HET KLEINE'BOERENVRAAGSTUK OP DE ZANDGRONDEN

Transcriptie

1 HET KLEINE'BOERENVRAAGSTUK OP DE ZANDGRONDEN ONTWIKKELING IN DE PERIODE RAPPORT 47 AFDELING STREEKONDERZOEK VAN HET LANDBOUW-ECONOMISCH INSTITUUT 'S-GRAVENHAGE, MEI 960

2 HET KLEINE'BOERENVRAAGSTUK OP DE ZANDGRONDEN ONTWIKKELING IN DE PERIODE *+ U *k -Sr v I m nunaftl* SAMENGESTELD ONDER LEIDNG VAN DR. A. MARIS R. RIJN EVE LD, BC.DRS.

3 Inhud WOORD VOORAF 7 HOOFDSTUK I HET KLEINE-BOERENVRAAGSTUK IN GROTER VERBAND 9 HOOFDSTUK II VERANDERINGEN IN DE BEDRIJFSGROOTTE- STRUCTUUR, DE ARBEIDSBE2ETTING EN HET PRODUKTIEPLAN Beweeglijkheid van grnd en bedrijven 5 2. De arbeidsbezetting 9. Het prduktieplan 24 HOOFDSTUK III DE ARBEIDSPRODUCTIVITEIT IN DE LANDBOUW OP DE ZANDGRONDEN.. Het arbeidseffect als indicatie van de arbeidsprduktiviteit 2. Ontwikkeling van het arbeidseffect. Arbeidseffect, arbeidsbezetting en bedrijfsgrtte...8 HOOFDSTUK IV POSITIE EN MOGELIJKHEDEN VAN HET GEZINS BEDRIJF 42. Psitie en ntwikkeling van het gemengde bedrijf ( ) De tekmstige mgelijkheden vr het gezinsbedrijf. 46. Sltbeschuwing 5 LIJST VAN BIJLAGEN 5

4 Dit rapprt is te verkrijgen bij het Landbuw-Ecnmisch Instituut, Cnradkade 75, 's-gravenhage. Prijs f,-.

5 Wrd vraf Destijds is dr het Bestuur van het Landbuw-Ecnmisch Instituut beslten peridiek een nderzek in te stellen naar het kleine-berenvraagstuk p de zandgrnden. Het eerste nderzek werd gepubliceerd in 95 en het tweede nderzek, dat betrekking had p de ntwikkeling van het vraagstuk in de peride , kwam in 954 gereed. Dit derde nderzek gaat de ntwikkeling na in de peride dr drie peiljaren met elkaar te vergelijken. Het nderzek cncentreert zich p de veranderingen in de bedrijfsgrttestructuur, p de arbeidsbezetting, p het prduktieplan en p de ntwikkeling van de arbeidsprduktiviteit - gemeten dr middel van het arbeidseffect - vr de landbuw als geheel en in de grtteklassen afznderlijk. Wat de arbeidsbezetting betreft is bij dit nderzek dieper dan bij de vrgaande ingegaan p de cmbinaties van arbeidskrachten die p de bedrijven vrkmen, terwijl ten aanzien van het prduktieplan getracht is meer inzicht te krijgen in het vrkmen van gespecialiseerde bedrijfstypen. In het laatste hfdstuk wrdt nader ingegaan p de huidige psitie en mgelijkheden van het gezinsbedrijf p de zandgrnden. Deze publikatie is een beperkte uitgave van een uitveriger rapprt, dat in gestencilde vrm zal verschijnen en p aanvrage verkrijgbaar is. Het nderzek werd verricht nder leiding van en dr dr. A. Maris en R. Rijneveld, ec. drs. Belangrijke bijdragen werden geleverd dr H. van Klaveren, B. H. Perdk, J. A. Q. Steenweg, ec. drs. en G. H. Wlsink. De tegepaste factranalyse is uitgeverd nder leiding van dr. ir. G. Hamming, hfd van de afdeling Statistiek. De gegevens ver het inkmen per standaarduur en de gebruikte arbeidsnrmen zijn afkmstig van de afdeling Bedrijfsecnmisch nderzek landbuw. De directeur, Prf. Dr. A. KRAAL.

6 HOOFDSTUK i Het kleine-berenvraagstuk in grter verband Het kleine-berenvraagstuk is geen typisch Neder- lands vraagstuk. Om ns tt Eurpa te beperken, in vrijwel alle landen van dit werelddeel wrdt de Een algemeen structureel vraagstuk landbuw gecnfrnteerd met ernstige structurele vraagstukken. De verhuding waarin de prduktiefactren wrden aangewend en de mstandigheden waarnder wrdt geprduceerd vrmen de zwakke plekken in de Eurpese landbuw. Znder verdrijving kan men zeggen dat de landbuw k in grte delen van de ecnmisch ntwikkelde landen is blijven zitten met een veruderde agrarische structuur; dit in tegenstelling tt de grte vruitgang die in smmige landen is gebekt p het terrein van de teelttechniek. In vele landen is men zich deze situatie bewust en wrden ernstige pgingen ndernmen de agrarische structuur te verbeteren. Vandaar dat thans in de landbuwplitiek van verschillende landen naast het prijsbeleid het structuurbeleid een belangrijke plaats inneemt. Met enig recht kan men stellen dat de landbuw in vele Eurpese landen na de rlg een nieuwe ntwikkelingsfase is binnengetreden. Werd vr de rlg de arbeidsprduktiviteit vral verhgd dr aandacht te besteden aan de teelttechniek, waardr de stfpgrengsten per ha en per dier sterk zijn gestegen, na de rlg werd het geleidelijk aan duidelijk dat een verdere verhging van de arbeidsprduktiviteit vral gezcht mest wrden in een vermindering van het aantal arbeidskrachten, welke uiteraard gepaard zal meten gaan met een verbetering van de arbeidsefficiency en een teneming van de mechanisatie. Maar aangezien het aantal arbeidskrachten in de landbuw niet p zichzelf staat, maar nauw verband hudt met andere elementen van de agrarische structuur - zals de bedrijfsppervlakte, de prduktie-mstandigheden, het prduktieplan en de vakbekwaamheid en instelling van de agrarische bevlking - zal het duidelijk zijn dat m de z ndzakelijke vermindering van de arbeidsbezetting te verkrijgen, k grte aandacht met wrden geschnken aan de agrarische structuur in haar geheel. Uit bvenstaande gedachtengang vlgt dat de dichtheid van de arbeidsbezetting en de bedrijfsgrttestructuur belangrijke kengetallen vrmen vr de berdeling van de agrarische structuur. In de vlgende tabel wrdt een verzicht gegeven van de bedrijfsgrttestructuur en de arbeidsbezetting in de zes E.E.G.-landen en Denemarken. Denemarken is gekzen mdat de agrarische structuur in dit land relatief gunstig is. Vergelijkt men de zes E.E.G.-landen met Denemarken, dan met wrden gecnstateerd dat de agrarische structuur in deze landen ng een grte achterstand te zien geeft. De gemiddelde bedrijfsgrtte in Denemarken is tweemaal z grt, terwijl de arbeidsbezetting er bijna 40 % lager is. Hierbij

