Internationaal en Europees Recht. Een verkenning van grondslagen en kenmerken Wouter G. Werner Ramses A. Wessel

Transcriptie

1 Internationaal en Europees Recht Een verkenning van grondslagen en kenmerken Wouter G. Werner Ramses A. Wessel

2 Inhoudsopgave Voorwoord v HFDST i Internationaal recht en internationale samenleving 1.1 Inleiding Afbakening van het internationaal publiekrecht De opkomst van de soevereine staat Het 'Westfaalse Systeem' Uitbreiding van de statengemeenschap Het decentrale karakter van de internationale rechtsorde De wetgevende, rechtsprekende en uitvoerende functie in het internationaal recht De legalisering van gemeenschapsbelangen I s internationaal recht 'recht'? Staatssoevereiniteit De transnationale samenleving en het recht der internationale organisaties De institutionalisering van interstatelijke relaties De Verenigde Naties Doelstellingen en karakter van de VN Hoofdorganen van de VN Uitleiding 25 HFDST 2 Europees recht en Europese samenleving 2.1 Inleiding Europees en internationaal recht De verdragsgeschiedenis van de Europese Unie Van EGKS tôt Europese Akte Het Verdrag van Maastricht en de structuur van de Europese Unie Amsterdam, Nice en de Europese Grondwet De institutionele structuur van de Europese Unie Een institutioneel evenwicht De Europese Raad De Raa d van de Europese Unie De Europese Commissie Het Europees Parlement Het Hof van Justitie De Rekenkamer Uitleiding 52

3 INTERNATIONAA1 EN EUROPEIS RICHT HFDST 3 Bronnen en bevoegdheden in het internationaal recht 3.1 Inleiding De functies van rechtsbronnen; soorten bronnen van internationaal recht Verdragen Totstandkoming, inwerkingtreding en voorbehouden Methoden van interpretatie Opschorting en beëindiging van verdragen Het verdragenrecht en ius cogens Gewoonterecht Vormen en elementen van gewoonterecht Gewoonterecht en de lotus-doctrine Gewoonterecht en verdragsrecht Algemene rechtsbeginselen Subsidiaire bronnen: rechtspraak en doctrine Eenzijdige verklaringen Besluiten van internationale organisaties Rechtshandelingen van internationale organisaties Het aannemen van rechtshandelingen: impliciete en inhérente bevoegdheden Hard en soft law? Uitleiding 86 HFDST 4 Bronnen en bevoegdheden in het Europees recht 4.1 Inleiding Bronnen van Europees recht Primaire bronnen van Europees recht Oprichtings- en wijzigingsverdragen Algemene rechtsbeginselen Het internationaal recht als bron voor Europees recht Secundaire bronnen van Europees recht Besluitvormen in het EG-verdrag Besluitvormen in het EU-verdrag De bevoegdheid tôt het nemen van besluiten Algemene en specifieke bevoegdheden Impliciete en expliciete bevoegdheden Exdusieve, concurrerende en gemengde bevoegdheden De besluitvormingsprocedures De 'communautaire méthode' no Procédures in het EU-verdrag m Stemverdeling in de Raad Keuze voor de rechtsbasis 115

4 INHOUDSOPGAVE 4.4 Externe bevoegdheden De bron van externe bevoegdheden Verdragsluitende bevoegdheden Verdragsluitende bevoegdheden in het EG-verdrag Verdragsluitende bevoe gdheden in het EU -verdrag De samenhang tussen verschillende externe bevoegdheden Uitleiding 123 HFDST 5 Internationaal en Europees recht en de nationale rechtsorde 5.1 Inleiding Het internationale perspectief Het nationale perspectief De begrippen rechtstreekse toepasselijkheid, rechtstreekse werking en voorrang Rechtstreekse toepasselijkheid en rechtstreekse werking van verdragsrecht en besluiten van internationale organisaties De rechtstreekse toepasselijkheid en rechtstreekse werking van internationaal gewoonterecht en algemene rechtsbeginselen Voorrang van verdragsrecht en besluiten van internationale organisaties De (afwezigheid van) voorrang van internationaal gewoonterecht en algemene rechtsbeginselen De bijzondere aard van het Europees recht Het 'autonome karakter' van het EG-recht Rechtstreekse toepasselijkheid en rechtstreekse werking Voorrang vanuit de richting Brussel De rechtstreekse toepasselijkheid en werking van secundair Europees recht en door de EG gesloten verdragen Verticale rechtstreekse werking en toepasselijkheid Horizontale rechtstreekse werking en toepasselijkheid Richtlijnconforme interpretatie De nationale rechter en het Europees recht Een compleet systeem van rechtsbescherming Samenwerking tussen de nationale en de Europese rechter Schadevergoeding van de nationale overheid Nationale sancties bij overtredingen van het Gemeenschapsrecht Uitleiding 160

