DEEL I KENNISMAKING MET HET CONCEPT 20

Transcriptie

1 Inhoudsopgave 1 Transparantie op het eerste gezicht Incidenten? Het publieke debat Is transparantie de norm? Waar het over gaat: de probleemstelling en onderzoeksvragen De probleemstelling tekent zich af De onderzoeksvragen dienen zich aan Een analyse van het politiek-bestuurlijk discours Verkenning van het begrip: wortels en settings Etymologie en lexicografische betekenissen Een visueel begrip Transparantie in kunst en architectuur Constateringen aan de basis Wat nog volgt 17 DEEL I KENNISMAKING MET HET CONCEPT 20 2 Nadere kennismaking aan de hand van aanpalende begrippen Reguleren van de private sector Verantwoording over financiële huishouding Verantwoording over goed bestuur Verantwoording over goed gedrag Functioneren van de publieke sector Rechtszekerheid en legitimiteit Openbaarheid Toezicht Corruptie en andere misstanden Integriteit Transparantie in het openbaar bestuur in Nederland Verantwoording Rechtszekerheid en legitimiteit Openbaarheid Toezicht Corruptie en misstanden Integriteit Enkele constateringen 44 3 Het bestuurs wetenschappelijk discours Herkomst van de belangstelling Plaatsbepaling Aard van het begrip Definities Thema s en kwesties 51 Transparantie.indb :14:24

2 x Transparantie, icoon van een dolende overheid 3.4 De schaduw van transparantie Beperkingen Nadelen Bezwaren Blij met de schaduw Groei en bloei van een jong begrip Ontwikkelingen als aanjager van transparantie Transparantie als aanjager van ontwikkelingen Ontwikkelingen in transparantie Samengevat 66 DEEL II EMPIRISCH ONDERZOEK 68 4 Analyse van het politiek-bestuurlijk discours: verantwoording Typering van het empirisch onderzoek Een eerste identificatie van betekenissen: sensitizing concepts Functies van transparantie Transparantie in een proces Transparantie als taalhandeling Taal en politiek Representatie en interpretatie Taal en politici Persuasief taalgebruik Ontvangers: actieve gebruikers Teksten als object van onderzoek Argumentatieanalyse Interpretatieve inhoudsanalyse Het empirisch materiaal Gevolgde werkwijze 89 5 Een verhaal over transparantie in zeven vertellingen Hart van de democratie De kenbare overheid De ontvankelijke overheid De betrouwbare overheid Balans Empowerment Beschermen Toerusten Balans Alles onder controle Waar zit het fout? Eens kijken of het klopt Krijgen we waar voor ons geld? Deugt het wel? 133 Transparantie.indb :14:24

3 Inhoudsopgave xi Kijk maar, het deugt! Balans Het (ere)schavot Goed voorbeeld doet goed volgen Een gewaarschuwd mens telt voor twee Oordeelt u zelf Balans Werk aan de markt Kansen voor nieuwkomers Eerlijk duurt het langst Gelijke kansen voor alle partijen Balans Open kaart Horen, zien en zwijgen doorbreken Het blazoen zuiver houden Practice what you preach Er is niets te verbergen Integriteit boven alles Balans Tomtom Helpende hand bieden Weten waar je moet zijn Herkomst kunnen bepalen Overzichtelijk maken Hoe eenvormiger, hoe beter Balans Semantische dwarsdoorsneden Definities Als synoniem In samengestelde woorden In titels Het verhaal over transparantie? 193 DEEL III CONCLUSIES EN BESCHOUWING Wat heeft dit verhaal ons te vertellen? De sensitizing concepts de maat genomen Functies van transparantie Transparantie in een proces De vertellingen in vogelvlucht Inhoudelijke patronen in de teksten De overheid is besturend orgaan én bestuurd systeem Van ruimhartig tot contre coeur Accenten door Kamerleden: klassiekers Wisselende scènes, een soortgelijk antwoord: transparantie als refrein 205 Transparantie.indb :14:24

4 xii Transparantie, icoon van een dolende overheid IT als aanleiding én ICT als oplossing Twee hoofdoorzaken van de behoefte aan transparantie De runner-up aanleiding Transparantie gaat vaak over geld Meer inspanningen voor de consument dan voor de burger Vergelijken in soorten en maten Transparantie beoogt beïnvloeding van gedrag en/of opvattingen De actoren: ieder vogeltje zingt zoals het gebekt is Transparantie verenigt kabinet en Kamer Beperkingen en nadelen vormen geen echte belemmering, bezwaren tellen zwaarder Eerst zien, dan geloven of toch niet? Transparantie in argumentaties Patronen in redeneringen Transparantie in diverse argumentatieposities De functionaliteit van ambiguïteit, van onvolledigheid en van ontbreken Het publiek : is het in beeld? Conclusies op basis van de tekstanalyse Concluderende observaties Transparantie is géén eenduidig begrip Transparantie is géén eenvoudig concept Transparantie is géén onschuldig fenomeen De teksten voorbij Nieuwe concepten Pre-transparantie Transparanteurs Metatransparantie Transparantie als kenmerk van besturing Als principe van behoorlijk bestuur Als procedure- of proceskenmerk Als middel om te kunnen vergelijken Andere opvattingen over besturing Onontkoombare dilemma s Conclusie Drie transparantieparadigma s Het kleurloze transparantieparadigma Het rationele transparantieparadigma Het relationele transparantieparadigma Présence in de jonge historie van transparantie De populariteit van transparantie : verklaard en verwacht Ander onderzoek 252 Transparantie.indb :14:24