7 Bedrijven, cultuurgrnd en mannelijke agrarische berepsbevlking m ue c c.yj.-l unuen en u enerr tarne n TABEL Land. Aantal bedr. X.000 Oppervl. cult.gr. X.000 ha Percentage bedrijven in de grtteklasse van - 0 ha 20 ha 50 ha > 50 ha Gemid' delde bedrijfs* grtte in ha aantal X.000 Mannelijke agrarische berepsbevlking in % van gehele mann, berepsbev. aantal per 00 ha cult.gr. Gegevens van het jaar bedrijven berepsbevlk. Nederland 2 België 252 Luxemburg 4 West-Duitsland.770 Frankrijk 2.7 Italië ! l 2 4 9,78 7,2 0,07 7,49,5 4, ,5 20,5 4,6 7,5,2 24, Alle E.E.G.- landen , ,0 - - Denemarken ! , , Grtteklasse 0,5-0 ha; 2 Grtteklassen 0-25 ha en ha; 0-0 ha, 0-60 ha en > 60 ha. Brnnen: C.B.S.; Ministerie van Landbuw en Visserij. Grtteklassen dient in aanmerking te wrden genmen dat de bedrijfsvering in Denemarken zeer intensief is, bijna even intensief als in ns land. Deze glbale cijfers wijzen er.i. p dat het vr de zes E.E.G.-landen dringend gewenst is m grte aandacht te besteden aan de agrarische structuur. En dit betreft dan niet alleen de verhuding waarin de prduktiemiddelen wrden aangewend, maar in grte gebieden k de prduktiemstandigheden. Dit geldt te meer als men ziet dat k in Denemarken de agrarische structuur ng steeds grte veranderingen ndergaat. In de peride daalde er b.v. de agrarische berepsbevlking met bijna 20 %. Waarm m 948 nderzek In 948 werd aan het L.E.I. verzcht een breed pgezet nderzek in te stellen naar het kleineberenvraagstuk p de zandgrnden. Hewel dit vraagstuk reeds eerder de aandacht had getrkken - de Staatscmmissies van 886 en 906 hebben bij hun nderzek naar de algemene testand van de landbuw k verslag uitgebracht ver de situatie p de kleine bedrijven x werd tch eerst na 90 het grte aantal kleine bedrijven als een prbleem nderkend. Als belangrijkste rzaken van deze bewustwrding kan men nemen de tenemende cmmunicatiemgelijkheden en de crisis van de Landbuwcmmissie van 886, 4 delen, 's-gravenhage, 890 en Staatscmmissie vr de Landbuw, ingesteld 20 juni 906, 6 delen, 's-gravenhage, 92. 0

8 jaren dertig. Dr eerstgenemde rzaak kmen het platteland en de landbuw in steeds sterkere mate in cntact met de stedelijke samenlevingsvrmen en met de niet-agrarische bedrijfstakken, waardr de gezichtskring van de agrarische bevlking wrdt verruimd en haar aspiratieniveau verhgd. De crisis van de jaren dertig had tt gevlg dat dit tenemende cntact niet kn leiden tt het z ndzakelijke vertrek van agrarische arbeidskrachten naar de industrie. Wij zien dan k in de peride de agrarische berepsbevlking ng tenemen, terwijl de ppervlakte cultuurgrnd ngeveer gelijk blijft. Neemt men hier ng bij in aanmerking de sterke daling van de prijzen der agrarische prdukten, dan zal het niemand verbazen dat de landbuw in een ndtestand kwam te verkeren en dat vral k het vraagstuk van de kleine bedrijven een actueel vraagstuk werd. De plssing van het vraagstuk werd vralsng gezcht in de richting van een meer intensieve bedrijfsvering, terwijl steunmaatregelen de landbuw dr de ergste peride mesten heen helpen. In een in 96 gepubliceerd rapprt wrdt ng gewezen p de grte betekenis van een talrijke agrarische bevlking en van een intensieve vrlichting, die het mgelijk met maken de bedrijfsuitgaven tt een minimum te beperken en de landbuwpbrengst tt een maximum p te veren. Was deze vrgestane plssing in het licht van die tijd begrijpelijk - ns land had te kampen met een nrustbarend grte werklsheid - na de Tweede Wereldrlg werd het tch geleidelijk aan duidelijk, dat een intensievere bedrijfsvering slechts een beperkte bijdrage kan leveren vr de plssing van het kleine-bedrijvenvraagstuk en dat steunmaatregelen wel een tijdelijke verlichting kunnen geven, dch er weinig te bijdragen het vraagstuk definitief p te lssen. Dit is dan k de directe aanleiding geweest m in 948 het vraagstuk ng eens grndig te nderzeken. Het nderzek zu zich dan vral meten richten p de wezenlijke rzaken van het vraagstuk en p het aangeven van richtlijnen waardr een duurzame plssing zu kunnen wrden bereikt. Hewel in vrijwel alle landbuwgebieden van Nederland een grt aantal kleine bedrijven vrkwam, was dit tch in het bijznder p de zandgrnden het geval. Van de land- en tuinbuwbedrijven p de zandgrnden in dit is bijna de helft van het ttale aantal bedrijven in Nederland - was 4 % kleiner dan 5 ha en 7 %> kleiner dan 0 ha (bijlage 2). Er werd daarm beslten, dat het nderzek zich tt de zandgrnden zu beperken. In dertien gemeenten, die representatief knden wrden geacht vr de zandgrnden, werd in 949 een enquête ingesteld nder alle grndgebruikers (bijlage ). Rapprt ver de sciaal-ecnmische testand der kleine berenbedrijven in Nederland, 's-gravenhage, 96.

9 Cnclusies van het Dr het nderzek en de gedachtenvrming, welke nderzek 948 na de Tweede Wereldrlg plaatshadden, zijn vr de plssing van het vraagstuk twee punten centraal kmen te staan, te weten: vertrek uit de landbuw en vergrting van de bedrijfsppervlakte. Het vraagstuk is als het ware in deze richtingen pengebrken. In het rapprt van 949 werd gecncludeerd, dat de kern van het kleinebedrijvenvraagstuk was gelegen in de wanverhuding tussen de arbeidsbezetting en de ppervlakte grnd p deze bedrijven. Wel werd gecnstateerd, dat het prduktieplan p de kleine bedrijven belangrijk intensiever was dan p de grte bedrijven. Het hgere intensiteitsniveau wg echter niet p tegen de, in vergelijking met de grtere bedrijven, relatief hge arbeidsbezetting. Het gevlg hiervan was, dat de arbeidsprduktiviteit en daardr k het arbeidsinkmen per man p de kleine bedrijven belangrijk achterbleef bij dat p de grtere bedrijven. Met het vaststellen van de rzaak van het kleine-berenvraagstuk waren tevens in beginsel de mgelijkheden aangegeven waardr een blijvende plssing kn wrden bereikt. Een verhging van de arbeidsprduktiviteit p de kleine bedrijven zu kunnen wrden gerealiseerd dr een vermindering van de arbeidsbezetting, een verdere verhging van het intensiteitsniveau f een vergrting van de ppervlakte cultuurgrnd. Een en ander met het del de verschillen in de arbeidsprduktiviteit tussen grte en kleine bedrijven te verminderen. Het kleine-berenvraagstuk p de zandgrnden, Landbuw-Ecnmisch Instituut, VGravenhage, 95. Het lnwerk wint k p de zandgrnden terrein. I Ft : Cevirum" SUs.*.*.*.,.% '»» *** ;.'.. ;.-..ij rtt.i "-<**..ir«

