OKU NO HOSOMICHI INLEIDING

Transcriptie

1 OKU NO HOSOMICHI INLEIDING 'Oku no Hosomichi' beschrijft het hele levensverloop van Bashou, van kleine rakker tot volleerde grootmeester van de haikai-dichtkunst. Het is een manga die bedoeld is als leerstof voor Japanse leerlingen van de lagere school. Hierdoor zou je misschien gaan vermoeden dat het boek misschien kinderachtig is en een voor Japanologen ietwat oppervlakkig overzichtje biedt van wat de dichter zoal heeft uitgespookt in zijn relatief korte leven. Maar tot mijn groot plezier heb ik vastgesteld dat de auteur met heel veel liefde voor het onderwerp en met zeer veel aandacht voor kleine, maar interessante details er toch in geslaagd is om op beperkte ruimte een verrassend duidelijk beeld te schetsen van het leven van Bashou. Naast het eigenlijke verhaal vind je in het begin een handig schema van de belangrijkste metgezellen van de grootmeester, en op het einde heeft hij een resem door leerlingen gestelde vragen gebundeld en op een duidelijke manier beantwoord. En met behulp van dit boek kan je bij wijze van spreken Bashou's reis door Japan zelf een keertje overdoen, want de auteur geeft de reisroute van de dichter mooi weer op verschillende kaartjes, vergezeld van foto's die allerlei bezienswaardigheden tonen. Desalniettemin is het logisch dat de auteur niet alles heel uitvoerig heeft kunnen verklaren en meermaals zijn toevlucht moest zoeken in de kantlijn om een korte uitleg te geven in de vorm van kleine voetnoten. Het lijkt me nuttig om een licht te schijnen op die bepaalde aspecten van het leven van de dichter, die kunnen leiden tot een sneller begrip van de materie en diengevolge ook tot een grotere betrokkenheid van de lezer. Spijtig genoeg heb ik nergens iets over de auteur, Iwanaka Motoo, gevonden. De manga maakt deel uit van een reeks, onder de noemer 'Kumon no Manga Koten Bungakukan' en gepubliceerd door 'Kumon Shuppan', waarvan alle manga handelen over klassieke Japanse literatuur. Mijn vermoeden is dan ook dat Iwanaka Motoo een gelegenheids-mangaka is die deze strip heeft gecreëerd, waarschijnlijk in samenwerking of in opdracht van een instantie die instaat voor het Japanse culturele erfgoed. De zaken die aan bod zullen komen in dit paper, zijn: - een overzicht van de verschillende namen van Bashou, om eventuele verwarring te voorkomen - een verklarende woordenlijst, waarin ook aandacht wordt geschonken aan de historische context van bepaalde termen - een bondig overzicht van de plot, zijnde het levensverloop van Bashou, ingedeeld in verschillende paragrafen. Die zullen de hoofdstukindeling van de manga volgen, met aandacht voor de belangrijkste metgezellen van de dichter, die ik beknopt zal bespreken aan het einde van elk hoofdstuk. - een vertaling van de haiku van Bashou die voorkomen in de manga

