Vooruitzichten blijven somber voor bouw

Transcriptie

1 Kwartaalbericht Bouw ING Economisch Bureau Vooruitzichten blijven somber voor bouw Voor 212 voorziet ING Economisch Bureau een krimp van de bouwproductie van bijna 6%. De blijvend verlaagde overdrachtsbelasting en de verhoging van de BTW verzwakken de concurrentiepositie van nieuwbouwwoningen. Het ondernemersvertrouwen onder aannemers is door de economische malaise tot een historisch laag niveau gedaald en het aantal faillissementen gestegen tot recordhoogte. Naar verwachting worden er in 213 nog maar 5. woningen gebouwd. Figuur 1 Ondernemersvertrouwen in de bouw en aantal faillissementen in de bouw Vertrouwensindicator op historisch laag niveau en aantal faillisementen naar recordniveau Krimp bouwproductie in 212 en 213 De bouwsector blijft gebukt gaan onder een afnemende vraag. Door de recessie staan bedrijfsinvesteringen op een laag pitje, gemeenten en provincies bezuinigen op hun uitgaven voor infrastructuur en de vastgelopen woningmarkt zorgt voor minder verkopen van nieuwbouwwoningen. In '96 '98 ' '2 '4 '6 '8 '1 ' Tabel 1 Bouwproductie naar deelsectoren, (% j.o.j.) Woningbouw Nieuwbouw 6,2% -8,% -3,% Verbouw 5,5% -5,% -2,% Onderhoud 3,5% -1,% 1,5% Aantal woningen gereed Utiliteitsbouw Nieuwbouw 2,6% -7,% -2,% Verbouw 3,% -5,5% -,5% Onderhoud 2,% -2,% 1,5% Infrasector Nieuwbouw & verbouw 3,5% -8,% -1,% Onderhoud 2,5% -3,% 1,% Totaal bouw 3,9% -5,7% -1,% Bron: CBS en ramingen ING Economisch Bureau _ Aantal faillissementen per maand (Voortsschr. 3-mnds gemiddelde) _ Vertrouwensindicator (rechter as invers) Bron: Ecowin en CBS, Bewerkt door ING Economisch Bureau 211 groeide de bouwproductie wel met bijna 4% (tabel 1) maar dit was vooral te danken aan een zeer sterk 1ste kwartaal door voornamelijk weersinvloeden. Op kwartaalbasis daalt de productie al sinds het tweede kwartaal 211 en ook dit jaar zet deze krimp zich verder voort. Voor heel 212 verwachten we een afname van bijna -/- 6% van de bouwproductie en ook voor 213 nog een lichte krimp (-/-1%). Ondernemersvertrouwen op dieptepunt De vraaguitval zorgt ervoor dat in mei 212 meer dan de helft van de bouwbedrijven hun manschappen niet aan het werk kon houden doordat zij te weinig opdrachten hadden. Bouwondernemers zijn momenteel dan ook zeer pessimistisch. De vertrouwensindex van bouwbedrijven staat met een waarde van -/-4 op het laagste punt sinds het begin

