JOOr op rij (~( Bouwproductie groeit voor derde. 4 /o. INGJ\aJ. Vooruitzicht Bouw. Einde aan enorme groei afgegeven vergunningen en verkoop nieuwbouw

Transcriptie

1 Vooruitzicht Bouw Bouwproductie groeit voor derde JOOr op rij Bouwproductie groeit met 4% in 216 Einde aan enorme groei afgegeven vergunningen en verkoop nieuwbouw 4 /o (~( INGJ\aJ

2 Bouw Bouwproductie groeit voor derde jaar op rij In 216 groeit de bouwproductie naar verwachting met vier procent. In de loop van 215 is de groei van de verkoop van nieuwbouw en het aantal afgegeven vergunningen gestagneerd. De lange doorlooptijden van projecten zorgen er echter voor dot de woningbouw ook in 216 de groeimotor van de bouw is. Door de beeindiging van het loge btw-tarief was er halverwege 215 een tussensprint in de omzetten. De opgeleefde woningmarkt blijft echter ook in 216 zorgen voor vee! verbouwopdrachten. In de utiliteitsbouw en de infrasector is het herstel nog beperkt. Tijdelijke krimp bouwproductie In het derde kwartaal van 215 kromp de bouwproductie met twee procent ten opzichte van het vorige kwartaal. De beeindiging van het lage btw-tarief per juni 215 was hier debet aan. Ook oktober liet geen groei van het bouwvolume zien. Door het sterke begin in 215 stijgt de bouwproductie naar verwachting over geheel 215 wel met zes procent. Bouwers weer optimistisch Aannemers zijn (per saldo) ook voor het eerst sinds 28 weer optimistisch gestemd. Het herstel van de infrasector en de bouw van nieuwe bedrijfsgebouwen blijft nog wel duidelijk achter. Het is dan ook vooral de nieuwbouw van woningen die door de aangetrokken woningmarkt de kar trekt. Ook in 216 leidt dit tot een verdere groei van de bouwproductie. 216: Derde jaar van groei bouwproductie Naar verwachting groeit de bouwproductie in 216 met 4%. Hierdoor neemt het volume voor het derde jaar op rij toe. De krimp van de recessie is hierdoor eind 216 voor circa de helft goedgemaakt. "Een tijdelijke stabilisering in de groei van het bouwvolume geeft ondernemers ruimte om zich meer te richten op verbetering van de verdiencapaciteit. Deze is in de bouwsector nog altijd niet op een aanvaardbaar niveau", aldus Jan van der Doelen, lng Sectormanager Bouw en Vastgoed. "Steeds snellere technologische vernieuwingen bijvoorbeeld, zoals BIM, bieden de sector betere mogelijkheden om slim samen te werken, "En dat is de manier om ook het rendement structureel te verbeteren." Jan van der Doelen, Sectormanager Bouw en Vastgoed Vertrouwensindicator bouw flink gestegen % saldo pos. -/- neg. antwoorden seizoensgecorrigeerd Productie afgelopen 3 mnd --Vertrouwen Bouw Bron: Europese Commissie Ontwikkeling Bouwproductie (% j.o.j.) Totaal bouw 3,1% 6,% 4,% Woningen & bedrijfsgebouwen (B&U) Aantal nieuwbouwwoningen lnfrasector lnstallatie, afwerking & sloop Gerelateerde sectoren: Bouwmaterialenindustrie Architecten & ingenieurs Bron: CBS en ramingen 2,2% 9,% 6,% ,5% 2,5% 2,% 3,7% 5,% 2,5% 1,1% 5,% 2,5% 3,4% 3,% 2,% II 2