2 DE VERSCHILLLENDE NAMEN VAN MATSUO BASHOU - 松尾金作 (Matsuo Kinsaku): Zijn geboortenaam, die men gebruikte tijdens zijn kindertijd. - 甚七郎 (Jinshichirou): Zijn naam sinds zijn volwassenheidsceremonie. - 松尾宗房 (Matsuo Munefusa): Zijn naam als 'keukenhulpje' van de 藤堂 (Toudou)familie, waartoe 藤堂よしきよ (Toudou Yoshikiyo) behoort, samurai-generaal van Iga no Ueno. - 宗房 (Soubou): Zijn eerste dichtersnaam, die hij gebruikte tijdens zijn periode als keukenhulpje voor de 藤堂 (Toudou). De zoon van よしきよ (Yoshikiyo), die 良忠 (Yoshitada)heette, was ook geïnteresseerd in haikai, wat een grote beweegreden was voor Bashou om zijn werk als keukenhulpje te doen. Hij zou deze naam o.a. gebruikt hebben toen haikai-leraar 北村季吟 (Kitamura Kigin)verschillende haikai-bijeenkomsten leidde in Ueno, waar Bashou met veel plezier de kneepjes van het vak leerde. Bemerk dat de kanji voor Munefusa en Soubou identiek zijn. - 芭蕉 (Bashou): De naam die hij zichzelf toeëigende nadat hij de naam die de inwoners van Edo aan zijn hut gaven, namelijk 芭蕉庵 (Bashouan), gehoord had. Hijzelf vond het een geweldig leuke naam. VERKLARENDE WOORDENLIJST - 絵馬 (ema): schilderij met gebeden en wensen opgehangen in of nabij een tempel (zowel boeddhistische als shintoïstische) als offergave aan de goden - 前句付 (maekuzuke): lett: het aaneenschakelen van een voorgaand vers. Het is een oefening in het aan mekaar hechten van een tanku (7-7 moren) en een chouku (5-7-5 moren), gemodereerd door een haikai-leraar. Deze bedacht dan meestal een tanku, die nogal ruim opgevat kon worden en als een soort raadseltje las, waarop de leerlingen dan een passende chouku moesten verzinnen. Het door de leraar opgegeven vers in zo'n oefening wordt de maeku genoemd, het daaropvolgende door de leerling verzonnen vers wordt de tsukeku genoemd. Van dit soort oefeningen bestonden er verschillende variaties. - 天下統一 (tenkatouitsu): lett: éénmaking van (alles) onder de hemel, in dit geval de verschillende onderling strijdende 国 (kuni:provincie). Zo wordt het beleid van Oda Nobunaga wel eens genoemd, dat werd voortgezet door Toyotomi Hideyoshi (zij het dan op een iets minder hardhandige wijze). Het was de basis voor de latere, gecentraliseerde macht van

3 het Tokugawa-shogunaat. - 季語 (kigo): een seizoenswoord, dat volgens de regels altijd in een haiku moet voorkomen - 発句 (hokku): een vers van moren, dat van oudsher deel uitmaakt van een tanka, waar het gevolgd wordt door een wakiku van 7-7 moren. Bashou begon echter met het schrijven van op zichzelf staande, 'ernstige' hokku. Masaoka Shiki( ) zou hiervoor de ons bekende term 'haiku' uitvinden. - 句会 (kukai): bijeenkomst van haikai-dichters - 元服する (genpuku suru): het volwassen worden van jonge mannen na een bepaalde overgangsrite, ook 成人式 (seijinshiki)genaamd. - 大身 (taishin): (iemand met) een hoge status (en meestal ook veel geld) - 句集 (kushuu): gedichtenbundel - 宗匠 (soushou): meester, leraar - 徘徊師 (haikaishi): haikai-leraar - 金屏風 (kinbyoubu): een gouden, opvouwbaar kamerscherm, dat meestal heel mooi beschilderd is - 枯れ枝 (kareeda): een dode (kale) tak - 烏 (karasu): kraai - とまりけり (tomarikeri): renyoukei van tomaru (hier:neerstrijken) + achtervoegsel -keri (klassiek Japans) dat de verleden tijd uitdrukt - 芭蕉庵 (bashouan): lett: hut bij de bananenboom. Het was de hut waarin Bashou woonde tijdens zijn verblijf in Edo, die door de inwoners van Edo toen zo genoemd werd omwille van de bananenbomen die naast de hut groeiden. Bashou vond dit zo'n leuke naam dat hij zichzelf sedertdien Bashou was gaan noemen (zijn geboortenaam was Matsuo Kinsaku, maar doorheen zijn leven heeft hij verschillende namen gehad; zie: de verschillende namen van Bashou)

