DE BEKNELDE VRIJPLAATS

Transcriptie

1 DE BEKNELDE VRIJPLAATS

2

3 Maar ik ben er nog niet, zei Hans Castorp verbouwereerd. Hij bleef zitten. Je bent er wel. Dit is het dorp. Thoman Mann, De Toverberg, p12

4

5

6 Als je goed door open deuren wilt komen, moet je rekening houden met het feit dat ze vaste posten hebben: dit principe, waarnaar de oude professor altijd had geleefd, is eenvoudig een eis van de werkelijkheidszin. Maar als werkelijkheidszin bestaat, en niemand zal eraan twijfelen dat deze bestaansrecht heeft, dan moet er ook iets bestaan dat je mogelijkheidszin kunt noemen. Wie die bezit zegt bijvoorbeeld niet: hier is dit of dat gebeurd, zal gebeuren, moet gebeuren; maar hij denkt: hier zou, moest, of had iets kunnen gebeuren, en als je hem dan van het een of ander uitlegt dat het is zoals het is, dan denkt hij: ach, het zou waarschijnlijk ook anders kunnen zijn. Aldus zou de mogelijkheidszin welhaast te definiëren zijn als het vermogen om alles te denken wat evengoed zou kunnen zijn, en om aan wat is geen grotere betekenis te hechten dan aan wat niet is. Robert Musil, De man zonder eigenschappen, p20

7

8

9

10

11 11:. It t / j 4, - 3.»... 4 r.-flf,». i' J» f. fl -- A /1.S -3- E» *44.1 : 1 1 1: /;,.. 1 i. rj Een pruik van paardenhaar 6 Over het lezen van een boek AMARTYA SEN EN DE ONMOGELIJKHEID VANDEPARETIAANSELIBERAAL Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Katholieke Universiteit Brabant, op gezag van de rector magnificus, prof. dr. E A. van der Duyn Schouten, in het openbaar te verdedigen ten overstaan van een door het college voor promoties aangewezen commissie in de aula van de Universiteit op woensdag 29 maart 2000 om I 6. I 5 uur door Marjolijn Drenth, geboren op 23 februari I 963 te Coevorden. 4 3 *., '. :E =-»'-*./ T - * &/*3 f 1 Fuseli, Vrouw starend in een spiegel, ca. I814 (Oxford, Ashmolean Museum) 3 22 AMSTERDAM EM. QUERIDO'S UITGEVERIJ BV 2000

12 Mijn dagelijks werk, het onderzoek op het grensgebied van moraalfilosofie en normatieve economie, voltrok zich op verre afstand van de nacht, volgens methoden die gangbaar zijn in de professie. Totdat ik, juist door het gadeslaan van de ontwikkelingen in de wijsbegeerte, tot de ontdekking kwam dat de wetenschap zelf essayistisch was geworden totdat ik als de blinde kat van Blanchot, ziende dat de nacht van gedaante veranderde, achter de nieuwe nacht aanrende die ik niet zag. M. Februari & Marjolijn Drenth, Een pruik van paardenhaar & Over het lezen van een boek, p10

13 Mijn claim is dat ook een wetenschappelijke tekst gebruik kan maken van de inhoudelijke aspecten van de tekstuele vorm; het is vervolgens zinloos, of op zijn minst inconsequent, om die claim alleen met inhoudelijke argumenten en niet met gebruik van vormtechnieken te verdedigen. M. Februari & Marjolijn Drenth, Een pruik van paardenhaar & Over het lezen van een boek, p10

14 11:. It t / j 4, - 3.»... 4 r.-flf,». i' J» f. fl -- A /1.S -3- E» *44.1 : 1 1 1: /;,.. 1 i. rj Een pruik van paardenhaar 6 Over het lezen van een boek AMARTYA SEN EN DE ONMOGELIJKHEID VANDEPARETIAANSELIBERAAL Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Katholieke Universiteit Brabant, op gezag van de rector magnificus, prof. dr. E A. van der Duyn Schouten, in het openbaar te verdedigen ten overstaan van een door het college voor promoties aangewezen commissie in de aula van de Universiteit op woensdag 29 maart 2000 om I 6. I 5 uur door Marjolijn Drenth, geboren op 23 februari I 963 te Coevorden. 4 3 *., '. :E =-»'-*./ T - * &/*3 f 1 Fuseli, Vrouw starend in een spiegel, ca. I814 (Oxford, Ashmolean Museum) 3 22 AMSTERDAM EM. QUERIDO'S UITGEVERIJ BV 2000