3 Woningbouw Temporisering verkoop nieuwbouw Ook in 216 is de woningnieuwbouw de groeimotor van de bouw. De aangetrokken woningmarkt heeft gezorgd voor een toename van verkochte nieuwbouw. Deze woningen worden (gedeeltelijk) in 216 gerealiseerd. De enorme groei van bouwvergunningen, orderboeken en verkopen van nieuwbouw stabiliseerde in de tweede helft van 215. De eerdere toename zorgt in ieder geval in 216 nog voor een flinke stijging van de woningbouwproductie. verwacht 53. afgebouwde nieuwbouwwoningen in 216. Sterke groei afgegeven vergunningen voorbij Het aantal afgegeven vergunningen is door de aantrekkende woningmarkt tussen eind 213 en de zomer van 215 flink gestegen. Sindsdien stabiliseert echter de afgifte van de vergunningen. Een gebrek aan nieuwe bouwlocaties maar voorol bouwbedrijven die een gecontroleerde groei willen doormaken lijken hiervoor de belangrijkste oorzaken. Gemiddeld ligt er anderhalf tot twee jaar tussen de vergunningverlening en voltooiing van een waning. Hierdoor verwacht dot het aantal gerealiseerde woningen in 216 wei nog verder stijgt naar 53. van 47. in 215. Verkopen nieuwbouw en orderboeken stabiliseren op hoger niveau Door de opgeleefde woningmarkt is oak de verkoop van nieuwbouwwoningen flink aangetrokken. In de eerste tien maanden van 215 werden er ruim 25. nieuwbouwwoningen verkocht. Dit aantalligt op het pre-crisis niveau van begin 28. In 215 is het aantal verkochte nieuwbouwwoningen echter niet meer verder gestegen. Gecorrigeerd voor seizoensinvloeden liggen de verkopen in het najaar op ongeveer hetzelfde niveau als begin 215, terwijl de verkoop van bestaande woningen wel bleeftoenemen. Een soortgelijke ontwikkeling maakt de voorraad werk bij woningbouwers door. Deze steeg van 5,5 maand in de zomer van 213 ncar 7,9 maand in maart 215 en stabiliseerde daarna (oktober 7,9 maand). Einde groei verkoop nieuwbouwwoningen Aantal verkopen seizoensgecorr. 3 mnds voortschr. 2DOO I I DOO 125 1DOO Bestnandewoningen (Las) - Nieuwbouw (r. as) Bran: NVB en CBS, bewerkt door Afgifte vergunningen woningbouw stabiliseert 12 mnds voortschrijdend gemiddelde in aantallen 1. 8DOO 6DOO 4DOO 2DOO Vergunningen --Afgebouwde nieuwbouwwoningen Bran: CBS, bewerkt door 3

4 Utiliteitsbouw Nag geen herstel utiliteitsbouw lnvesteringen in bedrijfsgebouwen zijn laatcyclisch. Bedrijven zitten na de crisis nag steeds ruim in hunjas. Een afnemende waarde van afgegeven bouwvergunningen voor bedrijfsgebouwen en stabiliserende orderboeken wijzen voor 216 nag niet op herstel van het bouwvolume van utiliteitsbouwers. Uitzondering is de bouw van logistiek vastgeed. Door is door onder andere e commerce grate vraag ncar moderne logistieke panden. De vraag naar nieuwe winkels neemt structureel of door e-commerce. "Het Nieuwe Werken" drukt de vraag naar nieuwe kantoren. Utiliteitsbouw: orderboeken herstellen nog niet In de utiliteitsbouw is het herstel nog niet structureel.lnvesteringen in bedrijfsgebouwen nomen in de eerste helft van 215licht toe maar daalden weer in het derde kwartaal 215. Orderboeken van utiliteitsbouwers zijn ook nag niet beter gevuld. In oktober 215 was de werkvoorraad 7,2 maanden. Dit is gelijk aan januari 215. Ook de waarde van de afgegeven bouwvergunningen neemt bij de bedrijfsgebouwen (nag) niet toe. In het derde kwartaal 215 lag de waarde van de afgegeven vergunningen voor bedrijfsgebouwen zes procent onder het niveau van dezelfde periode in 214. De vraag naar logistiek vastgoed op de belangrijkste knooppunten is hierop een uitzondering door de toenemende vraag vanuit e-commerce. In zogenaamde built-tosuit developments worden voor de eindgebruiker logistieke panden op moat ontwikkeld. Lichte doling investeringen in bedrijfsgebouwen lnvesteringen in bedrijfsgebouwen in mld per kwartaal (seizoensgecorrigee rd) Bron: CBS, bewerkt door 4 Geen toename vergunningen bedrijfsgebouwen 12 mnds voortschr. gemiddelde in mln per kwartaal Bron: CBS, bewerkt door Structureel minder vraag naar bedrijfsgebouwen Bedrijven zitten na de crisis nag ruim in hun jas en structurele veranderingen zoals e-commerce en "Het Nieuwe Werken" zorgen voor een dalende vraag naar nieuwe winkelvloeren en kantoren. lnvesteringen in bedrijfsgebouwen zijn ook loot cyclisch. Bedrijven investeren vaak eerst in hardware, software, machines en het wagenpark voordat zij het bedrijfspand uitbreiden ofvervangen. Als eenmaal tach een besluit genomen wordt voor uitbreiding van het bedrijfspand dan duurt het door onder andere vergunningverlening oak nag enige tijd voordat aan de bouw begonnen wordt. Hierdoor zal de productie in de utiliteitsbouw in 216 nauwelijks boven het niveau van 215 uitkomen.