4 - 評判 (hyouban): reputatie, roem - 歌枕 (utamakura): (oude) plaatsen van historisch belang, bezongen in vroegere liederen en gedichten. Bashou was een krak in het herkennen van zulke plaatsen en schreef er zelf ook vaak haiku, met eventueel oudere ku (gedichten) of uta (liederen) in het achterhoofd (vaak die van zijn idolen Saigyou en Sougi). - 封人 (houjin): vazal - 修験道 (shugendou): een soort pelgrimstocht, die vaak door monniken gemaakt werd om wijsheid te bekomen. Het bestond o.a. uit het beklimmen van 3 bepaalde bergen, de 出羽三山 (dewasanzan). Bashou heeft de tocht gedaan, samen met zijn leerling 河合曾良 (Kawai Sora). - 蕉風 (Shoufuu): De 'Bashou-stijl' van hokku schrijven. PLOT: HET LEVENSVERHAAL VAN MATSUO BASHOU 1. 少年時代の芭蕉 (Shounenjidai no Bashou) Bashou als kleine rakker Het verhaal begint in 1655 te Ueno, wanneer Bashou 11 jaar is en nog Matsuo Kinsaku genoemd wordt. Het wordt al snel duidelijk dat de jonge Kinsaku een talentvolle knaap is. Hij blijkt al op jonge leeftijd bedreven te zijn in de kalligrafie en de zwaardvechtkunst. Bovendien prijzen zijn klasgenootjes hem om zijn kennis wanneer hij hen uitlegt wat er afgebeeld staat op een bepaalde 'ema' (zie woordenlijst), namelijk dat het een stukje uit de 'Ise monogatari' voorstelt. Je krijgt ook een korte geschiedenis van de Matsuo-clan vooorgeschoteld, waardoor de lezer meteen weet dat Kinsaku de zoon is van een samoerai. Maar zelf zou hij geen krijger worden, want al gauw maakt hij kennis met de wondere wereld van de haikai. Wanneer hij thuis enkele opgetekende tanka's vindt, wilt hij er het fijne van weten en vraagt aan zijn vader, MatsuoYozaemon, wat die rare zinnetjes betekenen. Zijn interesse voor poëzie was gewekt en zou nooit meer verdwijnen. Yozaemon sterft niet veel later, waardoor Kinsaku andere mensen opzoekt die iets kennen van haikai. Hij ontmoet de dichter Isshou, die op zijn beurt aan Kinsaku vertelt dat Toudou Yoshikiyo, de toenmalige samoerai-leider van Ueno, een 'keukenhulpje' zoekt. Dit zou geen bijzonder aantrekkelijk baantje zijn, ware het niet dat Yoshikiyo's zoon Yoshitada verzot is op haikai en er aldus verscheidene 'kukai' (zie woordenlijst) gehouden worden ten huize Toudou. Personages 松尾与左衛門 Matsuo Yozaemon (?-1656): Kinsaku's vader 松尾半左衛門 Matsuo Hanzaemon (?-1701): Kinsaku's oudere broer 伊勢屋 Iseya (?): een dichter uit Ueno

5 一笑 Isshou (?): een dichter uit Ueno 藤堂よしきよ Toudou Yoshikiyo (?): samoerai-leider van Ueno 藤堂良忠 Toudou Yoshitada ( ): zoon van Yoshikiyo en ook verzot op poëzie 2. 俳諧への道 (Haikai e no michi) De weg naar de haikai Het tweede hoofdstuk vangt aan in mei Kinsaku heeft ondertussen zijn 'seijinshiki' (zie woordenlijst) achter de rug en wordt nu Jinshichirou genoemd. Tenminste, als hij niet samen met Yoshitada druk aan het dichten is in het gezelschap van haikai-leraar Kitamura Kigin, want dan spreekt men hem aan met zijn dichtersnaam: Soubou. Niet veel later zou hij door de anderen Munefusa genoemd worden. In april van het jaar 1666 sterft zijn goede vriend Yoshitada om onduidelijke redenen op zeer jonge leeftijd. Jinshichirou is er kapot van. Enkele jaren later leest hij enkele gedichten geschreven door dichters te Edo. Hij vindt ze ronduit vreselijk, dus besluit hij om zelf een nieuwe wind te blazen door het dichtersmilieu te Edo door er als haikai-leraar zijn kost te gaan verdienen en zijn eigenzinnige stijl te promoten. Hij vertrekt in de lente van Eens aangekomen te Edo maakt hij er kennis met de Edo-cultuur. Bovendien ontmoet hij al snel mensen die zeer geïnteresseerd zijn in zijn dichtkunsten, zeker na het lezen van 'kai ooi', zijn eerste dichtbundel. Twee van die mensen zijn Sugiyama Sanpuu en Enomoto Kikaku. De eerste haikai-sessies die hij organiseert, lopen niet meteen van een leien dakje, want tot zijn grote ergernis blijken de inwoners van Edo nogal graag grote hoeveelheden sake te drinken, ook tijdens de sessies, wat logischerwijs resulteert in belabberde verzen. Maar na een tijdje loopt het allemaal los en zou hij heel wat bekendheid verwerven in Edo. Personages 榎本其角 Enomoto Kikaku ( ): leerling van Jinshichirou 杉山杉風 Sugiyama Sanpuu ( ): leerling van Jinshichirou 3. 芭蕉庵の日日 (Bashouan no hibi) Zijn dagen in de hut bij de bananenboom Ondertussen is het 1681, en woont de steeds beroemder wordende dichter vlakbij de Sumida-rivier in een hutje, die hij, zo beweert men, kreeg van zijn leerling Sanpuu. De inwoners kennen hem als de man die woont in de hut bij de bananenboom (Bashouan). De naam die ze aan zijn hut geven, vindt hij zo geweldig dat hij besluit om zichzelf Bashou te gaan noemen. De jaren die daarop volgen, zijn zeer triest voor Bashou. In december 1682 breekt er in Edo een grote brand uit, die de hele stad in lichterlaaie zet; zelfs Bashou's hutje ontsnapt er niet aan. Hij en zijn kompanen zouden echter al snel een tweede Bashouan bouwen. In 1683 sterft Bashou's moeder. Naar verluidt zouden het vooral deze twee gebeurtenissen zijn die geleid hebben tot Bashou's keuze om vanaf 1684 rond te gaan trekken en 'zazen' te beoefenen, naast het dichten natuurlijk. Hij zou een groot aantal nieuwe leerlingen aantrekken. Enkele van die nieuwelingen zijn bv. Rotsuu en Suzuki Seifuu. Het is

