Pas na 2011 herstelt de bouwproductie

Transcriptie

1 Kwartaalbericht Bouw ING Economisch Bureau Pas na 211 herstelt de bouwproductie Infrasector valt als laatste steunpilaar weg Ook in 211 krimpt de bouwproductie nog. ING Economisch Bureau verwacht voor 21 een krimp van 7,8% en voor 211 een verdere daling van 1%. De woningbouw doet het in 211 nog het minst slecht met een nulgroei. Het in 29 ingezette herstel van de verkoop van nieuwbouwwoningen zet niet door waardoor de toekomstige productie onder druk staat. De utiliteitsbouw blijft gebukt gaan onder de grote overcapaciteit bij bedrijven en hoge leegstand in de kantorenmarkt. Ook de infrasector gaat als laatste steunpilaar door de knieën door broodnodige overheidsbezuinigingen. Aantal faillissementen naar recordhoogte De krimp in de bouwproductie en het slechte weer deze winter heeft zijn weerslag op het aantal faillissementen niet gemist. Op sommige bouwplaatsen kon soms twee maanden niet gewerkt worden terwijl de vaste kosten zoals de loonbetalingen gewoon doorliepen. Dit was voor veel bedrijven de genade klap waardoor in het eerste kwartaal van dit jaar 348 bouwbedrijven over de kop gingen. Nog nooit was het aantal faillissementen zo hoog (sinds het begin van de meting in 1993). Vooral het aantal vennootschappen (B.V. s, N.V. s en dergelijke) dat bankroet ging was groot Tabel 1 Bouwproductie naar deelsectoren, (% j.o.j.) Woningbouw Nieuwbouw -14,% -11,%,% Verbouw -8,5% -8,% 1,5% Onderhoud -,5%,% 1,5% Aantal woningen gereed Utiliteitsbouw Nieuwbouw -6,9% -17,5% -6,% Verbouw -5,% -14,% -4,% Onderhoud -,3% -2,% 1,% Infrasector Nieuwbouw & verbouw 3,5% -5,% -1,% Onderhoud 3,5%,5% -2,% Totaal bouw -4,4% -7,8% -1,% Bron: ING Economisch Bureau, Aantal woningen gereed 29 CBS Figuur 1 Aantal faillissementen van eenmanszaken en vennootschappen in de bouw, (per kwartaal) _ Eenmanszaken Bron: CBS _ Vennootschappen Aantal faillisementen naar recordhoogte 28 (figuur 1). Zij zijn vaker actief in de zwaar getroffen B&U nieuwbouwsector dan de (kleinere) eenmanszaken die voornamelijk werkzaam zijn in de renovatiemarkt. Uit deze faillissementscijfers blijkt dat de recessie in de bouw langer aanhoudt dan in de rest van de economie. In het eerste kwartaal van 21 was het totaal aantal faillissementen van alle bedrijfstakken nagenoeg gelijk aan dat van dezelfde periode in 29. De bouw liet daarentegen juist een stijging zien van maar liefst 5% ten opzichte van dezelfde periode vorig jaar. 21

2 Vertrouwen van bouwondernemers onverminderd negatief Waar het vertrouwen in andere sectoren duidelijk aan de beterende hand is, blijven bouwondernemers pessimistisch. Zo ligt het ondernemersvertrouwen in de bouw in juni 21 nog steeds op een zeer laag niveau (figuur 2). Ook over de ontwikkeling van de orderboeken zijn bouwers nog steeds somber. Het daadwerkelijke herstel in de sector moet uiteindelijk komen van aantrekkende investeringen en een toename van het consumentenvertrouwen. Consumenten zijn de afgelopen maanden echter juist pessimistischer geworden door de komende overheidsbezuinigingen en de onrust op de financiële markten. Bouwproductie krimpt fors in 21 Dit jaar laat het merendeel van de Nederlandse bedrijfstakken weer (kleine) plussen zien. De economie groeit naar verwachting met 1,2%. De groei is vooral export gedreven waardoor de bouwproductie hier nauwelijks van profiteert en in 21 een verdere krimp vertoont van 