5 I nfrasector Lichte groei in infrasector De aantrekkende woningbouw in 215 laat de vraag naar nieuwe toegangswegen weer toenemen. Bouwbedrijven actief in de infrasector zijn nog steeds niet optimistisch gestemd. Lagere overheden blijven besparen op onderhoud van wegen. Naar verwachting groeit het volume van de infra sector in 216 met twee procent. Vooral natte waterbouw laat omzet groeien In de eerste drie kwartalen van 215 groeide de omzet van bedrijven die actief zijn in de infrasector met 1,5%. Deze groei kwam vooral tot stand bij de natte waterbouw en overige civieltechnische diensten. Dit komt onder andere doordat baggeraars het geed deden en grate internationale opdrachten binnenhaalden, zoals de aanleg van het tweede Suezkanaal. Ook de woterbouwprojecten in Nederland uit het Deltafonds nomen toe. De omzet van buizenen kabelleggers daalde in deze periode, maar zal in 216 Iicht stijgen door de aantrekkende nieuwbouw van woningen. De omzet van wegenbouwers is al enkele jaren stabiel. Legere overheden bezuinigen op infrastructuur en vooral op uitgaven aan wegen wordt bespaard. Aljaren dealt ook de groei van het wegennet. Zo kwam er in Nederland in 22 nog meer dan 1. kilometer weg bij. In 214 is dit gedaald tot 4 kilometer. Flinke omzetstijging natte waterbouw Omzetontwikkeling (% j.oj.) 6% 4% 2% % -2% Bron: CBS (Spoor)wegen & tunnels Buizen- & kabeueggers tm q3 5 Notte waterbouw &overige dvieltech. Vertrouwen infrabouwers blijft negatief Soldo positieve & negatieve antwoorden Infra sector - B&U sector Bron: Europese Commissie Lichte groei in 216 Voor het eerst sinds jaren is het vertrouwen van infrabedrijven lager dan dot von B&U-bouwbedrijven. Bezuinigingen van de overheid zorgen voor een kleinere opdrachtenstroom. Over het algemeen zijn infrabedrijven echter minder getroffen door de recessie dan in de B&U-sector en hierdoor is het vertrouwen de afgelopen jaren wei redelijk stabiel gebleven. Een aantrekkende woningbouw in de B&U sector zorgt ook voor weer meer bouw van (toegangs) wegen in nieuwe woonwijken. De beperkte omzetgroei bij ingenieurs duidt als voorlopende indicator ook op Iichte groei. Voor 216 verwacht daarom tach een volumegroei van twee procent voor de infrasector.

6 I nsta llatie bran che Omzetgroei installateurs in 216 Voor 216 wordt een groei van de omzet verwacht. lnstallateurs ontvangen vooral meer orders van de nieuwbouw van woningen. Het belong van installateurs in de bouw neemt de komende jaren toe door steeds meer technologie in gebouwen. Er liggen voor installateurs kansen op het gebied van het energiezuiniger maken van gebouwen. Omzetstijging bij installateurs in 216 De afhankelijkheid van de B&U-sector zorgt er voor dot installatiebedrijven in 215 hun omzet flink zagen stijgen. De omzetstijging was echter wei kleiner dan van de totale bouw. Dit komt doordat de installatiebranche voor een groat deel afhankelijk is van de minder conjunctuurgevoelige onderhoud- en renovatiemarkt. In het derde kwartaal 215 liet de installatiebranche wei een lagere omzetgroei zien doordat het loge btw-tarief in juli 215 werd beeindigd. Vooral groei door meer nieuwbouw woningen Voor 216 verwacht een verdere stijging van de omzet in de installatiebranche. Het zijn vooral installatiebedrijven die afhankelijk zijn van de woningbouw die positief zijn. Voor de utiliteitsbouw verwachten installateurs vooral opdrachten voor onderhoud. De ontwikkeling van de orderportefeuilles voor de infra is het meest gematigd. Net als in de rest van de bouw is er in de installatiebranche nog wei steeds overcapaciteit, waardoor de prijzen onder druk blijven staan. Belang van de installateur neemt toe Door de toename van installaties en complexiteit in gebouwen neemt het belong van de installateur in het bouwproces de komende jaren toe. Door in te spelen op trends als domotica, energiebesparing, luxer sanitair en vergrijzing kunnen installateurs ook de komende jaren verder aan terrein winnen. 6 Vooral van nieuwbouw woningen verwachten installateurs fors meer opdrachten Marktverwachting orders installateurs Onderhoud infra Nieuwbouw infra Onderhoud utiliteit Nieuwbouw utiliteit Onderhoud woningen Nieuwbouw woningen 215 rv 2141V -2%-1% % 1% 2% 3% 4% Bron: Uneto-VNI, bewerkt door Lichte omzetgroei installateurs Omzetontwikkeling (% j.oj.) 2% 1% % -1% -2% -3% B&U - lnstauateurs Bron: CBS