5 Inhoudsopgave xiii 8 Samenvatting 255 Noten 267 Literatuur 287 Bijlagen 301 Bijlage A Synoniemen, verwante begrippen en zegswijzen van transparant(ie) en hun tegenstellingen 303 Bijlage B Varianten van transparantie 305 Bijlage C Definities van transparantie in de literatuur 307 Bijlage D Nadere verantwoording van de gevolgde werkwijzen 309 Bijlage E Transparantie en transparant in combinatie met andere begrippen 329 Bijlage F Transparantie in zeven vertellingen - Overzicht van de betekenissen 331 Summary 333 Over de auteur 345 Boxen Box 1.1 Voorbeelden van onbedoelde effecten van transparantie 7 Box 1.2 Zintuigen in onze taal 14 Box 2.1 Pro- en contra-argumenten in het publieke debat naar aanleiding van Cablegate WikiLeaks 36 Box 2.2 Aanpalende woorden in de Code voor goed openbaar bestuur 38 Box 2.3 Uitzonderingen op de informatieplicht van de regering 39 Box 3.1 Transparantie in relatie tot verwante begrippen: enkele voorbeelden 54 Box 3.2 Uitzonderingsgronden op toegang tot overheidsinformatie 58 Box 3.3 De waarde van de schaduw van transparantie 60 Box 4.1 Ontologische uitgangspunten bij het bestuderen van teksten als retorische transactie 85 Box 4.2 Interpretatieve inhoudsanalyse 87 Box 4.3 Samenvattende statistieken over het onderzoeksmateriaal 91 Box 5.1 Definities in fragmenten, per vertelling 189 Box 6.1 Voorbeelden van transparantie in diverse argumentatieposities 215 Box 6.2 Kenmerken van argumentatie in de praktijk, toegepast op het fenomeen transparantie 219 Box 7.1 Transparanteurs aan het werk 229 Box 7.2 Voorbeelden van metatransparantie 231 Box 7.3 Onontkoombare dilemma s voor de hedendaagse overheid 236 Box 7.4 Voorschriften, standaarden en normen: een vergelijking 242 Box D.1 Indeling documenten in de Sdu-database Opmaat, gehanteerd op aanwijzingen van de Griffie 309 Transparantie.indb :14:24

6 xiv Transparantie, icoon van een dolende overheid Box D.2 Frequentie van transparant* in de Handelingen Tweede Kamer 1995 tot Box D.3 Aantallen Kamervragen met transparant* gedurende 1995 tot Box D.4 Transparant* in Kamerstukken vóór Box D.5 Overwegingen bij niet-gekozen rubrieken, die wel een hoge frequentie laten zien 314 Box D.6 Aantal documenten met transparant* per onderzochte rubriek, 1995 tot Box D.7 Voorbeeld weergave Inventarisatie uit Sdu-database 316 Box D.8 Samenvattende statistieken over het onderzoeksmateriaal 319 Figuren Figuur 1.1 Frequentie transparant& in landelijke dagbladen tussen 1995 en Figuur 1.2 Frequentie transparant* in Tweede Kamerstukken 1995 tot Figuur 1.3 Toespitsing van transparantie als onderwerp van onderzoek 16 Figuur 2.1 Essentialia van goed openbaar bestuur 42 Figuur 3.1 Aspecten van transparantie in onderling verband 51 Figuur 4.1 Argumentatieanalyse volgens Toulmin (2003) 86 Figuur 4.2 Aantal Tweede Kamerdocumenten met transparant* 88 Figuur 4.3 Onderzochte Kamerstukken als % van het totaal aantal Tweede Kamerstukken 88 Figuur 4.4 Werkwijze interpretatieve inhoudsanalyse 92 Figuur 6.1 Argumentatiemodel van Toulmin (2003) 214 Tabellen Tabel 5.0 Transparantie in zeven vertellingen - Overzicht van de betekenissen 94 Tabel 5.1 Hart van de democratie 112 Tabel 5.2 Empowerment 125 Tabel 5.3 Alles onder controle 141 Tabel 5.4 Het (ere)schavot 150 Tabel 5.5 Werk aan de markt 160 Tabel 5.6 Open kaart 174 Tabel 5.7 Tomtom 186 Tabel 6.1 Sensitizing concepts in relatie tot de vertellingen 201 Tabel 7.1 Transparantieparadigma s in kort bestek 247 Tabel 7.2 Frequentie van een aantal ambigue begrippen in het politiekbestuurlijk discours in Tweede Kamerstukken 254 Tabel D.1 Aantal documenten met transparant* in Tweede Kamerstukken, per jaar, per rubriek 311 Tabel D.2 Gecodeerde dossiers 317 Tabel D.3 Eerste indrukken van de vertellingen op basis van object * functionaliteit * operationalisering 320 Transparantie.indb :14:24