2 Figuur 2 Productieontwikkeling (toegevoegde waarde) van bouw en aantal gereedgekomen woningen Halvering bouwproductie na wederopbouw Gedeeltelijk herstel gevolgt door stagnatie Toenemende gevoeligheid conjunctuur Financiële- en eurocrisis _ Bouwproductie (toegevoegde waarde) _ Aantal Nieuwe woningen (rechter as) Bron: CBS en ING Economisch Bureau Box: De laatste negatieve bijstelling? Na de korte opleving in 211 van 3,9%, door onder meer de gunstige weersomstandigheden in het 1e halfjaar, zijn de huidige verwachtingen voor 212 door ING Economisch Bureau fors neerwaarts bijgesteld. De redenen hiervoor leest u in dit bericht. Pas in 214 is weer groei te noteren. Helaas geen betere berichten maar de sector moet immers nog in balans komen met de gedaalde en nog dalende vraag. Steeds vaker wordt voorspeld dat er een nieuwe schaarste periode aan zit te komen. De argumenten hiervoor zijn plausibel. Zowel consumenten als bedrijven houden bestedingen en investeringen op. Als het economische klimaat daartoe aanleiding geeft zal deze (latente) vraag loskomen. En dan gaat de sector geconfronteerd worden met de gevolgen van de afgenomen capaciteit waaronder gebrek aan (gekwalificeerde) arbeidskrachten. Een ondernemers-dilemma doemt op. Hoe de huidige crisisperiode te overleven en toch klaar te zijn voor de toekomst? Een eenduidig antwoord is hierop niet te geven maar mijn eigen ervaring is dat de nu goed presterende ondernemers allen sterk gefocust zijn op hun onderscheidend vermogen en vasthouden aan de kernwaarden en principes van het bedrijf. Opereren vanuit kracht is per slot van rekening altijd succesvoller dan afhankelijk te zijn van marktbewegingen. Ondernemers die er voor gezorgd hebben ook in deze tijd heerser over de eigen agenda te kunnen zijn kunnen zich daarnaast beter voorbereiden op de andere tijden. Die zullen immers ook weer komen! Jan van der Doelen, Sectormanager Bouw en Vastgoed van de meting in 1985 (figuur 1). Weinig bouwactiviteit zorgt er voor dat de liquide middelen bij bouwbedrijven opraken. De reserves die waren op gebouwd tijdens betere jaren zijn door de aanhoudende economische tegenwind bij veel aannemers op waardoor het aantal faillissementen flink toeneemt. Zo gingen er in mei bouwbedrijven bankroet. Dit is bijna een verdubbeling ten opzichte van dezelfde maand in 211 en ook toen gingen er al relatief veel bouwbedrijven over de kop. In historisch perspectief is huidige krimp relatief beperkt Sinds het begin van de krimp van de bouwproductie in 29 is er circa 15% van de totale bouwproductie afgegaan. In vergelijking met de periode is deze huidige krimp echter nog zeer bescheiden (figuur 2). Tijdens de wederopbouw werd tot circa 197 veel geïnvesteerd in nieuwe infrastructuur en woningen en toen deze weer voldoende was aangevuld daalde de vraag naar bouwwerkzaamhe- Kwartaalbericht Bouw Juli 212 2

3 den. Tegelijkertijd nam in deze periode het aandeel van de toeleveranciers in de bouw sterk toe 1 waardoor de werkzaamheden van de bouwsector zelf relatief afnamen. De toegevoegde waarde van de bouwsector halveerde hierdoor bijna in de periode Ook het aantal gebouwde woningen nam flink af van een top van meer dan 15. in 1973 tot 98. in Groei en krimp wisselen zich sneller af In de periode herstelt de bouwproductie zich licht waarna er een periode van ongeveer 1 jaar aanbreekt van consolidatie. Vanaf 199 gaat de bouwproductie weer groeien en gaan periodes van groei en krimp elkaar sneller afwisselen. Huidige recessie dieper en langer dan in Naar verwachting levert de bouwsector tijdens de huidige teruggang ruim 2% aan productie in. Tijdens de productiekrimp in de jaren verloor de bouwsector 1% aan volume. Toentertijd vertoonde de totale Nederlandse economie echter ieder jaar nog een lichte groei. In 29 liet de Nederlandse economie daarentegen een historisch grote krimp zien van -/- 3,7% en ook in 212 krimpt de economie met naar verwachting -/- 1%. Net als nu sloeg ook toen de krimp vooral toe in de nieuwbouwsectoren en was de onderhoudssector vrij stabiel. Opvallend aan de huidige recessie is echter dat de infrasector nog relatief lang stand hield. In 29 liet deze sector nog een groei in de nieuwbouw van 3,5% zien. Dit werd vooral ondersteund door extra uitgaven van lagere overheden die voor bijna 18% extra investeringen deden ten opzichte van 28. In de jaren 22 en 23 was deze extra stimulans er niet en werd de infrasector juist getroffen door het langzaam wegvallen van megaprojecten als de Betuwelijn en de hogesnelheidslijn die destijds qua bouwvolume over hun hoogtepunt heen waren. Kleinere bedrijven houden beter stand Het zijn vooral de grote bouwbedrijven die hinder ondervinden van het huidige economische klimaat. Deze bedrijven zijn vaker actief in de nieuwbouw die veel conjunctuurgevoeliger is dan de renovatiesector. Kleine bouwbedrijven deden het in 211 goed. Ze profiteerden flink van het tijdelijk verlaagde BTW-tarief op arbeid en zijn vaker actief in de renovatiesector waardoor hun omzet in 211 groeide met 7%. Grote bouwbedrijven lieten in 211 wederom een krimp zien. Kleine bouwbedrijven blijven ook dit jaar profiteren van de minder recessiegevoelige onderhoudsmarkt. Bouwbedrijven met 5 tot 2 werkzame personen zagen hun 1 Het aandeel van de toeleveranciers in de totale bouwproductie steeg van 57% in 197 naar 65% in Zij nemen hierdoor een groter deel van de totale werkzaamheden voor hun rekening waardoor de werkzaamheden van de bouwsector zelf relatief afnemen. Figuur 3 Ontwikkeling orderboeken bouwbedrijven naar grootte in maanden IV 212 I 212 II Bron: CBS orderboeken dan ook toenemen van 2,9 maanden begin 212 naar 3,3 maanden in het tweede kwartaal 212. Bij aannemers met meer dan 5 man personeel daalde de werkvoorraad juist in het tweede kwartaal naar 7,4 maanden van gemiddeld 8,2 maanden in het begin van 212 (figuur 3). Woningbouw Orderboeken kleine bedrijven groeien en van grote bedrijven krimpen 5-2 werkzame personen 2-5 werkzame personen >5 werkzame personen Zwakke economie drukt woningbouw Net als de rest van de bouw heeft de woningbouw in het eerste kwartaal van 212 een krimp laten zien. Woninginvesteringen daalden met bijna 7% (j.o.j.). Voor geheel 212 gaan wij nu uit van een krimp van 8%. De markt voor nieuwbouw blijft moeilijk. Huizenkopers zijn afwachtend. De terughoudendheid onder kopers hangt samen met zorgen over het algemeen economisch klimaat, de dalende koopkracht door bezuinigingen, de teleurstellende arbeidsmarkt, dalende huizen prijzen en beperktere financieringsmogelijkheden. Potentiële kopers nieuwbouw haken sneller af Voor de nieuwbouwmarkt is een terugslag van de economische ontwikkeling extra belastend. Zo is in figuur 4 te zien dat het aandeel van de verkopen van nieuwbouw van de Kwartaalbericht Bouw Juli 212 3