15

16 Ruimte maken - Leegte scheppen symposium nav de doctoraatsverdediging van Remco Roes Sofie Gielis 22 februari 2016

17 De#beknelde#vrijplaats# Overspiegelsvoorhetonderzoekindekunsten SofieGielis Eenschrijverlegdemeooituitvoeriguitdatdebanaalstewendingenineenverhaalhet moeilijkstzijn.hijgafdaarbijhetvolgendevoorbeeld:stel,jepersonagezitopeenstoel, alleenineenkamermaarvoordevolgendescènehebjehemopeenanderepleknodig,dan kanjenietzomaarschrijven:hijstondopenverliethethuis. Datvondenvindikeenvreemderedenering.Deschrijveralsslachtoffervanzijneigen fantasie.alleswateropdelegepaginaverschijnt,heeftdeschrijverimmersindehand.als hijzelfopeenstoelachterzijnschrijtafelzit,moethijzichinderdaadverplaatsenomeen koffietebestellenineencaféofomtegenietenvaneenonbelemmerduitzichtopde Zwitsersebergen.Maarzijnzelfverzonnenpersonageheeftwelomschrevenbewegingennet zominnodigalseenhartslagofeenspijsverteringsstelsel.jekannamelijkwél,alsjedatwil, zomaarschrijven:hijstondopenverliethethuis.ofhetpersonagekansimpelwegreizenin witruimte.instiltevanstoelnaarberg. Onderzoekersindekunstzittennietvooréénmaarvoortwéélegebladzijden.Enzemogen nietnaardebergenvoordiegevuldzijn.ophetenemoeteenbeeld(inderuimebetekenis vanhetwoord)verschijnen,ophetanderetekst enbijvoorkeurhebbendiepagina sook ietsaanmekaar.maarnetdieverbindingblijktmoeilijk.productiviteitopdeenepagina, remtdeinspiratievoordeandere.hoeweldehypothetischedoorsneeonderzoekerinde kunstzich,vaakaltijdenszijnvooropleiding,heeftbevrijdvanhetgewichtvande werkelijkheid,geldtvoorhetschrijfdeelschijnbaarwelnogsteedsderealiteitalsdemaat derdingen. Ineenkunstenopleidingleerjeeersttekenennaarderealiteit,omdatvervolgensweerlos telaten.eenhoogwerkelijkheidsgehaltewordtmeergeassocieerdmetkitschendoetdus eerderafbreukaandekwaliteitvaneenartistiekwerk.entochvrezenveelonderzoekersin dekunstendatzenietinstaatzullenzijnomkitschtemakenopdeanderebladzijde,terwijl weuiteraardkunstverwachten. RemcoRoeshaaltinzijnproefschrifteenindezecontextinteressantcitaatvanRobertMusil aanuitde#man#zonder#eigenschappen: Als#je#goed#door#open#deuren#wilt#komen,#moet#je#rekening#houden#met#het#feit#dat#ze#vaste# posten#hebben:#dit#principe,#waarnaar#de#oude#professor#altijd#had#geleefd,#is#eenvoudig#een# eis#van#de#werkelijkheidszin.#maar#als#werkelijkheidszin#bestaat,#en#niemand#zal#eraan# twijfelen#dat#deze#bestaansrecht#heeft,#dan#moet#er#ook#iets#bestaan#dat#je#mogelijkheidszin# kunt#noemen.## Wie#die#bezit#zegt#bijvoorbeeld#niet:#hier#is#dit#of#dat#gebeurd,#zal#gebeuren,#moet#gebeuren;# maar#hij#denkt:#hier#zou,#moest,#of#had#iets#kunnen#gebeuren,#en#als#je#hem#dan#van#het#een# of#ander#uitlegt#dat#het#is#zoals#het#is,#dan#denkt#hij:#ach,#het#zou#waarschijnlijk#ook#anders# kunnen#zijn.#aldus#zou#de#mogelijkheidszin#welhaast#te#definiëren#zijn#als#het#vermogen#om# alles#te#denken#wat#evengoed#zou#kunnen#zijn,#en#om#aan#wat#is#geen#grotere#betekenis#te# hechten#dan#aan#wat#niet#is. (RobertMusil,De#man#zonder#eigenschappen,p20)