6 ook in deze periode dat Bashou zijn allerbekendste hokku (de oude vijver..., zie hoofdstuk over hokku) schrijft. In 1689 passeert Bashou Ueno nog een keer, en ontmoet er Toudou Yoshinaga, de zoon van Yoshitada. Ook hij zou een stukje meereizen met de grootmeester. Personages 路通 Rotsuu ( ): leerling die Bashou langs de weg ontmoette 鈴木清風 Suzuki Seifuu ( ): leerling die erbij is gekomen sinds de tweede Bashouan 藤堂よしなが Toudou Yoshinaga (?): zoon van Yoshitada en bevriend met Bashou 4. 奥の細道の旅 (Oku no hosomichi no tabi) Zijn reis langs de smalle weg naar het noorden Al reizend langs verschillende 'utamakura' (zie woordenlijst) ontwikkelt Bashou meer en meer zijn vernuftige stijl, die 蕉風 (Shoufuu, zie woordenlijst) genoemd wordt. In maart 1689 komt hij 河合曾良 (Kawai Sora) tegen, die met hem zou meereizen tot juli van datzelfde jaar, wanneer Sora omwille van ziekte besluit om bij een door hem gekende dokter in 伊勢 (Ise) te verblijven. Onderweg zou Bashou nog vele mensen intrigeren met zijn 'pelgrimstocht' en zijn vreemde gedichten aan hen voorstellen, zoals o.a. 鐙屋 (Abumiya) in 酒田 (Sakata). Ook zou hij, naast 鈴木清風 (Suzuki Seifuu) in 尾花沢 (Obanazawa), zijn oude leerling Rotsuu terug tegenkomen, die, speciaal om Bashou op te wachten, in 敦賀 (Tsuruga) verbleef. Personages 河合曾良 Kawai Sora ( ): belangrijke metgezel en vriend van Bashou 鐙屋 Abumiya (?): nog een fan van Bashou 5. 枯野の夢 Een droom over Kareno Bashou's reis vanaf 1690 wordt gekenmerkt door zijn verslechterende gezondheid. Toch blijft de meester gewoon verder reizen en leerlingen aantrekken als vliegen, tot die noodlottige avond van 12 oktober 1694, wanneer hij in Osaka, omringd door enkele van zijn trouwe leerlingen, de dood zou vinden. Personages (allemaal leerlingen van Bashou in de periode ) 向井去来 Mukai Kyorai ( ) 野沢凡兆 Nozawa Bonchou (?-1714) 相楽とうきゅう Sagara Toukyuu ( ) 各務支考 Kagami Shikou ( ) 井原西鶴 Ihara Saikaku ( ) BASHOU'S HOKKU 月をしるべわが家に入らせ旅の人 Tsuki wo shirube wa ga ya ni irase tabi no hito Vertrouwend op de maan worden ze naar mijn huis geleid: de reizigers.