4 Figuur 4 Aandeel nieuwbouwverkopen als % van de totale woningverkopen en de economische groei per kwartaal 1,75% 1,25%,75%,25% -,25% -,75% -1,25% Percentage nieuwbouw volgt als aandeel totale woningverkopen de economische conjunctuur _ BBP QoQ 12 mnds voortschrijdend (linker as) _ Aantal nieuwbouw in totale woningverkoop (rechter as) Bron: CBS, MNW en Ecowin, bewerkt door ING Economisch Bureau totale woningverkopen 2 erg afhankelijk is van de economische groei. Dit aandeel was boven de 15% toen de economie in 26 en 27 goed preseerde. Het aandeel halveerde echter bijna tot 8% toen de recessie eind 28 uitbrak. Ook nu de economische groei tegenzit valt het aandeel van verkochte nieuwbouwwoningen sterk terug. Nieuwbouw is dus extra conjunctuurgevoelig. Door de nog steeds lange oplevertijd van gemiddeld 1,5 jaar tussen koop en overdracht van de sleutel brengt het meer risico s met zich mee dan de koop van een bestaande woning waardoor potentiële kopers bij slechtere economische omstandigheden eerder afhaken dan bij bestaande bouw. Verhoging BTW en blijvende verlaging overdrachtsbelasting ook nadelig voor nieuwbouw Naast de economische groeivertraging raakt ook het Lenteakkoord de nieuwbouw. De blijvende verlaging van de overdrachtsbelasting (bij verkoop bestaande woningen) en de verhoging van de BTW naar 21% (welke op nieuwbouwwoningen wordt geheven) maken nieuwbouwwoningen duurder in vergelijking met bestaande woningen. Nieuwbouwwoningen worden hierdoor 2% duurder terwijl concurrerende bestaande woningen juist 4% blijvend goedkoper zijn. De concurrentiepositie verslechtert hierdoor dus. ING verwacht daarom dat na de flinke daling in 211 (van 27.5 in 21 naar 19. in 211) de verkopen van nieuwbouw in Verkoop van bestaande woningen plus de verkoop van nieuwbouwwoningen. 24% 21% 18% 15% 12% 9% 6% verder dalen tot circa 14. transacties. Door een vertraging van meer dan een jaar tussen koop en levering zal het totaal aantal opleveringen in 212 dalen tot circa 53. en daarna in 213 verder afnemen tot 5.. Jaarlijks worden er daarbij circa 15. woningen gesloopt. De netto uitbreiding van de woningvoorraad is met 35. woningen hiermee dan veel te laag om de gemiddeld verwachte huishoudensgroei van 55. per jaar te voorzien van een woning. Utiliteitsbouw Weer minder vergunningen voor nieuwe kantoren afgegeven In het eerste kwartaal 212 daalden de investeringen in bedrijfsgebouwen met meer dan 13% (j.o.j.). Ook de waarde van de afgegeven vergunningen bedrijfsgebouwen daalde in dit kwartaal met hetzelfde percentage. De daling deed zich vooral voor in de kantorensector. Herstel is vanwege de al hoge kantorenleegstand ook niet snel te verwachten. Structurele ontwikkelingen zorgen ervoor dat de vraag naar werkplekken de komende jaren blijft afnemen. De beroepsbevolking daalt de komende 2 jaar met bijna 5% en de trend van het Nieuwe Werken zal ook de komende jaren doorzetten waardoor er minder kantoorwerkplekken benodigd zijn. Door de economische tegenwind hebben ook veel bedrijven te kampen met overcapaciteit en stellen zij (uitbreidings)plannen voor nieuwe huisvesting uit. Voor nieuwe utiliteitsbouw gaat ING Economisch Bureau dan ook uit van een krimp van -/- 7% in 212 en -/- 2% in 213. Utiliteitsbouw steeds minder laat cyclisch Investeringen in nieuwe bedrijfsgebouwen lopen in het algemeen achter op andere bedrijfsinvesteringen. Ondernemers investeren vaak eerst in software, computers en machines voordat zij in nieuwe bedrijfshuisvesting investeren. Pas in een later stadium komt het bedrijfspand aan de beurt als blijkt dat dit te klein gaat worden. Dan duurt het vaak nog enige tijd voordat de bouwvergunningen zijn geregeld. Opvallend is nu dat de ontwikkeling van investeringen in bedrijfspanden steeds minder laat cyclisch wordt. Uit figuur 5 blijkt dat de ontwikkeling van de investeringen in bedrijfspanden begin van deze eeuw circa drie jaar achter liep op de overige bedrijfsinvesteringen. Sinds 211 lijkt deze vertraging grotendeels verdwenen. Mogelijke redenen hiervoor zijn dat door de economische tegenwind bedrijven investeringsprojecten uitstelden waarvoor de vergunningen al waren aangevraagd. Toen het economisch in 211 tijdelijk wat beter ging konden deze plannen toch snel tot uitvoering worden gebracht. Daarbij zijn orderportefeuilles in de utiliteitsbouw flink afgenomen van meer dan acht maanden halverwege 28 naar minder dan zes maanden in mei 212. Utiliteitsbouwers kunnen hierdoor simpelweg sneller aan een nieuw project beginnen. Als laatste zijn projectenook kleiner geworden waardoor deze sneller opgestart kunnen worden. Kwartaalbericht Bouw Juli 212 4