7,8%. Vooral de nieuwbouw in de utiliteitsbouw krijgt nog een flinke klap door een verdere afname van de bedrijfsinvesteringen. Ook de laatste steunpilaar van de bouw, de infrasector, zal in 21 een krimp laten zien. Net als in 29 zorgt de minder conjunctuurgevoelige onderhoudssector ervoor dat de totale bouwproductie niet nog verder wegzakt (tabel 1). Figuur 2 Vertrouwensindicator en beoordeling orderboeken bouw (seizoensgecorrigeerd) _ Vertrouwensindicator _ Beoordeling orderboeken Bron: Ecowin Vertrouwensindicator blijft op historisch laag niveau Bouw in Nederland nog lang niet uit de krimp Hoe gaan ondernemers hier mee om? Zoals uit dit kwartaalbericht blijkt blijft de bouw geconfronteerd worden met verdere krimp. Zelfs een aanpassing in negatieve zin ten opzichte van de vorige raming van ING is nodig gebleken. Zelfs Infra kan niet meer voor een positieve invloed op de gehele sector zorgen omdat overheden de rol van aanjager moeilijker kunnen blijven vervullen. De meeste bouwbedrijven hebben tot en met vorig jaar nog een redelijke productie kunnen realiseren en dankzij getroffen bezuinigingsmaatregelen ook nog een acceptabel resultaat behaald. Met ingang van dit jaar, mede door de strenge winter, begint zichtbaar te worden dat ondernemers te maken krijgen met gaten in de productie en het daarbij behorende effect op de liquiditeitspositie. Reacties in bedrijfsvoering die voorkomen zijn nogal verschillend. Een paar voorbeelden: Verder bezuinigen zonder het kernbedrijf nog te treffen Verder bezuinigen daar waar het kernbedrijf wel wordt getroffen en dus bepaalde activiteiten niet meer kunnen uitvoeren Opteren voor het verleggen van de focus op die delen in de bouw die nog stabiel zijn b.v. onderhoud & renovatie. Desinvesteren en verder veilig stellen van de liquiditeitspositie Bewust kiezen voor alleen die activiteiten die meerwaarde bieden De keuzes die gemaakt worden variëren natuurlijk en zijn ook afhankelijk van de mogelijkheden die bedrijven op de korte termijn hebben. Maar bottom line blijft dat ondernemen gepaard gaat met keuzes maken, staan voor deze keuzes, uitdragen en uitvoeren van deze keuzes. Deze keuzes houden altijd verband met de aanwezige Unique Selling Points van het bedrijf. Bedrijven die dit goed doen presteren aanmerkelijk beter en hebben daarom ook betere mogelijkheden te reageren en aan te passen op korte termijn ontwikkelingen zoals krimp. Survival of the fittest Jan van der Doelen, ING Sectormanager Bouw en Vastgoed Kwartaalbericht Bouw Juli 21 2

3 Figuur 3 Belangrijkste knelpunten bouw (% bedrijven) 4% Figuur 4 Omzet ontwikkeling B&U sector, bouwkosten nieuwbouwwoningen en orderportefeuilles in maanden 2% 12 3% 15% 11 2% 1% Record aantal bedrijven met onvoldoende orders 1% 5% % -5% -1% -15% Omzet krimpt B&U neemt af in april Mei 21 Mei % Onvoldoende orders Financiële problemen Mei 29 Mei 21 Bron: EIB Weersomstandigheden -2% 27 I 28 I 29 I Omzetgroei %, j.o.j. (linker as) Bouwkosten nieuwbouwwoningen, j.o.j. (linker as) _ Orderportefeuilles woningbouw, begin kw. (rechter as) _ Orderportefeuille U-bouw, begin kw. (rechter as) 21 I 4 Ook in 211 nog geen herstel 211 laat naar verwachting voor de bouw ook nog een krimp zien van 1%. De nieuwbouw van woningen stabiliseert. De enorme overcapaciteit die bij bedrijven in 29 is ontstaan houdt bedrijfsinvesteringen ook dan nog op een laag pitje. Hoewel de overcapaciteit geleidelijk