10 Wat de verlaging van het aantal arbeidskrachten betreft werd gecncludeerd, dat dit vr de meeste kleine bedrijven weinig perspectief zu bieden aangezien p vele bedrijven reeds een minimum aan arbeid - de ber, eventueel gehlpen dr zijn echtgente - aanwezig was. Een verhging van de intensiteit kn meer selaas geven; gezien echter het reeds hge intensiteitsniveau werd verwacht dat deze mgelijkheid tch slechts in beperkte mate een plssing zu bieden. De uiteindelijke cnclusie van het rapprt was dan k, dat in het algemeen alleen dr een vergrting van de bedrijven het vraagstuk van de te kleine bedrijven tt een plssing kn wrden gebracht. Behalve aan het kleine-berenvraagstuk werd bij het nderzek van 948 tevens aandacht geschnken aan het vraagstuk van de berenzns, dat in wezen in nauw verband staat met het eerstgenemde vraagstuk. Er werd gecnstateerd, dat p de zandgrnden een aanzienlijke bevlkingsdruk bestnd in die zin, dat het aantal p een bedrijf wachtende zns belangrijk grter was dan het aantal vrijkmende bedrijven. En znder een sterke vermindering van de bevlkingsdruk in de landbuw zu een vergrting van de te kleine bedrijven niet kunnen wrden bereikt. De plssing van het kleine-berenvraagstuk was - afgezien van de mgelijkheid van het ter beschikking kmen van grnd in de IJselmeerplders - dan k afhankelijk van het bereiken van een plssing van het vraagstuk van de berenzns. Het nderzek van 952 Om de ntwikkeling van het kleine-berenvraagstuk p de vet te kunnen vlgen werd beslten dit nderzek in 952 p beperkte schaal te herhalen. Het nderzek bleef nu beperkt tt vijf gemeenten p de zandgrnden (bijlage ). Het nderzek tnde aan, dat in de jaren 949 tt 95 het kleine-berenvraagstuk slechts weinig aan scherpte had verlren. In deze peride steeg het intensiteitsniveau aanzienlijk, gemiddeld met 5 /, terwijl de arbeidsbezetting nauwelijks afnam, gemiddeld met %. Het gevlg hiervan was, dat de arbeidsprduktiviteit gemiddeld met ngeveer 20 / tenam. De stijging van de prduktiviteit was echter p de kleine bedrijven slechts weinig hger dan p de grtere bedrijven, waardr de verschillen in prduktiviteit per werker nageneg bleven gehandhaafd. Wel kn ten pzichte van 948 van een zekere nivellering in de bedrijfsgrtte wrden gesprken. Zwel het aantal bedrijven van -5 ha als dat van 2 ha en grter nam af, waardr het aantal bedrijven in de grtteklasse van 7-2 ha een lichte stijging vertnde. Vrts bleek dat het vertrek uit de landbuw was tegenmen. Aangezien het aantal zns, dat in deze peride de leeftijd van 5 jaar bereikte, relatief grt was, bleef het ttale aantal in de landbuw werkende zns echter gelijk. De wanverhuding tussen het aantal p een bedrijf wachtende zns en het aantal vrijkmende bedrijven bleef dan k nverminderd bestaan. De ntwikkeling van het kleine-berenvraagstuk p de zandgrnden in de peride van , Landbuw-Ecnmisch Instituut, 's-gravenhage, 954.

11 Het nderzek van 957 De resultaten van het nderzek in 952 maakten een tweede herhaling van het nderzek naar het kleineberenvraagstuk wenselijk. Dit nderzek werd ditmaal uitgeverd in tien gemeenten p de zandgrnden, waarvan er vijf vergelijkbaar waren met het nderzek van 952 en acht met 948 (bijlage ). Dr dit nderzek een wat bredere basis te geven dan het nderzek van 952 kn een beter inzicht wrden verkregen in de ntwikkeling van het vraagstuk in de peride , terwijl de cijfers vr tien gemeenten bvendien meer representatief vr de testand p de zandgrnden in 957 zijn. De prbleemstelling bij dit nderzek is in grte lijnen dezelfde geweest als bij de vrgaande nderzekingen, namelijk he staat het met de verschillen in arbeidsprduktiviteit p grte en kleine bedrijven en welke ntwikkeling kan er in dit pzicht wrden gecnstateerd. Het spreekt welhaast vanzelf, dat hierbij grte aandacht is besteed aan de twee factren, die de ntwikkeling van de arbeidsprduktiviteit bepalen, namelijk de arbeidsbezetting en het prduktieplan. Wat de arbeidsbezetting betreft is bij het huidige nderzek dieper dan bij de vrgaande nderzekingen ingegaan p de verschillende cmbinaties van arbeidskrachten, die p de bedrijven blijken vr te kmen. Ten aanzien van het prduktieplan is getracht meer inzicht te krijgen in het vrkmen van gespecialiseerde bedrijfstypen, die afwijken van het gemengde bedrijf, dat altijd karakteristiek vr de zandgrnden is geweest. Men zu immers kunnen verwachten, dat bij een steeds verdergaande intensivering een aantal bedrijven zich in één f twee prduktierichtingen gaat specialiseren. Vrts is bij het nderzek uitverig aandacht besteed aan de veranderingen in het aantal bedrijven en aan de betekenis van veranderingen in de bedrijfsgrtte. Op de kleinere gezinsbedrijven kan immers de bedrijfsgrtte een knelpunt wrden, indien als gevlg van de gezinscyclus het aantal arbeidskrachten grter wrdt. 4

12 HOOFDSTUK II Veranderingen in de bedrijfsgrttestructuur, de arbeidsbezetting en het prduktieplan Vr het inzicht in de ntwikkeling van het kleine-berenvraagstuk is in de eerste plaats van belang een antwrd p de vraag óf en in welke mate zich veranderingen in aantal en grtte van de bedrijven vrden. Een vermindering van het aantal kleine bedrijven det immers de mvang van het vraagstuk aan scherpte verliezen ( ). Evenals bij het nderzek van 952 is k thans de vraag van belang, welke veranderingen zich p kleine en grte bedrijven hebben vrgedaan in de intensiteit van het prduktieplan ( 2) en in de dichtheid van de arbeidsbezetting ( ). Beide factren zijn immers van grt belang vr de ntwikkeling van de arbeidsprduktiviteit. Bij het prduktieplan dient men dan tevens de verschillen in bedrijfstype nder de lep te nemen, terwijl bij de arbeidsbezetting k de verschillende cmbinaties van arbeidskrachten die vrkmen de aandacht vragen.. BEWEEGLIJKHEID VAN GROND EN BEDRIJVEN Ontwikkeling aantal bedrijven Het mag als bekend wrden verndersteld, dat het aantal bedrijven p de zandgrnden in de eerste helft van deze eeuw geleidelijk is tegenmen. Stelt men het aantal bedrijven in 90 p 00, dan was het indexcijfer in 947 ngeveer 9 (bijlage 2). Deze teneming kmt geheel p rekening van de bedrijven van 5 ha en grter; het aantal bedrijven kleiner dan 5 ha daalde met S> %>. Neemt men het aantal grndgebruikers met als hfdberep land- f tuinbuwer als uitgangspunt, dan blijkt de teneming relatief sterker te zijn geweest (indexcijfer 947 is 44). Ontwikkeling aantal bedrijven Zandgrnden TABEL 2 Bedrijven van alle grndgebruikers Bedrijvenvan grndgebruikers met als hfdberep land' f tuinbuwer klasse inha aantal in indexcijf (947 = 955 ers 00) 957 aantal in indexcijfers (947 = 00) pp. cult. grnd in f in > Alle gr.- klassen Brn: C.B.S