5 Figuur 5 Groei investeringen in bedrijfsgebouwen en overige bedrijfsinvesteringen (3 mnds voortschrijdend % j.o.j.) 15% 1% 1 jaar jaar 5% % -5% -1% 3 jaar -15% -2% Investeringen in bedrijfsgebouwen lopen steeds minder achter op andere bedrijfsinvesteringen ½ jaar _ Bedrijfsgebouwen Overige bedrijfsinvesteringen Bron: CBS, bewerkt door ING Economisch Bureau Infrasector Infrasector: Beperkte krimp bij wegenbouwers Net als in de B&U sector profiteerde de infrasector in 211 van het relatief goede weer in de eerste maanden waardoor de omzet flink toenam. De omzetgroei is in 211 met 1,6% het sterkst bij de bouwers van (spoor)wegen en tunnels. Investeringen van de rijksoverheid stimuleren de wegenbouw maar lagere overheden moeten wel bezuinigen omdat zij hun inkomsten uit grondexploitatie en uit het gemeentefonds hebben zien teruglopen. In het eerste kwartaal van 212 lieten de wegenbouwers hierdoor een marginale krimp zien van,2% (j.o.j). Buizen- en kabelleggers zwaarder getroffen Bij buizen- en kabelleggers kromp de omzet in 211 met bijna -/- 1%. In 21 kregen zij een nog veel grotere krimp te verwerken van bijna -/-15%. Deze was het gevolg van dalende activiteiten in de B&U sector en het wegvallen van stimuleringsprojecten van vooral lagere overheden. Na een sterk herstel van de infrasector van 3,5% in 211 verwacht ING Economisch Bureau voor de infrasector voor 211 een krimp van -/-8,% voor de nieuwbouw en 3,% voor de onderhoudssector. Figuur 6 Omzetontwikkeling deelsectoren infrasector (% j.o.j.), e kwartaal 2% 15% 1% 5% % -5% -1% -15% -2% e kw Bouw van wegen, spoorwegen, tunnels Buizen- en kabelleggers Natte waterbouw en overige civieltechnische werken Bron: CBS Kwartaalbericht Bouw Juli 212 5

6 Meer weten? Kijk op ING.nl Of bel met Maurice van Sante, Senior econoom (auteur) Jan van der Doelen, Senior sectormanager Bouw en onroerend goed Wilt u nieuwe publicaties per ontvangen? Ga naar ING.nl/kennis Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uit oefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijke zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 13 juli 212.