afneemt, komt de industriële productie met een verwachte jaargroei van 7% eind 21 op een niveau uit dat nog altijd onder het hoogste niveau van voor de recessie ligt. Investeringen in nieuwe bedrijfsgebouwen blijven dan ook nog op een laag niveau. De infrasector laat in 211 een beperkte krimp zien doordat overheidsbudgetten slinken. Daarnaast zullen gemeenten projecten moeten schrappen doordat de grondopbrengsten tegenvallen welke juist een belangrijke financieringsbron voor hen is voor bouwprojecten. Nog steeds tekort aan orders in B&U sector In de woning- en utiliteitsbouw (B&U) kromp de omzet met 18,3% in het eerste kwartaal van 21. In april daalde deze verder met 8,9% ten opzichte van dezelfde periode vorig jaar (figuur 4). Belangrijkste reden van stagnatie voor de werkzaamheden was in deze maand een tekort aan opdrachten. 36% van de B&U bedrijven geeft in mei aan dat zij te weinig orders hebben om hun manschappen aan het werk te houden (zie ook figuur 3). Naast uitvallende vraag speelde ook het slechte weer in het eerste kwartaal een rol van betekenis waardoor werkzaamheden niet konden doorgaan. Dit blijkt vooral uit de maandcijfers. Januari en februari tonen een min van respectievelijk 18,3% en 26,6%. Als in maart het slechte weer voorbij is krimpt de omzet met slechts 11,2% (j.o.j). Bron: CBS en EIB, bewerkt door ING Economisch Bureau Omzetgroei 2de kwartaal 21 van maand april Figuur 5 Afgifte vergunningen, gereedgekomen woningen, 1ste kwartaal ' Huurwoningen bouwvergunning verleend Gereedgekomen huurwoningen _ Eigen woningen bouwvergunning verleend _ Gereedgekomen eigen woningen Bron: CBS Daling zowel bij koopals huurwoningen Kwartaalbericht Bouw Juli 21 3

4 Figuur 6 Beoordeling orderboeken en verkoop nieuwbouw per kwartaal, Beoordeling orderboeken loopt circa 3 kwartalen achter op verkoop nieuwbouwwoningen _ Aantal verkochte nieuwbouwwoningen (voortschr. gemiddelde) _ Beoordeling orderboeken, saldo % pos./neg. (rechter as) Bron: Ecowin en MNW, bewerkt door ING Economisch Bureau Box: Verkoop goedkopere nieuwbouwwoningen op 5-jaars gemiddelde Gedurende de recessie bleef het goedkopere segment nieuwbouwwoningen het nog goed doen (figuur 7). In het middeldure en dure segment daalden de verkopen in 28 sterk. In het eerste kwartaal van 27 werden er in totaal nog 5.32 middeldure en dure woningen verkocht. Dit liep in dit segment in Beoordeling orderboeken, saldo % pos./neg. (r. as) het eerste 3 maanden van 29 terug tot 1.2 woningen. Het aantal verkochte goedkope koopwoningen liep ook terug maar Aantal minder verkochte hard. nieuwbouw Van 1.5 woningen in het eerst kwartaal 27 naar 6 in het eerste woningen (Voortschr. kwartaal van 29. In 29 herstelde de verkoop van nieuwbouwwoningen. Vooral het herstel van goedkope nieuwbouw was groot en dit aantal lag in het laatste kwartaal van 29 al weer op het gemiddelde niveau van de afgelopen 5 jaar. Het herstel van de middeldure en duurdere nieuwbouw is veel beperkter en ligt nog steeds ver onder het gemiddelde van de afgelopen jaren. Figuur 7 verkoop aantal woningen naar prijsklasse in stichtingskosten per kwartaal 25-29* 9. Fors minder woningen gereed In het eerste kwartaal van 21 nam het aantal nieuwe bouwvergunningen voor woningen met meer dan 3% af ten opzichte van dezelfde periode in 29 (figuur 5). De daling deed zich zowel voor bij huur- als koopwoningen. Ook het aantal gereedgekomen woningen daalde in het eerste