18 Jezoukunnenstellendathetvoorartistiekeonderzoekersvanzelfspreektdatzeinhun artistiekewerkvoorbijgaanaandewerkelijkheidszinenevengrote(zonietgrotere) betekenishechtenaanwatnietisdanaanwatis,maarinhunschrijfwerkkosthetmeer moeiteomdiestapteoverstijgenterwijlhetlogischlijktdatnetwieisopgeleidomtezien watzou#kunnen#zijnookhiernieuwemogelijkhedenzouaanboren. Watbedoelikmetdiestellingdatdekunstvoorbijdewerkelijkheidgaat?Neemnudeze neusvanrinusvandevelde(tegelijkertijdookeenminiatuurberg).vandeveldemaakt verhalend,haastfilmischwerkineenmediumdatdaaropheteerstegezichtnietgeschikt vooris.hijverzintverhalen,creërtscenografischeinstallatieswaarinhijzelfenandere figurantendieverhalenuitbeelden,legtdiereenactmentsvannooitgebeurdescènesvasten vertaaltdiestillsvervolgensnaarmetersgrotetekeningeninhoutskool.hijdanstalshet wareomdewerkelijkheidszinheen.uiteraardbeantwoordenzijntekeningenookaande wat#er#isindiezindatzekloppenvanuittechnischoogpunt hijrespecteertdeanatomische verhoudingenenweetmeteenmorsigmateriaaleenprecies,herkenbaarbeeldneerte zetten,maarzijnbeeldenlatenookderealiteitlos.zijnneusisnietzozeerverwantaandeze, alsaandeze.zerefereertaaneenwerelddiewekennenendenkenteherkennen,maar onzekennisvanderealiteitvolstaatnietomdemogelijkhedenvanzijntekeninguitputtend teverklaren.elkeaanwijzingwordtweerlegddooreenanderedetail. Maardeartistiekeonderzoekerheeftnetzomin(ofmisschiennogminder)alsRinusvande Veldeeenspiegelnodigvoorzijnbeeld,maarhijzoektweleenspiegelvoorzijntekst. Omwillevanhetgebrekaanbakensinhetwoeligewaterdatonderzoekindekunstennog steedsis,liefsteennauwkeurigespiegel.enzoraaktdevrijplaatsdiehetdoctoraatinde kunstenkanzijn,bekneldineenkeurslijfdatnietopmaatgesnedenis.zespiegeltzichaan echte,algesetteldewetenschappenterwijldiebeganepadenmodellenenmethodes opleverendievaakgeenwaardevollebijdragezijnaanhetartistiekeonderzoeksdomein.het nogkleine,groeiendedoctoraatindekunstenkijktindebollebuikvandetraditionele wetenschappenenraaktgeïntimideerddoorhetbeelddathijnietherkentindeconvexe spiegel.terwijldereflexieoverdeartistiekepraktijknetdedeuropeenkierzetvooreen bevrijdingvandieremmendedruk.despiegelvoorhetbeschouwendedeelvanhet onderzoekkan,enmoetindebestegevallendeartistiekepraktijkzelfzijnzodatookopde rechterpaginademogelijkheidszinkantoeslaan. Voorwietochgelegitimeerdevoorbeeldenwil:ookdiebestaan.Op29maart2000 promoveerdedeschrijfster(schrijverondertussen,maardatiseenanderverhaal)marjolijn DrenthvonFebruar,beterbekendonderhaarpseudoniemM.Februari,aandefaculteit filosofievandekatholiekeuniversiteitbrabantopeenproefschriftoverdeeconomische filosoofennobelprijswinnaaramartyasen.faculteit,katholiek,filosofie,nobelprijs` allemaallegitiemopgeblonkenspiegels,hoorikudenken.kloptopheteerstegezicht,want Februariverrichteacademischonderzoek,formuleerdehypothesesentrokconclusies.Toch ontvingdeauteurvoorditboekeensubsidieuithetamsterdamsfondsvoordekunstenen werdhet,integenstellingtotanderefilosofischedoctoraatsthesissen,genomineerdvoorde GoudenUilliteratuurprijs.Dathaddanweermetanderespiegelstemaken:debladspiegel, metname,dieacademischfilosofedrenthdeeltmetpostmodernauteurfebruari. Indeinleidingschrijftzedatzeaanvankelijkeenonderscheidmaaktetussendedagende nachtentussenhaarrechter`enlinkerhand.overdagschreefzewetenschappelijketeksten