7 Onderhoud, herstel en verbouw Aanhoudende lichte groei in onderhoud Naar verwachting groeit het productievolume van de onderhoud, herstel en verbouw sector in 216 Iicht. De herstel en verbouwmarkt profiteert van de aantrekkende woningmarkt. In de utiliteitsbouw neemt het aantal afgegeven vergunningen voor herstel en verbouw nog niet toe. Het verlaagde btw-tarief heeft in het tweede kwartaal 215 voor een piek in de omzetten gezorgd bij kleine bouwbedrijven. Verduurzaming van de woningvoorraad en transformatie van leegstaande kantoorpanden biedt de komende jaren kansen. Meer verbouwvergunningen bij woningbouw Het aantal afgegeven vergunningen voor herstel en verbouw werkzaamheden aan woningen is in 215 flink gestegen. De aantrekkende woningmarkt en het tijdelijke lage btw-tarief heeft hierbij voor een stimulans gezorgd. De stijging van het uiteindelijke aantal verbouwopdrachten kan hager zijn door het feit dater per november 214 minder snel een vergunning nodig is voor uitbouwwerkzaamheden. Net als bij de nieuwbouw komt het herstel volledig op het canto van de woningbouw en blijft het aantal afgegeven vergunningen in de utiliteitsbouw relatief constant. Einde van stimulans verlaagd btw-tarief Het verlaagde btw-tarief op arbeid van verbouw en onderhoud van woningen die ouder zijn dan twee jaar is op 1 juli 215 be~indigd. Dit heeft voor kleinere bouwbedrijven voor een duidelijke piek gezorgd in de omzetontwikkeling. Deze steeg in het tweede kwartaal 215 met bijna 1% ten opzichte van het vorige kwartaal. In het derde kwartaal215, toen de btw weer verhoogd werd, daalde de omzet van deze bedrijven weer flink naar het niveau van een jaar eerder. De aantrekkende woningmarkt zal ondanks de hogere btw in 216 zorgen voor meer herstel- en verbouwwerkzaamheden doordat nieuwe huiseigenaren vaak hun aangekochte stulpje willen opknappen. Toename verbouwvergunningen woningen 12 mnds voortschr. gemidd. vergunningen onderhoud & herstel in min Utiliteitsbouw - Woningen (r.as) Bron: berekeningen o.b.v. NEVI, CBS Beeindiginglaag btw leidde tot piekomzet kleine bouwers Omzet B&U bouwers per kwartaal seizoensgecorr. naar bedrijfsgrootte (index 21=1) I > g /"oo.. 8 w ~ werkzome personen werkzomepersonen - >1 werlczome personen Bran: CBS, bewerkt door 7

8 Meer weten? Kijk op ing.nvkennis en volg ons op Twitter Of neem contact op met: Maurice van Sante Jan van der Doelen Sectormanagement Bouw en onroerend goed Disclaimer De informatie in dit rapport geeft. de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel dee! van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gereloteerd zijn oon het opnemen von specifieke oonbevelingen of meningen in dit rapport. De onolisten die oan deze publicatie hebben bijgedrogen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationole toezichthouders aan de uit oefening von hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens lng Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van hoar cli!!nten. lng Bank N.V. is onderdeel van lng Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsoanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd a is odvies. lng Bonk N.V. betrekt hoar informotie von betrouwboor geochte bronnen en heeft aile mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dot ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij hoar visie in dit rapport heeft. gebaseerd niet onjuist of misleidend is. lng Bank N.V. geeft. geen garontie dot de door hoar gebruikte informatie accuroat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging.ing Bank N.V. noch een ofmeervan hoar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik von (de inhoud von) deze publicotie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestonden zijn van toepassing op deze publicatie. Ovememing van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld.ln Nederland is lng Bank N.V. geregistreerd bij en stoat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financii!le Markten. De tekst is afgeslaten op 17 december