kwartaal fors en halveerde bijna ten opzichte van vorig jaar. Deze enorme krimp moet echter wel enigszins genuanceerd worden. In het eerste kwartaal is het aantal gereedgekomen woningen altijd laag. Gemiddeld komen slechts 15% van de woningen in een geheel jaar dan gereed waardoor het een beperkt effect heeft op het totaal voor 21. Orderboeken stabiel Afnemende baanonzekerheid onder consumenten lieten al enige tijd de verkopen van nieuwbouwwoningen weer toenemen (zie ook box 1). Zo steeg het aantal verkochte nieuwbouwwoningen van 3.1, een dieptepunt van de afgelopen 1 jaar, in het eerste kwartaal 29 naar 6.1 in het eerste kwartaal van 21. Dit is echter nog wel ver onder het langjarig gemiddelde van circa 9. woningen per kwartaal. De orderboeken dalen al enige tijd niet meer. Woningbouwers beschikken gedurende de eerste vijf maanden van 21 over circa 6 maanden werk. Het optimisme neemt bij woningbouwers langzaam toe. Deze positieve ontwikkelingen lijken vooral gestoeld op een toename van het aantal Vooral krimp verkoop (middel) dure nieuwbouw Goedkoop Middelduur Duur Bron: Monitor nieuwe woningen, bewerkt door ING Economisch Bureau *Exclusief woningen waarvoor geldt dat de grond geen deel uitmaakt van de verkoopprijs. Prijsklasse stichtingskosten geïndexeerd: Goedkoop in 25 onder de 181.,- tot onder de 216.,- in 29 Middelduur in 25 tussen de 181.,- en 271.,- tot tussen 216.,- en 324.,- in 29 Duur in 25 boven 271.,- tot boven de 324.,- in 29 Kwartaalbericht Bouw Juli 21 4

5 verkochte (vaak nog te bouwen) nieuwbouwwoningen in de loop van 29 en begin 21. Al ligt het niveau nog steeds erg laag, met enige vertraging druppelen daar nu toch de orders van binnen (figuur 6)...maar herstel woningbouwproductie komt later op gang In het vorige kwartaalbericht gaven wij aan herstel van de woningbouw te verwachtten in 211. Potentiële kopers zijn echter opnieuw onzeker geworden over het voortbestaan van de hypotheekrenteaftrek en door de teruggekeerde onrust op de financiële markten. Dit blijkt ook uit het consumentenvertrouwen. Mei en juni 21 vonden consumenten geen gunstige tijd voor het doen van een grote aankoop. Deze CBS-index behaalde het laagste niveau in deze maanden sinds eind 28 toen de recessie begon. Daarbij is ook de pot voor de koopsubsidie voor starters op waardoor ook minder woningen gekocht worden. Consumenten kopen daardoor minder snel een (nieuwbouw)huis waardoor naar verwachting het ingezette herstel van de verkoop van nieuwbouwwoningen in het tweede kwartaal niet lijkt door te zetten. De verkoop van deze woningen zou volgend jaar voor bouwvolume moeten zorgen. Doordat dit beeld nu gematigder is, is ING Economisch Bureau voor 211 voor de woningbouw iets negatiever gestemd en verwachten we nu een nulgroei (i.p.v. een lichte groei) in de productie voor 211. Voor 21 blijven we uitgaan van een flinke krimp van 11%. Onderhoudssector stabiel De onderhoudssector is veel minder conjunctuurgevoelig dan de nieuwbouw door een constante stroom van opdrachten van onder andere woningcorporaties. Huishoudens hebben in mei en juni wel iets minder belangstelling gekregen voor het opknappen van hun huis maar dit ligt echter nog steeds op het langjarig gemiddelde. De onderhoudssector zal daardoor naar verwachting dit jaar beperkt krimpen met,5% en volgend jaar een nulgroei laten zien. Door voornamelijk lagere materiaalkosten zijn daarnaast verbouwingskosten in