13 Het jaar 947 kan in zekere zin als een keerpunt wrden gezien in de ntwikkeling van het aantal bedrijven. Uit de tellingen van het C.B.S. blijkt, dat in de peride na 947 het ttale aantal bedrijven p de zandgrnden geleidelijk is gaan dalen. De teneming van het aantal bedrijven grter dan 7 ha weegt niet p tegen de afneming van het aantal bedrijven kleiner dan 7 ha (tabel 2). Evenals in de peride vertnt het aantal grndgebruikers met als hfdberep land- f tuinbuwer in de peride een ander verlp dan dat van alle grndgebruikers. Het aantal beren en tuinders neemt relatief sneller af dan het ttale aantal grndgebruikers. Dit geldt met name vr de bedrijven beneden 7 ha. De cnclusie ligt dan k vr de hand, dat een aantal bedrijfshfden, dat vrheen het hfdberep in de landbuw hadf althans pgaf dit te hebben, thans blijkbaar zijn belangrijkste inkmsten vindt buiten de landbuw. Het een en ander neemt niet weg, dat k in 957 het aantal kleine bedrijven p de zandgrnden ng zeer grt was, zals grafiek aantnt. Grndgebruikers naar hfdberep (Zandgrnden, 957) 25 r -,25 GRAFIEK landbuwers tuinders landarb. en niet-agrariërs n in r^ ^ n in N Indeling in berepsgrepen Brn: C.B.S. Het gecnstateerde verschil in ntwikkeling tussen het ttale aantal grndgebruikers en het aantal land- en tuinbuwers maakt het wenselijk stil te staan bij de indeling van de grndgebruikers in berepsgrepen. De cijfers in tabel laten zien, dat van de bedrijven beneden ha slechts een vierde en van de bedrijven van -5 ha ngeveer twee derde in gebruik is bij beren en tuinders (grepen A en B). Op de grtere bedrijven dmineert het uitsluitend ber-zijn" zeer sterk. De grndgebruikers met een hfdberep buiten de landbuw (grep C) en 6

14 de rustende beren (grep D) hebben vr het merendeel minder dan ha grnd in gebruik. Hewel deze grepen tezamen 26 / van alle grndgebruikers uitmaken, hebben zij niet meer dan 0 % van de ttale ppervlakte cultuurgrnd in explitatie. Van de grndgebruikers in grep C zijn in bijlage de vrnaamste berepen aangegeven; ngeveer een vierde van hen blijkt in de industrie te werken. Indeling naar berepsgrepen * 0 gemeenten TABEL Berepsgrep in 957 Aantal bedrijven - ha Percentage bedrijven naar grep in de grtteklasse van -5 ha 5-7 ha 7-0 ha > 0 ha ttaal Oppervl. cult.gr. naar grep in J A, beren en tuinders B, idem met nevenberep C, grndgebruikers met hfdberep buiten landbuw D, rustende beren en andere gepensineerden Alle berepsgrepen Alle geregistreerde bedrijven. Vergelijkt men de indeling van het L.E.I, met die van het C.B.S., dan blijken zich vral in de kleinere grtteklassen verschillen vr te den. Het C.B.S. telt in het algemeen meer grndgebruikers met als hfdberep landbuwer dan het L.E.I. Dit geldt vr zandgrnden minder sterk dan vr de andere landbuwgebieden, dch k p de zandgrnden mgen de verschillen niet wrden verwaarlsd zals uit nevenstaande cijfers blijkt \ Grtteklasse - 5 ha 5-0 ha > ha Aantal grndgebruikers (hfdberep landbuwer) p de zandgrnden in 957 vlgens C.B.S Zwel het C.B.S. als het L.E.I. cnstateren een aanmerkelijke prcentuele teruggang van het aantal kleine bedrijven van grndgebruikers met hfdberep landbuwer f tuinder. Vlgens het L.E.I. is deze prcentuele af- L.E.I Vr de rzaak van deze verschillen wrdt verwezen naar Berepskeuze en bedrijfspvlging in land- en tuinbuw", Landbuw-Ecnmisch Instituut, 's-gravenhage,

15 neming iets geringer. De abslute afneming is echter - gezien het uitgangspunt (zie hiervr) - aanzienlijk minder. Het C.B.S. telt in de peride van 947 tt 957 een vermindering van bedrijven van -7 ha, terwijl het L.E.I. een afneming berekent van ngeveer bedrijven. Orzaken van veranderingen in aantal en grtte Achter de veranderingen in aantallen bedrijven in de verschillende grtteklassen gaat een geheel cmplex van rzaken schuil. Behalve verschuivingen van de ene berepsgrep naar de andere zijn als mgelijke rzaken aan te wijzen: het ntstaan van nieuwe bedrijven dr b.v. splitsing, het verdwijnen van bedrijven dr b.v. samenveging en het vergrten f verkleinen van bedrijven. Zals hiernder zal blijken kan men vr de zandgrnden cnstateren, dat wisseling in het gebruik van de grnd - hetgeen leidt tt veranderingen in de bedrij f sgrtte - veelvuldig vrkmt. Vr vele bedrijven geldt, dat men deze niet als een bedrijfseenheid mag beschuwen, waarin in de lp van de tijd geen verandering in de grtte kmt. De wanverhuding tussen de arbeidsbezetting en de ppervlakte grnd p vele bedrijven det de beren zeken naar aanpassingsmgelijkheden. Bij 4 / van de geënquêteerde bedrijven is de pper- vlakte grnd in de lp der tijd vergrt f verkleind. Het aantal vergrtingen verweegt sterk ten aanzien van Bedrijfsgrtteveranderingen het aantal verkleiningen. Uiteraard is de kans p veranderingen in de ppervlakte grter naarmate men langer bedrijfshfd is; niettemin blijkt, dat van de beren, die tien jaar f krter bedrijfshfd zijn, tch een vierde bij een bedrij f sgrtte verandering betrkken is geweest. Dit is te meer pmerkelijk, mdat verwacht werd dat van smmige wettelijke maatregelen, zals de pachtwet en de wet p vervreemding van landbuwgrn- Veranderingen in bedrijfsgrtte 0 gemeenten, grepen A en E TABEL 4 Percentage bedrijven Aantal jaren bedrij f S' hfd Aantal bedrijven grttewijziging geen f<5% > 5% vergrt met 5-9 % 0-24 % % > 50% verkleind met 5-9% 0-24 % % > 50 7 < > Alle bedrijven