19 metderechterhand, snachtsleefdedeliterairelinkerhandop. Mijndagelijkswerk,het onderzoekophetgrensgebiedvanmoraalfilosofieennormatieveeconomie,voltrokzichop verreafstandvandenacht,volgensmethodendiegangbaarzijnindeprofessie.totdatik, juistdoorhetgadeslaanvandeontwikkelingenindewijsbegeerte,totdeontdekkingkwam datdewetenschapzelfessayistischwasgeworden totdatikalsdeblindekatvan Blanchot*,ziendedatdenachtvangedaanteveranderde,achterdenieuwenachtaanrende dieiknietzag. (Een#pruik#van#paardenhaar#etc,p10)Alsjejebewustbentvandie verhoudingtussenstemmenvandelinker`enderechterhand,moetje,schrijftze,ook aangevenhoedatnietalleendeinhoudmaarookdevormvanjetekstbepaalt. Mijnclaimis datookeenwetenschappelijketekstgebruikkanmakenvandeinhoudelijkeaspectenvan detekstuelevorm;hetisvervolgenszinloos,ofopzijnminstinconsequent,omdieclaim alleenmetinhoudelijkeargumentenennietmetgebruikvanvormtechniekente verdedigen. (idemp10) Duslietdefilosofedenachtelijkeschrijfstertoeinhaarrechterhandteksten.Doorde theoriëenoverdeverhoudingtussenmoraaleneconomischeefficiëntievandrenth,weeft Februarieenverhaalovereenbankier,zijnex`vrouwenzijn18 de eeuwseoudtantejuliadat deandereverhaallijnspiegeltomdatjuliaeentekeningvankunstenaarhenryfuselimoet betalenmetliefde.hetproefschriftwerdongewijzigd(opdittitelbladna)alsroman verkochtindeboekhandel. IkkanmevoorstellendatdepromotorvanMarjolijnDrenthevenmoestslikkentoenzemet ditplanopdeproppenkwam.doorhetbinnensmokkelenvanfictieenhetopvoerenvan eentweedeauteurschrijftditproefschriftzichnietzomaarinindejarenlangetraditievan doctoratenindefilosofie. Vooronderzoekindekunstenligthetspeelveldnoghelemaalopen.Erstaannoggeen(of tochnietveel)bakensdiebepalenwelkevormhetartistiekeproefschriftmoetaannemen. Eenbasisvoorwaardeisdatheteenreflectiebevatopheteigenwerkenhetprocesdatde onderzoekerdoorlopenheeft,maardevormwaarinjeditdoetisvrij. Alseenklassiekeacademischedisciplinealsdefilosofiefictietoelaatineenproefschriftover economischeprincipes,waaromzoudenweacademischeproefschriftendanonderwerpen aanlachspiegels?demogelijkhedenvoorderechterbladzijdezijnevenquasi`onbeperktals dievoordelinker.jekiestzelfofjejeviaeenstoelendansdoorafgemetendeuropeningen naardebergentoewerktofofjeneusineenandererichtingwijstmaarverspilgeenlege bladzijdenaanschijnbewegingennaareenvoorbeelddatgeenvoorbeeldis. *Hetwoord kat valtnietsamenmethetdier,hetwoordbenadruktnetdeafwezigheidvanhetdier onwerkelijkheidvanhetdingomgezetinwerkelijkheidvandetaal. Despreektaalnoemteenkateenkat,alsof delevendekatenhaarnaamidentiekzoudenzijn,alsofhetfeithaartenoemenernietopzouneerkomen enkelhaarafwezigheidtebehouden,watzijnietis.( )Dekatnoemenis,zomenwil,ereenniet`katvan maken,eenkatdieisopgehoudentebestaan,dienietmeerdelevendekatis,maardaaromwordternoggeen hondofzelfseenniet`hondvangemaakt. MauriceBlanchot,Literatuur#en#het#recht#op#de#dood,p149