bijstand Hoogte van de bijstand Uitkeringsinstantie en procedure Inning Inleiding Wie kan om inning verzoeken? Voorwaarden Inningsinstantie, procedure en middelen Is de onderhoudsbijdrage een preferente schuldvordering? Tussenconclusie 238 Noorwegen Inleiding Historische ontwikkeling Eind 18* eeuw: specifieke bepalingen inning onderhoudsbijdrage Begin 20 5 * eeuw: verhaal en inning door gemeenten Na de Tweede Wereldoorlog: toename sociale zekerheid voorkinderen Begin 21""eeuw: toenemende eigen verantwoordelijkheid ouders Garantie van de staat Inleiding Wie heeft recht op een voorschotbedrag? Voorwaarden voor het recht op een voorschotbedrag Hoogte van het voorschotbedrag Uitkeringsinstantie en procedure Inning Inleiding Wie kan om inning verzoeken? Voorwaarden Inningsautoriteit, procedure en middelen Is de onderhoudsbijdrage een preferente schuldvordering? Tussenconclusie 254 Zweden Inleiding Historische ontwikkeling Begin 20** eeuw: inning door en voorschot van de staat 256 XIII

9 4.2.2 Tweede helft 20 ae eeuw: toename sociale zekerheid door uitbreiding voorschotsysteem : gevolgen nieuw kinderalimentatiestelsel voor voorschotsysteem : verwoede pogingen tot terugdringen overheidstekorten : van een voorschotsysteem naar een garantiesysteem Eeuwwisseling: evaluatie en herziening garantiesysteem Recente ontwikkelingen Garantie van de staat Inleiding Wie heeft recht op een garantiebedrag? Voorwaarden voor het recht op een garantiebedrag Hoogte van het garantiebedrag Uitkeringsinstantie en procedure Inning Inleiding Wie kan om inning verzoeken? Voorwaarden Inningsinstantie, procedure en middelen Is de onderhoudsbijdrage een preferente schuldvordering? Tussenconclusie Vergelijking Inleiding Waarborgen door de staat Wie heeft recht op een bestaansminimum? Voorwaarden voor het recht op een garantiebedrag Hoogte van het garantiebedrag Verhaal: verhouding tussen het publiekrecht en het privaatrecht Inning van de onderhoudsbijdrage Wie kan om inning verzoeken en welke instantie is bevoegd Voorwaarden Executiemiddelen: van vrijwillige betaling tot strafbaarstelling Conclusie 279 Hoofdstuk VII Evaluatie en conclusie Inleiding De wenselijkheid: overname van het Noorse en het Zweedse recht? Introductie Onderhoudsplichtigen 282 xiv

10 2.2.1 Rechtszekerheid Rechtsbescherming Rechtvaardigheid Afweging van de evaluatiecriteria Onderhoudsgerechtigden Rechtszekerheid Rechtvaardigheid Afweging van de evaluatiecriteria Vaststelling van de onderhoudsbijdrage Conflictvermijdend Toegankelijkheid van de middelen om de onderhoudsbijdrage vast te stellen Rechtsbescherming Partijautonomie Rechtszekerheid Rechtvaardigheid Rechtsgelijkheid Afweging van de evaluatiecriteria Nakoming van de onderhoudsbijdrage Toegankelijkheid inningsprocedure Effectiviteit inningsprocedure Rechtsbescherming door het garantiestelsel Rechtvaardigheid van het garantiestelsel Afweging van de evaluatiecriteria 305 De mogelijkheid: overname van het Noorse en het Zweedse recht? Demografische context Juridische context Politieke context Sociaal-economische context 307 Conclusies en aanbevelingen Verantwoordelijkheid van ouders jegens kinderen Een kind heeft recht op twee onderhoudsplichtige ouders Kinderen ouder dan achttien jaar primair zelf verantwoordelijk De secundaire verantwoordelijkheid Verantwoordelijkheid van de staat jegens de ouders Stimuleren van de eigen verantwoordelijkheid van ouders Invulling geven aan de vaststelling van de onderhoudsbijdrage Voorwaarden voor het indienen van een wijzigingsverzoek Inning van de onderhoudsbijdrage op grond van een overeenkomst Verantwoordelijkheid van de staat jegens het kind Het recht van kinderen op levensonderhoud: een gedeelde zorg 319 xv

11 Nederlandse samenvatting 321 Summary 331 Lijst van geraadpleegde literatuur 341 Lijst met geraadpleegde wetgeving 359 Jurisprudentieregister 363 Trefwoordenregister 371 Curriculum vitae 377 xvi