16 den een verstarrende invled p het grndgebruik zu uitgaan. Ondanks deze wetgeving is dus het beweeglijkheidspatrn p de zandgrnden in de afgelpen peride ng aanzienlijk geweest. Er met wrden pgemerkt, dat de verkavelingstestand dr de relatief grte wisselingen in het grndgebruik niet nadelig schijnt te wrden beïnvled. In de peride is tenminste in de gemeenten waar geen ruilverkaveling heeft plaats gehad, geen verandering gekmen in het gemiddelde aantal kavels per bedrijf, de gemiddelde kavelafstand en de gemiddelde kavelgrtte. Verdwenen bedrijven Tensltte ng een enkele pmerking ver de bedrijven, die in de laatste tien jaar zijn pgeheven. De vraag is van belang, waar de grnd van deze bedrijven is terechtgekmen. Er is thans een nderzek gaande naar de wisselingen in het grndgebruik in de peride De resultaten van dit nderzek zijn echter pas eind 960 gereed. Wel is van twee van de tien gemeenten van nderzek - die verigens niet representatief mgen wrden geacht - de bestemming van de grnd van de pgeheven bedrijven in de peride bekend. Van de ttale ppervlakte grnd van pgeheven bedrijven was6 / bestemd vr niet-agrarische deleinden. Vr zver de grnd gebruikt werd vr het vergrten van andere landbuwbedrijven kwam % terecht bij bedrijven kleiner dan 5 ha, 7 % bij bedrijven van 5-0 ha, 8 % bij bedrijven van 0-5 ha en 2 / bij bedrijven van 5 ha en grter. 2. DE ARBEIDSBEZETTING Ontwikkeling van venals ten aanzien van de ntwikkeling van het de arbeidsbezetting aantal bedrijven vertnt de ntwikkeling van de agrarische berepsbevlking in de jaren na 947 een geheel ander beeld dan in de peride vr 947. Zwel vr Nederland als vr de zandgrnden is in het tijdvak de mannelijke agrarische berepsbevlking tegenmen. In de jaren tussen 947 en 956 daalde daarentegen het aantal agrarische berepspersnen aanzienlijk. Het zal duidelijk zijn, dat een afneming k met blijken bij vergelijking van de arbeidsbezetting in 948 met die van 952 en 957. Vr een ged inzicht in de arbeidsbezetting en de ntwikkeling daarvan zijn de verschillende srten arbeidskrachten tt dezelfde eenheid herleid. Evenals bij de nderzekingen van 948 en 952 Bedrijfshfden Meewerkende zns Landarbeiders Aantal mannelijke agrarische berepspersnen (x.000) in Nederland zandgebieden

17 Vlwaardige arbeidskrachten per bedrijf zijn de verschillende categrieën arbeidskrachten met behulp van bepaalde nrmen mgerekend tt vlwaardige arbeidskrachten (bijlage 4). Op deze wijze wrdt het mgelijk de arbeidsbezetting per bedrijf f per eenheid cultuurgrnd p bedrijven van verschillende grtte met elkaar te vergelijken. 5 gemeenten, grep A Aantal vlwaardige arbeidskrachten Grtte- per bedrijf per 00 ha cultuurgrnd I 957 TABEL 5 Indexcijfers 948 = ha - 5 ha 5-7 ha 7-0 ha 0-2 ha 2-5 ha 5-20 ha 20-0 ha > -0 ha,,4,6,8 2, 2,4 2,6, 4,0,,,5,8 2,0 2,2 2,5,0,9,,,4,6,8,9 2,2 2,7,6 55,7 4,8 27,2 2, 9, 7,8 5,2,4 0,0 46,8 2, 25,7 20,9 8, 6,8 4,8,0 0,0 49,2,2 24,0 9,0 6,5 4,7 2,7, 8, Alle gr.- klassen 2,0,9,7 9,7 9,0 6, In de peride is de arbeidsbezetting gemiddeld met 4 % afgenmen. Op de kleinere bedrijven heeft de afneming zich geddeels vltrkken in de peride Op de grtere bedrijven daarentegen is zij in het tijdvak het belangrijkst geweest. Per sald is de afneming van de arbeidsbezetting p de kleinere bedrijven geringer geweest dan die p de grtere bedrijven. Een zeer interessant gegeven is de dichtheid van de arbeidsbezetting per 00 ha cultuurgrnd. Laat men de bedrijven beneden ha en grter dan 0 ha buiten beschuwing, dan blijkt het aantal vlwaardige arbeidskrachten p de kleine bedrijven ruim tweemaal z grt te zijn als p de grte bedrijven. De hge bezetting p de kleine bedrijven en het relatief grte aantal van deze bedrijven maakt dat vr de zandgrnden als geheel de bezetting bijna 7 vlwaardige arbeidskrachten per 00 ha cultuurgrnd bedraagt. In Eurpees verband gezien met men cnstateren, dat ineen land als Denemarken de gemiddelde bezetting per 00 ha veel lager is, nl. 0; in andere landen daarentegen, zals West-Duitsland, België en Italië is de bezetting per 00 ha ngeveer even hg f hger dan p de Nederlandse zandgrnden. De relatief hge arbeidsbezetting p de kleine bedrijven hudt verband met het gezinsminimum van de arbeidsbezetting. Op ieder bedrijf waar de ber zijn vlledige tijd aan het landbuwbedrijf besteedt, bedraagt de arbeids- 20

18 bezetting ngeveer één vlwaardige arbeidskracht. Op de meeste bedrijven, waar de ber de enige mannelijke arbeidskracht is, wrdt hij in het werk bijgestaan dr zijn vruw f dchter(s). De gemiddelde arbeidsbezetting p deze bedrijven bedraagt dan k,2 vlwaardige arbeidskrachten; dit aantal is dus het gezinsminimum van de arbeidsbezetting. Aandeel in de werkzaamheden De vermindering van de arbeidsbezetting in de peride is vral het gevlg geweest van de daling van het aantal meewerkende zns en dchters en van het aantal vreemde arbeidskrachten. Het gemengde bedrijf p de zandgrnden is ng meer dan vrheen gezinsbedrijf gewrden; het aandeel dat de vreemde arbeidskrachten van alle werkzaamheden vr hun rekening nemen, is afgenmen van 9 % in 948 tt 5 % in 957 (grafiek 2). Aandeel in de werzaamheden (957) Mannelijk' bedrijfshfden Echtgenten Zns Dchters Inwnende familie Vreemd persneel y//////a GRAFIEK 2 De ber met zijn vruw nemen duidelijk een sleutelde psitie in; tezamen verrichten zij ngeveer 60 / van het werk. Een tweede belangrijke categrie vrmen de zns met 24 %. In het resterende deel van het werk hebben dchter(s), inwnende familieleden en betaalde % arbeidskrachten ngeveer een fc^^^^^^^^^^^ gelijk deel. Naar grtteklasse bezien ligt het aandeel van de categrieën verschillend; p de grte bedrijven neemt de betekenis van de zns en de betaalde arbeidskrachten te (bijlage 5). In hfdstuk I is reeds gecnstateerd, dat er een zeker ver- band bestaat tussen het kleine-berenvraagstuk en het vraagstuk van het teveel aan berenzns. Het blijkt, dat in de Het znsvraagstuk peride het teveel aan berenzns aanmerkelijk is teruggelpen. De generatiedruk - dit is de verhuding tussen het aantal p een bedrijf wachtende zns en het aantal vrijkmende bedrijven - bedreg in 948 ng,6; in 957 was dit cijfer teruggelpen tt,. Overigens geven de kleine en grte bedrijven in dit pzicht geheel verschillende cijfers te zien. Bij het nderzek van 957 bedreg dit cijfer ngeveer vr de bedrijven: < 5 ha 5-0 ha 0-20 ha 20 ha 0,8,0,6 2,6 _ j ~ Op de grtere bedrijven met uit een gpunt van pvlging dus ng van een teveel aan zns wrden gesprken. 2

