Zorgplichten en zorgethiek

Transcriptie

1 Zorgplichten en zorgethiek ACADEMISCH PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit van Amsterdam op gezag van de Rector Magnificus prof.mr. P.F. van der Heijden ten overstaan van een door het collège voor promoties ingestelde commissie, in het openbaar te verdedigen in de Aula der Universiteit op dinsdag 13 maart 2007, te uur door Then Foek Eric Tjong Tjin Tai geboren te Arnhem

2 Inhoudsopgave Afkortingen V Inleiding 1 Hoofdstuk 1. Zorg als ethisch probleem 1.1. Inleiding Een korte historische schets van de hoofdstroom van ethiek Gilligan's zorgethiek Nodding's uitwerking van zorg Verdere ontwikkelingen in de zorgethiek Zorgethiek en negen kenmerken van ethiek Inleiding Zorg, gelijkheid en onpartijdigheid Zorgethiek en de overige kenmerken Het stelsel van zorgethiek en concurrerende theorieën Conclusie 42 Hoofdstuk 2. Een begrip van zorg 2.1. Inleiding 2.2. Zorg van de moeder of ouder 2.3. Niet-essentiële aspecten van zorg: daad versus relatie Zorgdaden en zorgrelaties Bijzondere relaties van afhankelijkheid Persoonlijke en meer afstandelijke relaties Instandhouding van de relatie Continue of onderbroken aandacht Basisbehoeften Zorg en verzorging Lichamelijke arbeid en het delegeren van zorgtaken Nabijheid en direct contact Conclusie 2.4. Zorgdaden Een definitie van zorg als handelen Belangen Soorten zorgdaden Aandacht en betrokkenheid Belang, autonomie en overleg Onmiddellijke, middelijke en afgeleide zorg Personen of objecten Conclusie VII

3 2.5. Zorg als relatie Zorgrelatie en verantwoordelijkheid Belangen binnen relaties Betrokkenheid en zorgdaden binnen relaties De respons van de zorgontvanger Zorg voor het zelf Conclusie Bezorgdheid: zorg buiten relaties Conclusie 76 Hoofdstuk 3. Zorg in het burgerlijk recht: achtergronden 3.1. Inleiding Diligentia en culpa in het Romeinse recht Inleiding Diligentia en culpa in het overeenkomstenrecht Custodia Vis maior Diligentia en culpa en de Lex Aquilia Conclusie De plaatsing van zorg in het Nederlandse overeenkomstenrecht Doorwerking van het Romeinse recht in het BW van Zorg van een goed huisvader versus overmacht Zorgvuldigheid in het onrechtmatige-daadsrecht Zorgplichten en zorgverplichtingen: een eerste analyse Een definitie van zorgplichten en zorgverplichtingen Enkele terminologische onderscheiden Een zorgplicht als grondnorm? 99 Hoofdstuk 4. Zorgplichten binnen overeenkomsten 4.1. De algemene norrn van zorg van een goed schuldenaar Grondslag van zorgplichten Overeengekomen prestatie, belang en zorg De maatman en toerekenbaarheid Uitwerking van de zorgplicht De mate van zorg Concretisering van zorgverplichtingen Zorg voor zaken Zorg bij handelingen, in het bijzonder de opdracht Verplichtingen, afdwingbaarheid en vertrouwen Zorg en aansprakelijkheid Zorg en andere vormen van toerekening Exoneratie De zorgplicht van de werkgever Conclusie 137 Hoofdstuk 5. Zorgplichten buiten overeenkomst 5.1. Zorgvuldigheid en zorgplichten Zorg, autonomie en belangenafweging De grondslag voor buitencontractuele zorgplichten 146 VIII