5 INTERNATIONAAL EN EUROPEES RECHT HFDST 6 Rechtspersoonlijkheid of rechtssubjectiviteit 6.1 Inleiding Staten De rechtspersoonlijkheid van internationale organisaties De begrippen rechtspersoonlijkheid en bevoegdheid Rechtspersoonlijkheid Algemene en specifieke bevoegdheden Autonomie als critérium De relatie met niet-lidstaten en andere internationale organisaties De gebondenheid van internationale organisaties aan het internationaal recht Het verdragenrecht Mensenrechten en humanitair recht Individuen als subject van volkenrecht Gewapende oppositiegroeperingen en bevrijdingsbewegingen Multinationale ondernemingen en enkele bijzondere categorieën Multinationale ondernemingen Enkele spéciale categorieën Volken als subject van volkenrecht De achtergronden van het zelfbeschikkingsrecht Intern zelfbeschikkingsrecht Extern zelfbeschikkingsrecht Zelfbeschikkingsrecht en dekolonisatie Zelfbeschikking in het post-koloniale tijdperk Uitleiding 194 HFDST 7 De staat als subject van internationaal recht 7.1 Inleiding De definitie van een staat De drie elementen van de staat Bevolking Territoir Regering Het relatieve belang van de Montevideo-criteria Erkenning van staten en regeringen Enkele begripsmatige onderscheidingen Erkenning van staten De declaratoire interpretatie De constitutieve interpretatie 213

6 INHOUDSOPGAVE Erkenning van regeringen Het effect van erkenning van staten en regeringen in de nationale rechtsorde Statenopvolging Statenopvolging en het probleem van dassificatie Enkele regels en beginselen inzake statenopvolging 222 y.y Uitleiding 225 HFDST 8 Rechtsmacht van staten en immuniteiten onder internationaal recht 8.1 Inleiding Territoriale jurisdictie Het territoir van de staat Jurisdictie en vrijheden buiten het eigen grondgebied Personele jurisdictie Vier gronden voor uitoefening van personele jurisdictie Het universaliteitsbeginsel Immuniteit van jurisdictie Staatsimmuniteit De relatieve immuniteit van staten: acta iure imperii en acta iure gestionis Relativering van de immuniteit van vertegenwoordigers van staatsgezag: de invloed van de mensenrechten Diplomatieke onschendbaarheid en immuniteit De Téhéran Hostoges-zaak Onschendbaarheid Diplomatieke immuniteiten Immuniteit van internationale organisaties Uitleiding 259 HFDST 9 Aansprakelijkheid 9.1 Inleiding Staatsaansprakelijkheid Het onderscheid tussen primaire en secundaire regels Toerekening Handelingen van staatsorganen en van groeperingen onder feitelijke contrôle van de staat Handelingen van particulieren en opstandelingen Omstandigheden die de onrechtmatigheid van een handeling wegnemen Staatsaansprakelijkheid en verplichtingen erga omnes Staatsaansprakelijkheid ten opzichte van particulieren 276

7 INTERNATIONAAL EN ÏUROPEÏS RECHT Gevolgen van staatsaansprakelijkheid De aansprakelijkheid van internationale organisaties Aansprakelijkheid van particulieren Internationale strafrechtelijke aansprakelijkheid voor particulieren Individuele aansprakelijkheid onder Europees recht Uitleiding 284 HFDST 10 Rechtshandhaving en geschillenbeslechting onder internationaal en Europees recht 10.1 Inleiding Rechtshandhaving Retorsies en représailles Handhaving in het Europees recht Toezicht door de Commissie op de lidstaten: de infractieprocedure Inter- en intrastatelijk toezicht Geschillenbeslechting en rechtsbescherming onder internationaal recht Politieke en diplomatieke methoden Rechterlijke methoden voor geschillenbeslechting De rechtsmacht van het Internationaal Gerechthof De procédure voor het Internationaal Gerechtshof Rechtsbescherming in het Europees recht Het particulier beroepsrecht Beroep door instellingen en lidstaten Uitleiding 311 HFDST 11 Enkele thematische voorbeelden van internationale samenwerking 11.1 Inleiding Vrede en veiligheid lus ad bellum en ius in bello Het geweldverbod en de uitzonderingen Zelfverdediging Machtiging door de Veiligheidsraad Vredesoperaties Europese vormen van samenwerking Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) Europese Unie 329

8 INHOUDSOPGAVE 11.3 Milieu Internationaal recht en het milieu Bronnen van het internationaal milieurecht Staatsaansprakelijkheid voor grensoverschrijdende milieuschade Internationale samenwerking ter bescherming van het milieu De Verenigde Naties en het milieu De Europese Unie en het milieu Rechten van de mens 343 n.4.1 Opkomst van de rechten van de mens Mensenrechtenverdragen Het BuPo-en ESoCul-verdrag HetEVRM Sociaal-economische integratie Europese sociaal-economische integratie Het vrij verkeer van goederen in de EU Het vrij verkeer van personen in de EU Mondiale economische integratie De institutionele structuur van de WTO De materiële afspraken in de WTO Uitleiding 366 HFDST 12 Slot 12.1 Soevereine gelijkheid en internationaal recht Her relatieve belang van de soevereine gelijkheid Afbakening van soevereiniteit Het bijzondere karakter van het Europees recht 376 Jurisprudentieregister 380 Trejwoordenregister 386