19 Cmbinaties van Het feit, dat de bedrijven p de zandgrnden verarbeidskrachten wegend gezinsbedrijven zijn, beperkt uiteraard het aantal cmbinaties van arbeidskrachten, dat kan vrkmen. Dit neemt niet weg, dat k binnen de kring van de familieleden ng vele variaties mgelijk zijn; Bedrijven, waarp meewerken: nevenstaande cijfers geven een indicatie echtgenten 55 %>, in deze richting. zns en schnzns 8 %>, dchters en schndchters 22 %, In tabel 6 zijn de verschillende arbeidsbezettingtypen in vier hfd vreemde arbeidskrachten andere familieleden %, grepen nderscheiden; een meer (tijdelijke en vaste) 5% uitgebreide indeling wrdt in de bijlagen 6 en 7 gegeven. Arbeidsbezettingtypen 0 gemeenten, grepen A en B TABEL 6 Type van arbeids. bezetting Aantal bedrij ven ttaal ia% -5 ha Percentage be drijven in de grtteklasse 5-lOha ha > 20 ha Percentage bedrijven met een arbeids. bezetting van ylw. arbeidskr achten <,0,0-,2,2-,4,4-,8,8-2,2 > 2,2 Bedrijfshfd Bedrijfshfd en zn(s) Bedrijfshfd en vreemde arbeidskr. Bedrijfshfd en inwnende familieleden Alle typen Eventueel met meewerkende echtgente en/f dchter(s). 2 Hiernder zijn k de verige cmbinaties gerekend, die slechts 2 % van het ttaa' uitmaken. De bedrijven, waar de ber het werk alleen det eventueel gehlpen dr echtgente en/f dchters - vrmen het meest vrkmende type p de zandgrnden; 44 / van de bedrijven behrt hierte. Deze bedrijven, die men als de eenmansbedrijven kan typeren, treft men vrnamelijk aan in de grtteklassen tt 0 ha. Het meewerken van de echtgente en/f dchter is meer regel dan uitzndering; p ruim een vierde van de bedrijven staat de ber alleen vr het werk. Een tweede belangrijke grep is het vader-zn-bedrijf, welke grep ngeveer 4 / van het ttaal uitmaakt. Het betreft verwegend bedrijven, waar één zn meewerkt; p ngeveer een vierde van de bedrijven werken twee f meer zns mee. De vader-zn-bedrijven zijn gemiddeld grter Onder de grep bedrijven bedrijfshfd en vreemde arbeidskrachten" bevindt zich een aantal, waar k zns meewerken; het ttale aantal bedrijven met zns bedraagt dan k 8 %. 22

20 dan de eenmansbedrijven; de rzaak hiervan is tweeërlei. In de eerste plaats werken in het algemeen p de kleinere bedrijven minder zns mee dan p de grtere, hetzij drdat de zns een niet-agrarisch berep hebben gekzen, hetzij dat deze zns in lndienst p een ander bedrijf werken. In de tweede plaats heeft men p een aantal vader-zn-bedrijven reeds een vergrting van de bedrijfsmvang in ha weten te bereiken; p de beweeglijkheid van de bedrijfsgrtte is in reeds gewezen. De bedrijven met vreemde arbeidskrachten vrmen / van het geheel. Het aantal grtere bedrijven is bij dit type ng het hgst. Het is gebleken, dat men vral p de grtere bedrijven znder zns een landarbeider in dienst heeft. De vreemde arbeidskrachten hebben p de zandgrnden zeer duidelijk een aanvullende functie. Het aantal bedrijven waar de berin en/f dchters meewerken is in deze grep relatief hg; men tracht zveel mgelijk p de dure" vreemde arbeid uit te sparen. Een- en tweemansbedrijven In het vrgaande is de term eenmansbedrijf gebruikt vr de bedrijven, waar de ber al het werk verricht - eventueel geassisteerd dr vruw en/f dchter -, terwijl het vader-zn-bedrijf een vrbeeld is van een tweemansbedrijf. Met de benaming een- en tweemansbedrijven wil verigens niet gezegd zijn, dat er p deze bedrijven k een f twee vlwaardige arbeidskrachten aanwezig zijn. Tabel 6 laat zien, dat p de eenmansbedrijven de spreiding van het aantal arbeidskrachten vrij grt is. De rzaken hiervan liggen in de eerste plaats in het feit, dat de bedrijfshfden óf dr leeftijd f dr nevenwerkzaamheden als minder dan een vlwaardige arbeidskracht zijn geteld. In de tweede plaats is er van bedrijf tt bedrijf ng een vrij grte variatie in de mvang van de arbeid van echtgenten en dchters. Tensltte lpt k de vlwaardigheid van de meewerkende zns dr leeftijd en nevenwerkzaamheden uiteen. Bijlage 8 geeft ng een verzicht van het aantal vlwaardige arbeidskrachten naar grtteklassen. Arbeidsbezettingtype In aansluiting aan het vrgaande wrdt in tabel 7 en aantal v.a.k.'s een verzicht gegeven van het gemiddelde aantal vlwaardige arbeidskrachten vr de verschillende arbeidsbezettingtypen. In elke grtteklasse blijken grte verschillen te bestaan in de gemiddelde bezetting, afhankelijk van het arbeidsbezettingtype. Deze verschillen kmen vral tt uitdrukking indien men de eenmansbedrijven vergelijkt met de verige typen. In het geheel werken p 5 %> van de bedrijven vreemde arbeidskrachten mee; de resterende 2 / werkt p de bedrijven met inwnende familieleden. 2