7 かれ枝に烏のとまりけり秋の暮れ Kareeda ni karasu no tomarikeri aki no kure Op een kale tak is een kraai neergestreken: valavond in de herfst. 野ざらしを心に風のしむ身哉 Nozarashi wo kokoro ni kaze no shimu mi kana Verweerd skelet - hoe snijdt de wind niet door mijn lichaam! 山路来て何やらゆかしすみれ草 Yamaji kite nani yara yukashi sumireso Ik kom langs het bergpad - iets dat me ontroert: een viooltje. 古池や蛙飛びこむ水のをと Furuike ya kawasu tobikomu mizu no oto De oude vijver - een kikker springt erin: geluid van water. 旅人と我が名よばれん初しぐれ Tabibito to wa ga na yobaren hatsushigure "Reiziger" zal ik genoemd worden - de eerste winterse bui. さまざまの事おもひ出す桜かな Samazama no koto omoidasu sakura kana Ze halen een waaier aan herinneringen boven: de kersenbloesems. 行春や鳥啼魚の目は涙 Yuku haru ya tori naki uo no me ha namida De voortschrijdende lente - de roep van vogels en tranen in de ogen van de vissen. あらたうと青葉若葉の日の光 Ara touto aoba wakaba no hi no hikari Verbluffend - groene blaadjes, jonge blaadjes in het zonlicht. かさねとは八重撫子の名成るべし Kasane to ha Yae Nadeshiko no na narubeshi Kasane - ze zou Yae Nadeshiko moeten heten. 夏草や兵どもがゆめの跡 Natsukusa ya tsuwamono domo ga yume no oto Het zomerse gras - het enige wat rest van de dromen van krijgers. 蚤虱 馬のしとする枕もと Nomi shirami, uma no shito suru makura moto Vlooien en luizen, en het gevoeg van een paard op mijn kussen. しずかさや岩にしみ入る蝉の声 Shizukasa ya iwa ni shimiiru semi no koe Stilte - zinkend in de stenen: de roep van de sprinkhaan. 五月雨をあつめて早し最上川 Samidare wo atsumete hayashi Mogamigawa De mei-regen verzamelend, stroomt de Mogamigawa snel voort.

8 涼しさやほの三か月の羽黒山 Suzushisa ya hono mikazuki no Haguroyama Koelte - zachtjes de nieuwe maan over de Haguro-berg. 荒海や佐渡によこたふ天河 Araumi ya Sado ni yokotau Amanogawa De wilde zee - uitgestrekt tot aan Sado: de melkweg. わせの香や分入右はありそ海 Wase no ka ya wakeiru migi ha Arisoumi De geur van vroege rijst - waaiend over de velden rechts: de Ariso-zee. 先たのむ椎の木も有夏木立 Mazu tanomu shii no ki mo ari natsukodachi Mijn tijdelijke schuilplaats - ook de eik schuilt in het zomerse bosje. 初しぐれ猿も小蓑をほしげ也 Hatsushigure saru mo komino wo hoshige nari Eerste winterbui: ook de aap wil wel een stromanteltje. むめがかにのつと日の出る山路かな Ume ga ka ni notto hi no deru yamaji kana De zon die rees boven de geur van de pruimenbloesems: op het bergpad. この道や行人なしに秋の暮 Kono michi ya yuku hito nashi ni aki no kure Deze weg - niemand bewandelt hem op deze herfstavond. この秋は何で年よる雲に鳥 Kono aki ha nande toshiyoru kumo ni tori Waarom word ik deze herfst zo oud? Een vogel, naar de wolken toe. 秋深き隣は何をする人ぞ Aki fukaki tonari ha nani wo suru hito zo Diep in de herfst - wat voor dingen doet mijn buur nu toch? 旅に病んで夢は枯野をかけ廻る Tabi ni yande yume ha kareno wo kakemeguru Ziek op reis - mijn dromen dwalen over een dorre vlakte. PS: Moesten er eventueel onjuistheden opgemerkt worden in de vertalingen, of indien bepaalde passages te stroef of onduidelijk bevonden worden, laat me dan gerust iets weten, dan zal ik ze stante pede verbeteren :). Links van woorden in de woordenlijst naar Waranwiki komen binnenkort.