mei 21 1,7% lager dan vorig jaar. De sterke productiekrimp in de nieuwbouw laat de concurrentie in deze sector toenemen. Bouwbedrijven in de nieuwbouw zoeken hun heil in de renovatiemarkt om hun personeel aan het werk te kunnen houden. Forse afname nieuwe vergunningen marktsector bedrijfsgebouwen Investeringen in bedrijfsgebouwen lieten in het eerste kwartaal van 21 een krimp zien ter grootte van 2,2% (j.o.j.). Sinds het begin van de meting in 1988 is de afname in een kwartaal nog nooit zo groot geweest. De waarde van de bouwvergunningen voor voornamelijk combinatie bedrijfspanden (productiehal met klein kantoor) nemen af en daalden in 29 met bijna de helft (figuur 8). De vergunningverlening in de budgetsector (scholen, ziekenhuizen en dergelijke) biedt enig tegenwicht en bleef in 29 nagenoeg gelijk aan 28. Dit zorgt slechts gedeeltelijk voor enige Figuur 8 waarde afgegeven vergunningen naar gebouwsoort in miljoenen, Hallen en Loodsen Kantoren _ Combinatie bedrijfshallen _ Scholen Bron: CBS Vooral daling waarde vergunningen voor nieuwe combinatie bedrijfshallen compensatie omdat de budgetsector voor niet meer dan een derde verantwoordelijk is voor de opdrachtverlening in de utiliteitsbouw. De krimp zal zich dan ook nog verder doorzetten. Opvallend is dat de waarde van de vergunningafgifte voor nieuwe kantoren in 29 slechts 13% lager is dan in 28. Voor de beperkte afname is vooral de overheid verantwoordelijk. De vergunningverlening voor kantoren aan overheidsinstanties nam in 29 juist met de helft toe, terwijl de vergunningenverlening aan de marktsector wel daalde met ruim 3%. In het eerst kwartaal van 21 begint zich overigens ook wel een scherpe afname (-/- 8%) voor te doen van de waarde van vergunningen voor kantoren aan overheidsinstanties. Nieuwbouw kantoren onder blijvende druk Een krimpende beroepsbevolking, gematigde economische groei en een toename van thuiswerken en flexibele werkplekken zullen de komende jaren de vraag naar nieuwe kantoorruimte doen temperen. 14% van de Nederlandse kantoren staat nu al leeg. Om de structurele leegstand van kantoren aan te pakken hebben overheden en marktpartijen eind mei afspraken gemaakt die de komende maanden verder uitgewerkt worden. Het Rijk zal daarvoor met wettelijke maatregelen gaan komen. Nieuwe locaties buiten bestaand stedelijk gebieden zouden geen werkbestemming meer mogen krijgen, als er op bestaande plekken nog voldoende ruimte is. De nieuwbouw van kantoren zal hierdoor de komende jaren blijvend op een fors lager niveau liggen dan in de topjaren 27 en 28. Kwartaalbericht Bouw Juli 21 5

6 Figuur 9 Orderboeken infrabedrijven in maanden en investeringen in infrastructuur per kwartaal, (% j.o.j) 15% 1% 5% % -5% last meer hadden van het slechte weer, deed er zich in deze sector een daling van de omzet voor van 5,7% (figuur 1). In 29 hielden het rijk, provincies en gemeenten de uitgaven voor nieuwe infrastructuur met succes op een hoog peil om enig tegenwicht te beiden aan de recessie. Hierdoor groeiden investeringen in 29 in infrastructuur nog met 4,8%. De stimuleringsprogramma s lijken nu uitgewerkt en directe effecten van de crisis en herstelwet zijn nog niet te meten. Bedrijven die actief zijn in het bouw- of woonrijp maken van Orderboeken in maanden (rechter as) gronden voor woningbouw of nieuwe bedrijfsterreinen hebben daarbij ook te maken met een stevige dalende vraag als Investeringen infrastructuur