21 De arbeidsbezetting naar typen 0 gemeenten, grepen i Type van arbeidsbezetting z ^ en B TABEL 7 Gemiddelde arbeidsbezetting in vlwaardige arbeidskrachten per bedrijf grtteklasse van -7 ha 7-0 ha 0-5 ha 5-20 ha > 20 ha ttaal Bedrijfshfd Bedrijfshfd en zn(s) Bedrijfshfd en vreemde arbeidskrachten Bedrijfshfd en inwnende familieleden,2.7,4,6 Alle typen,,6,9 2,2 2,8,7,2 2,0 Bedrijven zwel in 952 als in 957 geënquêteerd. 2 Eventueel met meewerkende echtgente en/f dchter(s).,6,9,4 2,2,7 2,0,4 2,4 2,2 2,,,0 2,9 2,8,2 2, 2,0,9 Arbeidsbezettingtype en gezinssamenstelling De belangrijkste factr die van invled is p het arbeidsbezettingtype is de gezinssamenstelling f anders gezegd de fase van de gezinscyclus, waarin het gezin zich bevindt. Daarnaast speelt de bedrijfsgrtte een belangrijke rl. De betekenis van de gezinscyclus blijkt zeer duidelijk in de gezinnen, waar alle zns ng jnger zijn dan 5 jaar. Op de bedrijven beneden 5 ha den de bedrijfshfden in deze gevallen het werk in hfdzaak alleen f eventueel met behulp van hun echtgenten. Op de grtere bedrijven echter gaat men er in ruim de helft van de gevallen te ver vreemde arbeidskrachten aan te trekken, waaruit dus de invled van de bedrijfsgrtte p het arbeidsbezettingstype blijkt (bijlage 9). Ok p de bedrijven met vltide gezinnen kan de invled van de gezinssamenstelling en de bedrijfsgrtte p het arbeidsbezettingtype duidelijk wrden nderkend. Van de bedrijven met zns van 5 jaar en uder werken in ttaal p 74 % één f meer van deze zns mee. Het percentage bedrijven znder meewerkende zns is dus betrekkelijk klein; men vindt deze verwegend p de bedrijven van 7 ha en kleiner. Overigens met hier direct aan wrden tegevegd, dat er een zekere wisselwerking bestaat tussen bedrijfsgrtte en de leeftijd" van het gezin. In de lp van een generatie ziet immers een aantal beren kans hun bedrijf te vergrten ( ).. HET PRODUKTIEPLAN Ontwikkeling Het gemengde bedrijf p de zandgrnden wijkt in 957 p sinds 948 een aantal punten af van dat in 948. In de eerste plaats heeft zich in de peride een sterke intensivering van het prduktieplan vltrkken. Deze intensivering kan slechts vr een 24

22 Machinaal melken; mechanisatie p de zandgrnden. Ft: Ministerie van Landbuw en Visserij deel wrden tegeschreven aan een herstel van de dr de rlg verrzaakte inkrimping van de veestapel. Omstreeks 957 lag het prduktieniveau p de zandgrnden belangrijk bven het niveau van vóór de rlg. De kengetallen in tabel 8 geven een indruk van de ntwikkeling in de peride De intensivering van het prduktieplan heeft zwel p kleine als p grte bedrijven plaatsgehad. Het zal weinig verwndering wekken, dat het vral Ontwikkeling van het prduktieplan TABEL Grtteklasse melkvee per 00 ha vedergewassen Aantal stuks Aantal per bedrijf grasland Percentage cult. gr. in gebruik als jngvee per 00 melkkeien leghennen mestvarkens tuinland buwland Percenta ge buwland beteeld met granen hakvruchten - 5 ha ,6 4, ha ,8 8, ha ,0, ha ,2, > 20 ha ,2 4, Alle grtteklassen , 9, In 948: gemeenten, grep A. In 957: 0 gemeenten, grepen A en B. 25

23 de veestapel is geweest die heeft bijgedragen tt een hger intensiteitsniveau. Op het gemengde zandbedrijf is de bedrijfsvering reeds lang tegespitst p de veehuderij (rundvee, varkens en kippen); het buwland staat in hfdzaak in dienst van de veehuderij. Wat het gebruik van de cultuurgrnd betreft is de ppervlakte grasland en tuinland iets tegenmen en de ppervlakte buwland iets afgenmen. Hewel de teneming van het percentage tuinland in het geheel bezien klein is, is in bepaalde gebieden de pneming van tuinbuwteelten in het prduktieplan vral vr de kleine bedrijven van grte betekenis geweest. Het gebruik van het buwland is in vrij sterke mate geëxtensiveerd; het percentage granen is tegenmen ten kste van het percentage hakvruchten. In de methden van bedrijfsvering hebben zich dank zij nderzek en intensieve vrlichting in de peride k belangrijke veranderingen vrgedaan. Het werktuigenpark is aanzienlijk uitgebreid, terwijl vral p de grtere bedrijven het aantal trekkers sterk is tegenmen (bijlage 0). Vrts is vruitgang gebekt p het gebied van de arbeidsratinalisatie, hewel p dit gebied ng grte mgelijkheden aanwezig zijn. Opmerkelijk is k het in tenemende mate gebruik maken van de diensten van lnwerkers. De teneming van de mechanisatie, mtrisatie en arbeidsratinalisatie heeft de arbeid van de ber en zijn gezinsleden ngetwijfeld verlicht en k de arbeidstijd enigermate bekrt. Desndanks bedreg vr het bekjaar 958/59 het gemiddelde aantal gewerkte uren per arbeidskracht p de zandgrnden ng ngeveer uur per jaar. Bvendien kan wrden gecnstateerd, dat de stf pbrengsten in de laatste tien jaar zijn gestegen. Dit geldt niet alleen vr de verschillende akkerbuwgewassen, dch k vr het prduktieniveau per dier. Vrts is de prduktiecapaciteit van het grasland verbeterd,.a. dr het tepassen van een betere beweidingstechniek en een grtere stikstfgift. Omvang van de intensivering Wil men een juiste indruk krijgen van de betekenis van de intensivering in de peride en de verschillen, die zich hierin vrden tussen kleine en grte bedrijven, dan dient men de verschillende gewassen en diersrten tt dezelfde eenheid te herleiden. Een dergelijke mrekening is verigens k ndzakelijk vr een inzicht in de ntwikkeling van de arbeidsprduktiviteit. Het nder één nemer brengen van de prduktie is - evenals bij de vrgaande nderzekingen - gebeurd dr de verschillende gewassen en diersrten te vermenigvuldigen met verhudingsgetallen. Deze getallen zijn ntleend aan de heveelheid arbeid, die in 948 p de ged geleide bedrijven van 0-5 ha p de zandgrnden ndig was en wrden standaarduren genemd (bijlage ). Op deze wijze is het mgelijk het aantal standaarduren per ha en per bedrijf te berekenen en na te gaan welke ntwikkeling zich heeft vrgedaan. 26