4 5.4. De maatman en voorzienbaarheid Zorgvuldigheid binnen het stelsel van art. 6:162 BW De zorgvuldigheidsnorm in de praktijk Zorg voor bepaalde objecten Zuiver nalaten Nalaten als daad Een verplichting tôt handelen Jurisprudentie Grensgevallen Conclusies 170 Hoofdstuk 6. Bijzondere en zwaarwegende zorgplichten 6.1. Inleiding Beroepsaansprakelijkheid in het algemeen Gewone beroepen Institutionele beroepen Contractuele aansprakelijkheid bij gewone beroepen Denotaris Banken en effecteninstellingen Deadvocaat De faillissementscurator De accountant De arts Overige beroepsbeoefenaren Conclusie Bijzondere en zwaarwegende contractuele zorgplichten Zwaarwegende contractuele zorgplichten Het achterstellen van de eigen belangen Bijzondere contractuele zorgplichten Buitencontractuele zorgplichten Na-contractuele zorgplichten Pseudo-contract en informatieverschaffing aan derden Doorwerking van de contractuele zorgvuldigheid naar derden Aansprakelijkheid van de accountant jegens derden Meewerken aan wanprestatie of onrechtmatige daad Zorg voor een maatschappelijk belang Conclusie 217 Hoofdstuk 7. Tussenconclusie: recht en zorg 7.1. Zorgplichten in het recht Overgang naar de ethiek 223 Hoofdstuk 8. Zorgrelatie, zorghouding en zorgplicht 8.1. Inleiding De zorgidentiteit De zorghouding: karakter en emoties Het zorgethisch karakter en emoties De morele betekenis van karakter en emoties Zorgethiek, deugdethiek, en consequentialisme 234 IX

5 8.4. Zorgplichten en zorgdaden Zorg als plicht Minimumnormen en de drempelvisie op zorgplichten Betrokkenheid en het ideaal van de perfecte zorgverlener Demaatstaf voor zorg als plicht Het motief van zorgdaden Het zorgethische oordeel De zorgethische afweging Regels, principes, randvoorwaarden en minimumnormen Zorgverplichtingen als prima facie of als absolute verplichtingen Het goede in zorgethische zin Conclusie Hoofdstuk 9. Zorgethiek buiten persoonlijke zorgrelaties 9.1. Rolmoraal als zorgethiek Inleiding Rolmoraal en morele arbeidsdeling Zorg in een concrète relatie binnen de roi De institutionele zijde van de roi Zorg, rolmoraal en beroepsethiek Zorg voor nabije vreemden Bezorgdheid en nabijheid Van bezorgdheid tôt zorg Zorg, directe en indirecte inbreuk Actieve zorg: Samaritaanse hulp en liefdadigheid Zorg voor verre vreemden Zorgethiek en verre vreemden Kritiek op een zorgethische benadering van zorg voor verre vreemden Zorg voor dingen Zorg voor instituties Conclusie 301 Hoofdstuk 10. Het stelsel van zorgethische relaties De rechtvaardiging van het zorgethisch stelsel Het stelsel van zorgethische plichten De rechtvaardiging van concrète zorgplichten De rechtvaardiging van de verdeling van zorg Zorgethische conflicten De zorgethische behandeling van conflicten Conflicten tussen zorginterne en zorgexterne elementen Interpersoonlijke conflicten Falende zorgrelaties Overvragen door de zorgontvanger Tekortschieten door de zorgverlener Conclusie 334 X

6 Hoofdstuk 11. Zorgethiek, rechtvaardigheid en autonomie Inleiding De relatie tussen zorg en rechtvaardigheid Zorg en rechtvaardigheid: algemeen Zorg binnen rechtvaardigheid als systeem Beginselen van rechtvaardigheid en zorg bij het handelen Distributieve rechtvaardigheid Zorg voor rechtvaardigheid Conclusie Zorg en autonomie Autonomie van de zorgontvanger Autonomie van de zorgverlener Conclusie 370 Conclusie 371 Samenvatting 375 Summary 383 Literatuurlijst Ethiek 391 Literatuurlijst Recht 415 Rechtspraakregister 437 Trefwoordenregister 447 XI