gevolg van de productiedaling in de B&U- sector. -1% -15% -2% Investeringen infrastructuur _ Orderboeken in maanden (rechter as) Grootste krimp gww-investeringen afgelopen 2 jaar Bron: CBS en Ecowin, bewerkt door ING Economisch Bureau Lage bezettingsgraad drukt investeringen in gebouwen Investeringen in andere bedrijfsgebouwen (hallen en loodsen) zullen ook nog lange tijd op een laag pitje staan. De lage bezettingsgraad in de industrie leidt bijvoorbeeld tot uitstel van investeringen in bedrijfsgebouwen. Bedrijven zullen eerst hun huidige productieruimte grotendeels moeten benutten voordat zij aan uitbreiding of vernieuwing van het bedrijfspand gaan denken. Daarnaast duurt het nog wel even voordat projecten, door onder andere tijdrovende trajecten voor bouwvergunningen, ook in daadwerkelijke productie worden omgezet. Voor de nieuwbouwproductie van de utiliteitsbouw verwacht ING Economisch Bureau voor 21 en 211 een krimp van respectievelijk 17,5% en 6%. Grootste krimp gww-investeringen in afgelopen 2 jaar Investeringen in infrastructuur lieten het eerste kwartaal van dit jaar de grootste krimp zien sinds 1987 (begin van de meting). Deze daalden met 17% ten opzichte van dezelfde periode een jaar eerder. Het is niet zozeer de recessie die hier debet aan is maar vooral het slechte weer dat infrabedrijven parten speelde waardoor de uitgaven aan investeringen doorschoven. In januari had bijna 8% van de bedrijven stagnatie door werkzaamheden door het slechte weer. ING Economisch Bureau verwacht dan ook dat dit een eenmalige uitschieter is. Infrasector begint als laatste steunpilaar ook langzaam weg te vallen Langzaam begint de recessie toch toe te slaan in de infrasector. Ook in de maand april 21, toen bedrijven geen Infraproductie krimpt met 5% in 21 Vraaguitval zal in de infrasector echter niet zo dramatisch zijn als in de B&U sector. Infrabouwers beschikken met 6,3 maanden in mei 21 nog over de best gevulde orderboeken en het ondernemersvertrouwen is (% saldo positief en negatief gestemde ondernemers) wel negatief maar ligt op het langjarig gemiddelde en ver boven dat van de B&U sector. Voorlopig zijn werknemers in de bouw ook hun baan het meest zeker bij infrabedrijven. Slechts 4% verwacht de personeelbezetting te gaan inkrimpen tegen 2% in de B&U sector. ING Economisch Bureau verwacht daarom voor de infrasector een beperkte krimp van 5% voor 21 en voor 211 een daling van 1%. Maurice van Sante ING Economisch Bureau Figuur 1 Omzet ontwikkeling infrasector, orderportefeuilles & bouwkosten 2% 15% 1% 5% % -5% -1% -15% -2% 27 I 28 I Omzetdaling infrasector zet ook in april 21 door 29 I 21 I Omzetgroei %, j.o.j. (linker as) Bouwkosten infra begin kwartaal in maanden j.o.j. (linker as) _ Orderportefeuilles wegenbouw begin kwartaal in maanden (rechter as) _ Orderportefeuille grond & waterbouw begin in maanden (rechter as) Bron: CBS en EIB, bewerkt door ING Economisch Bureau Omzetgroei 2de kwartaal 21 van maand april Kwartaalbericht Bouw Juli 21 6

7 Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uit oefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijke zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 9 juli 21. Kwartaalbericht Bouw Juli 21 7

8 Meer weten? Kijk op ING.nl Of bel met Jan van der Doelen, Senior sectormanager Bouw en onroerend goed Maurice van Sante, Senior econoom Wilt u nieuwe publicaties per ontvangen? Ga naar ING.nl/kennis