Horizontale werking van grondrechten, in het bijzonder van het recht op privacy

Transcriptie

1 Horizontale werking van grondrechten, in het bijzonder van het recht op privacy mr. L.F.M. Verhey 1992 W.EJ.TjeenkWillinkZwolle in samenwerking met het Nederlands Instituut voor Sociaal en Economisch Recht NISER

2 Voorwoord Iijst van gebruikte afkortingen v xvii 1 en verantwoording 1.1 Schets van het probleem Belang van het onderzoek Probleemstelling Methode van onderzoek Begripsomschrijvingen Plan van behandeling 7 DEELA 2 Grundrechten als constitutionele waarborg De inhoud en functie van grondrechten Definitie van grondrechten De grondwetsherziening van Nuancering van de klassieke waarborgfunctie Geen scherpe tegenstelling tussen overheid en particulier Werking van grondrechten afhankelijk van handelingssituaties Samenvatting Het rechtskarakter van grondrechten Wat zijn rechtsbeginselen in relatie tot rechtsregels? Grondrechten als rechtsregels Grondrechten als rechtsbeginselen? Conclusie Beperking van grondrechten De Grondwet De verdragen Slot 31 VII

3 3 Horizontale werking van grondrechten in constitutioneel perspectief De Grondwet (in het bijzonder de grondwetsherziening van 1983) Algemeen De Staatscommissie Cals-Donner Het standpunt van de regering Het advies van de Raad van State De parlementaire behandeling Ontwikkelingen na de grondwetsherziening van Het internationale recht Algemeen Het EG-recht Het EVRM De betekenis van de verdragstekst Verplichtingen voor de wetgever en het bestuur Verplichtingen voor de rechter Slot Constitutionele verhoudingen De verhouding tussen wetgever en rechter in het licht van het EVRM De verhouding tussen wetgever en rechter volgens de Grondwet Discussie in de literatuur: wetgever of rechter Bezwaren tegen rechterlijke vrijheid: argumentatie niet overtuigend Slotbeschouwing De verhouding tussen publiek- en privaatrecht en de doorwerking van grondrechten De verhouding tussen publiek- en privaatrecht Ontwikkelingen in het publiekrecht Ontwikkelingen in het privaatrecht Van gemene naar gemengde rechtsleer Het onderscheid tussen publiek- en privaatrecht: nog steeds geldend recht De gevolgen van de ontwikkelingen in het privaatrecht voor de doorwerking van grondrechten Algemene opmerkingen 83 vui

4 4.3.2 Is er uit privaatrechtelijk oogpunt behoefte aan doorwerking van grondrechten? Het privaatrechtelijk autonomiebeginsel Privaatrechtelijke handelingen van de overheid Wat is 'overheid'? Conclusies Staatsverantwoordelijkheid en privaatrecht De positie van de wetgever Twee opvattingen Bestaat tussen beide opvattingen een tegenstelling? Voor- en nadelen van beide opvattingen Twee opvattingen: een poging tot nuancering Slotopmerkingen De positie van de rechter Twee opvattingen Geen directe werking van grondrechten tegenover de burgerlijke rechter Onderscheid tussen norm en sanctie? Veranderingen in de positie van de burgerlijke rechter De verantwoordelijkheid van de burgerlijke rechter bij de bescherming van grondrechten De handhaving van processuele grondrechten De burgerlijke rechter als bestuursorgaan; de kort geding-rechter Samenvatting Conclusies Nadere beschouwingen inzake horizontale werking van grondrechten Nadere begripsafbakening Horizontale werking of congruentie tussen privaatrechtelijke en publiekrechtelijke begrippen? Directe en indirecte werking De Duitse doctrine Onduidelijkheid omtrent het onderscheid tussen directe en indirecte werking Beperking van grondrechten De Grondwet IX

5 DEELB INHOUDSOPGAVE De grondwettelijke beperkingssystemaüek Procedurevoorschriften Competentievoorschriften Doelcriteria De kernrechtmethode Conclusies De verd ragen 'Prescribed by lawyin accordance with the law' 'Necessary in a democratic society' Doelcriteria Conclusies Slot Afwegingsfäctoren in de privaatrechtelijke rechtsvinding De aard van het grondrecht De aard van de rechtsbetrekking De evenredigheidstoets Conclusies De Nederlandse jurisprudentie (in het bijzonder van de Hoge Raad) Algemene lijnen Directe werking Indirecte werking Privaatrechtelijke rechtsvinding Conclusies Slot Algemene beschouwingen inzake het recht op privacy 7.1 I Het begrip 'privacy' De betekenis van het grondrecht De reikwijdte van het grondrecht Artikel 10 Grondwet Artikel 8 EVRM Artikel 17IVBPR Beperking van het grondrecht Artikel 10 Grondwet Artikel 8 EVRM Artikel 17 IVBPR 205

