De overtuigingskracht van emoties bij het rechterlijk oordeel

Transcriptie

1 De overtuigingskracht van emoties bij het rechterlijk oordeel Een theoretisch onderzoek PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit van Tilburg, op gezag van de rector magnificus prof. dr. Ph. Eijlander, in het openbaar te verdedigen ten overstaan van een door het college voor promoties aangewezen commissie in de aula van de Universiteit op woensdag 29 juni 2011 om uur door Maria Geertruida Ijzermans geboren op 21 juli 1951 te Bergen op Zoom

2 Inhoud 1 Rechterlijke emoties in de rechtspraak: een leemte 1 1. Probleemomschrijving en centrale vraag Probleemomschrijving Centrale vraag Methodische verantwoording Interdisciplinair rechts wetenschappelijk onderzoek Theoretisch of empirisch onderzoek Wijze van behandeling 30 2 De retorica en het karakter van de klassieke rechtspraak Drie momentopnamen in de geschiedenis van de retorica De rol van de retorica in Athene en Rome De werkwijze van de drie klassieke retorische auteurs Het karakter van de rechtspraak in de perioden waarin de drie retorici leefden en werkten Het Atheense proces ten tijde van Aristoteles: een retorische strijd Het Romeinse proces: een retorische én juridische strijd Conclusie: ondanks de verschuiving van een autonoom naar meer heteronoom karakter van de rechtspraak is de retorica van belang gebleven 67 3 De overtuigingskracht van emoties in de klassieke procesrede Aristoteles in de hoofdrol De verhouding tussen de overtuigingsmiddelen Overtuigingsmiddelen De retorische overtuigingsmiddelen: logos, ethos, pathos Zijn er drie overtuigingsmiddelen? Zijn de overtuigingsmiddelen gelijkwaardig? De overtuigingskracht van emoties Aristoteles'analyse van emoties Cicero's analyse van emoties Redenen voor de overtuigingskracht 94 XI

3 De overtuigingskracht van emoties bij het rechterlijk oordeel 4. Conclusie: emotionele overtuigingskracht heeft een dubbel gezicht Relevantie van het emotionele overtuigingsmiddel voor de huidige praktijk Een positieve en een negatieve verklaring 98 4 De overtuigingskracht van emoties volgens de cognitieve emotietheorie Emotie - een conceptueel probleem Emotie is veranderlijk concept Taalgebruik van het begrip emotie is verwarrend Elke emotietheorie een eigen emotiebegrip Indeling emotietheorieën: nadruk op het gevoel of nadruk op de cognitie Een complex cognitief emotiebegrip Het emotiebegrip van Aristoteles vertoont beperkte overeenkomsten met het complexe cognitieve emotiebegrip De overtuigingskracht van emoties berust op hun functie bij de informatieverwerving en -verwerking Aard van emotionele kennis Epistemologische functie van emoties Biologische functies van emoties van belang voor het proces van informatieverwerving en -verwerking Betrouwbaarheid van emoties als bron van kennis Samenvatting Rechterlijke emoties: het hart van de oordeelsvorming? 147 XII 1. Overtuigen, oordelen, legitimeren en het onderscheid tussen de heuristische en de legitimatiefase Relatie tussen overtuigen, oordelen en emoties Onderscheid heuristische/legitimatiefase en de fictie van de juridische rationaliteit De rationaliteit van de oordeelsvorming Het dubbel-beslismodel, intuïtie en rechtsgevoel Cognitieve vuistregels en valkuilen Oordeelsvorming blijkt helemaal niet zo rationeel Emoties vormen het hart van de rechterlijke oordeelsvorming Een model voor de invloed van emoties Het hoe en waarom van de invloed van emoties op de oordeelsfase 177

4 Inhoud 4. De invloed van rechterlijke emoties op de oordeelsvorming is onvermijdelijk Wanneer mogen rechterlijke emoties het oordeel beïnvloeden? Het rechterlijk oordeel is een persoonlijk oordeel Invloed van emoties is onvermijdelijk Emotioneel oordeel is een subjectief oordeel Bezwaren tegen subjectieve oordeelsvorming zijn onterecht Passende emoties komen voort uit de zaak of de daarbij behorende taak Passende emoties en decorum Betrokken oordeelsvorming Betrokken oordeelsvorming en de kwaliteit van het rechterlijk oordeel Kwaliteit van de oordeelsvorming is een complex criterium Betrokken oordeelsvorming en de weerbaarheid tegen manipulatie Betrokken oordeelsvorming en de eis van de objectiviteit Betrokken oordeelsvorming en de eis van de deskundigheid Betrokken oordeelsvorming en de eis van de rechtvaardigheid Beantwoording van de tweede deelvraag is nu mogelijk: voorwaarden voor het gebruik van emoties Klassieke adviezen voor de moderne praktijk Algemene adviezen voor het gebruik van emotionele overtuigingsmiddelen Het gebruik van emotionele overtuigingsmiddelen door pleiter en rechter Algemene adviezen Adviezen voor de pleiter Gebruik van ethos door de pleiter Gebruik van pathos door de pleiter Gebruik van emotionele overtuigingsmiddelen in de rechterlijke motivering De eis van de goede motivering Twee uitspraken 262 XIII

5 De overtuigingskracht van emoties bij het rechterlijk oordeel 8 Besluit Beantwoording van de centrale vraag Het klassieke retorische advies om de kwaliteit van een juridisch betoog te verbeteren door een beroep te doen op de emoties van de toehoorder is naar de inzichten van de cognitieve emotietheorie houdbaar, maar om andere redenen dan de klassieke retorici dachten Naar moderne inzichten kan een beroep op de emoties van de rechter helpen om hem te overtuigen Onder voorwaarden mag de oordeelsvorming worden beïnvloed door rechterlijke emoties De klassieke adviezen voor het gebruik van emotionele overtuigingsmiddelen zijn geschikt te maken voor de moderne rechtspleging Wat heeft het onderzoek verder opgeleverd? De invloed van emoties op het oordeel is onvermijdelijk Deze conclusie lijkt in strijd met bestaande opvattingen Betrokken oordeelsvorming is gewenst Consequenties van de constatering dat emoties bij het rechterlijk oordeel onvermijdelijk en onder voorwaarden zelfs gewenst zijn 289 Summary 297 Bijlage 1 Diversiteit emoties 307 Bijlage 2 Een lijst met voorbeelden van cognitieve vuistregels/valkuilen 309 Lijst van verkort aangehaalde literatuur 311 XIV