6 7.3.3 Conclusies Het recht op privacy als algemeen rechtsbeginsel Horizontale werking van het grondrecht Opvattingen in de literatuur Artikel 10 Grondwet Artikel 8 EVRM Artikel 17 IVBPR Positieve verplichtingen voor de wetgever Artikel 10 Grondwet Artikel 8 EVRM Artikel 17 IVBPR Internationale privacynormen De Raad van Europa De Verenigde Naties De Europese Gemeenschappen Conclusies Horizontale werking van het recht op privacy via de rechter Ontwikkelingen tot Ontwikkelingen van 1972 tot Ontwikkelingen van 1983 tot De bescherming van de privacy in en rondom de woning De bescherming van de informationele privacy Het vergaren en/of vastleggen van informatie Het verstrekken van informatie aan derden Het publiek maken van informatie Het weigeren van inzage van persoonsinformatie Ontwikkelingen van 1988 tot heden De bescherming van de privacy in en rondom de woning De bescherming van de informationele privacy Het vergaren en/of vastleggen van informatie Het verstrekken van informatie aan derden Het publiek maken van informatie Het weigeren van inzage respectievelijk het vernietigen van informatie Analyse van de jurisprudentie De privaatrechtelijke context van het geschil De expliciete erkenning van de horizontale werking van het grondrecht 290 XI

7 8.6.4 De toepassing van grondrechtenbepalingen De omschrijving en het rechtskarakter van het rechtsgoed van de privacy De reikwijdte van de privacy Het toestemmingselement als afwegingsfactor Wat is toestemming? Kritische toetsing aan het toestemmingsvereiste De zorgplicht van de privacygerechtigde Het'public figure'-criterium Toestemming van de meerderheid versus toestemming van hetindividu Contractsvrijheid Andere afwegingsfactoren in de rechterlijke oordeelsvorming Het belang van de inbreuk op de privacy Botsing van de privacy met andere grondrechten De ernst van de inbreuk op de privacy Het proportionaliteitsbeginsel Het subsidiariteitsbeginsel De reflexwerking van wetgeving en andere regelgeving Overige afwegingsfactoren Slot Horizontale werking van het recht op privacy via de wetgever De ontwikkelingen van de wetgeving tot 1965; artikel 21 en 35 Auteurswet Artikel 139 a e.v. Wetboek van Strafrecht De Wet persoonsregistraties Historische achtergronden De Staatscommissie Koopmans Het voorstel van Wet op de persoonsregistraties (nr ) Deregulering: de commissie Van der Grinten De Wet persoonsregistraties Grondrechtelijke aspecten De aard van het wettelijk ingrijpen Het onderscheid tussen (semi-)publieke en private sector Zelfregulering in de parüculiere sector De rechtspositie van de geregistreerde Slot 366 XII

8 INHOUDSOPGAVE Het voorstel van Wet computercriminaliteit Privacybescherming door de wetgever in specifieke situaties De gezondheidszorg Privacybescherming via kwaliteits- en erkenningseisen Het voorstel van Wet inzake de geneeskundige behandelingsovereenkomst Grondrechtelijke aspecten De aard van het wettelijk ingrijpen De uitwerking van het recht op privacy Slot De maatschappelijke dienstverlening Privacybescherming via kwaliteitsbewaking De Wet op de bejaardenoorden De Wet op de jeugdhulpverlening De relatie werkgever-werknemer De rechtspositie van de sollicitant Aanstellingskeuringen Personeelsvolgsystemen De relatie verzekeraar-verzekerde Artikel NBW Verzekeringen bij AIDS-risico Privacybescherming door de wetgever via algemene normstelling: enige losse einden Artikel 106 Boek 6 BW Het voorstel voor een Algemene wet gelijke behandeling Het wetsvoorstel uit 1988 Het wetsvoorstel uit 1991 De bestrijding van seksueel geweld Slotbeschouwing Conclusies De internaüonalisering van de grondrechten dwingt tot doorwerking De vervaging van het onderscheid tussen verticale en horizontale rechtsbetrekkineen XIII

9 10.4 Mogelijke aanpassingen van de geldende grondrechtentheorie Het onderscheid tussen verticale en horizontale werking behouden Horizontale werking: onderscheid in drie sectoren De positie van de wetgever De positie van de rechter Horizontale werking van het recht op privacy via de rechter De rechtskracht van het recht op privacy De grondwetsherziening van Directe werking impliciet afgewezen Indirecte werking in incidentele gevallen Privaatrechtelijke rechtsvinding Algemene lijn: casui'stische benadering zonder zichtbare doorwerking van grondrechten Toestemming belangrijk criterium Andere afwegingsfactoren De aard van de rechtsbetrekking Slot Horizontale werking van het recht op privacy via de wetgever Algemeen Privacydreiging vooral in private sector? Wetgeving wordt onderbouwd met horizontale werking De politiek hinkt op twee gedachten Criteria voor wettelijk ingrijpen De kernrechtgedachte De ernst van de inbreuk De mogelijkheid om onvrijwillige inbreuken te laten corrigeren via de rechter Toegevoegde waarde wettelijke normstelling Bezwaren tegen wetgeving uit hoofde van andere belangen Geen blanco-delegatie De inhoud van de wettelijke normen Slot De verhouding tussen wetgever en rechter Algemeen Wederzijdse bemvloeding De rechter in politiek vaarwater? Leidt rechterlijk ingrijpen tot rechtsonzekerheid? Slot 448 Iiteratuurlijst 44^ Jurisprudentieregister 4" XIV

10 Trefwoordenregister 473 Samenvatting (Engels) 483 Curriculum vitae 489 xv