24 Naast de nrmen van 948, die in dit rapprt wrden gebruikt m de ntwikkeling in de peride te analyseren, zijn k nieuwe verhudingsgetallen gehanteerd, die ntleend zijn aan de heveelheid arbeid, die mstreeks 957 p de ged geleide bedrijven van 0-5 ha ndig was (bijlage ). Steeds zal wrden aangegeven welk stel verhudingsgetallen is gebruikt. Het intensiteitsniveau per bedrijf en per ha Grep A TABEL 9 Grtteklasse Aantal be. drijven Aantal standaard' uren in per be* drijf per ha buw* land Percentage standaarduren 2, bestemd vr gras' land tuin«land rund' vee paar* den varkens pluimvee Indexcijfers st. u.per ha (948=00) ha - 5 ha 5-7 ha 7-0 ha 0-2 ha 2-5 ha 5-20 ha 20-0 ha > 0 ha Alle gr.- klassen.î Nrmen Acht gemeenten. Vijf gemeenten Beziet men in de eerste plaats de situatie in 957, dan blijken de kleine bedrijven per ha belangrijk intensiever te zijn dan de grte bedrijven. Naarmate de bedrijven grter wrden daalt het aantal standaarduren per ha. Het ttale aantal per bedrijf blijft p de kleine bedrijven echter belangrijk achter bij dat p de grte. Het verschil in intensiteitsniveau per ha tussen kleine en grte bedrijven gaat gepaard met een verschil in betekenis van de nderscheidene bedrijfsnderdelen. In de veehuderijsectr zijn p de kleinere bedrijven de kippen relatief van meer betekenis en het rundvee van minder betekenis dan p de grtere bedrijven. Wat het grndgebruik betreft valt de relatief grtere betekenis van de tuinbuwgewassen p de kleinste bedrijven p; de akkerbuwgewassen en de graslandverzrging zijn van minder betekenis. Let men p de ntwikkeling van de intensiteit, dan blijkt het aantal standaarduren sedert 948 gemiddeld met 29 % te zijn tegenmen. De kleine bedrijven zijn hierbij ndanks het reeds hge intensiteitsniveau vrp gegaan; de geringe ppervlakte cultuurgrnd bleek - althans tt een verdere intensivering niet in de weg te staan. 27

25 Dat de intensivering een zeer algemeen verschijnsel is geweest kan men.a. afleiden uit het feit, dat tussen 952 en 957 p ruim drie vierde van de vergelijkbare bedrijven het intensiteitsniveau is tegenmen. Van de bedrijven, waarvan dit niveau is tegenmen, werd het aantal prduktie-eenheden in die peride verhgd met < 0 % p 29 /, met 0-20 % p %>, met 20-0 % p 9 /, met 0-50 %> p 5 %> en met > 50 % p 4 / van de bedrijven. Verschillen in De sterke verhging van het intensiteitsniveau det de bedrijfstype vraag rijzen, in heverre er p de gemengde zandbedrijven sprake is van verschillen in bedrijfstype. Uit de vrgaande cijfers kunnen in dit pzicht geen cnclusies wrden getrkken. Het betrf hier steeds gemiddelde cijfers, terwijl juist de verschillen tussen de afznderlijke bedrijven van belang zijn. In dit verband is in de eerste plaats van belang in heverre er tussen de bedrijven in dezelfde grtteklasse verschillen in het intensiteitsniveau bestaan. Tabel 0 laat zien, dat de spreiding van het aantal standaarduren per ha in vrijwel alle grtteklassen zeer grt is. Bedrijven ingedeeld naar aantal standaarduren per ha 5 gemeenten, grepen A en B TABEL 0 Standaarduren - -5 Percentage bedrijven naar standaarduren in de grtteklasse (in ha) van > 5 ttaal < > 900 Ttaal XI Nrmen 957; bedrijven in 952 en in 957 geënquêteerd. Afgezien van de vraag in heverre het prduktieplan p de bedrijven met een verschillende intensiteit uiteenlpt, kan men derhalve cnstateren dat de zandgrnden in de meeste grtteklassen een bnte scala van extensieve en intensieve bedrijven te zien geven. Dit neemt verigens niet weg, dat p de kleinere bedrijven het aantal met een hg intensiteitsniveau verweegt, terwijl p de grtere bedrijven het aantal met een lage intensiteit het hgst is. 28

26 Een analyse van het prduktieplan tnt aan dat de verschillen tussen de bedrijven vrij grt zijn, niet alleen van gebied tt gebied, maar k tussen de bedrijven in hetzelfde gebied. Wat de reginale verschillen betreft kan men vr het merendeel van de bedrijven zeggen, dat de rundveehuderij relatief het belangrijkste bedrijfsnderdeel is. Naarmate de betekenis van de andere prduktierichtingen - varkens, pluimvee, tuinbuw en akkerbuw (marktbare gewassen) teneemt, neemt uiteraard de betekenis van de rundveehuderij af. In het nrdelijke zandgebied is de rundveehuderij veruit het belangrijkste bedrijfsnderdeel; daarnaast is in een deel van dit gebied de akkerbuw van betekenis. In het zuidelijke zandgebied is het gemengde bedrijf het meest gevarieerd; behalve de rundveehuderij zijn p vele bedrijven de pluimveeen varkenshuderij van belang, terwijl een aantal - meest kleinere - bedrijven tuinbuwteelten in het prduktieplan hebben pgenmen. Het stelijke zandgebied neemt in grte lijnen gezien een tussenpsitie in tussen het nrdelijke en zuidelijke zandgebied. In het centrale zandgebied is de pluimveehuderij weer van grtere betekenis. In bijlage 2 wrdt de betekenis van de verschillende bedrijfsnderdelen vr de tien gemeenten in 957 aangegeven. Een indruk van de bestaande verschillen in prduktierichting ntstaat dr de bedrijven te nderscheiden naar het aandeel van de varkens- en pluimveehuderij in het geheel van de prduktie. Bedrijven naar mvang van etageprduktie 5 gemeenten, grepen A en B TABKL il Grtteklasse, gemeente Aantal bedrijven Percentage bedrijven naar aandeel van varkens en kippen in het ttale aantal standaarduren < 57«5-25% 25-5% > 5% - ha - 5 ha 5-7 ha 7-0 ha 0-5 ha 5-20 ha > 20 ha Ttaal Ruinen Raalte Zelhem Sint-Oedenrde Nederweert Nrmen 957; bedrijven in 952 en in 957 geënquêteerd. Opmerkelijk is de grte spreiding van de betekenis van de etageprduktie" p de bedrijven van mstreeks tt 5 ha. Op de bedrijven grter dan 5 29

27 ha neemt de relatieve betekenis sterk af; p de bedrijven beneden ha daarentegen te. Brengt men de varkens- en pluimveehuderij in verband met het intensiteitsniveau, dan blijkt dat vral p de bedrijven met relatief veel varkens en kippen de intensiteit per ha hg is (bijlage ). Dit geldt in het bijznder vr de kleinere bedrijven. Op de grtere bedrijven kan de varkens- f pluimveestapel p zichzelf wel grt zijn, dch dit heeft ng geen hg intensiteitsniveau per ha tt gevlg. Onderstaande cijfers geven een indruk van de mvang van pluimvee- en varkensstapel p bedrijven van verschillende grtte. Hieruit blijkt nder meer, dat de pluimveehuderij in iets sterkere mate p de kleine bedrijven is gecncentreerd dan de varkenshuderij. De pluimvee- en varkensstapel 0 gemeenten, grepen A en B TABEL 2 Percentage naar grtteklasse van Percentage bedrijven met leghennen Grtte* klasse het aantal bedrijven de ppervlakte cul' tuurgrnd het aantal leghennen het aantal afgeleverde raestvarkens < > 00-5 ha 5-0ha 0-20 ha > 20 ha Alle grtteklassen Uit het bvenstaande kan de cnclusie wrden getrkken, dat er p de zandgrnden niet kan wrden gesprken van een specialisatie p een f meer prduktierichtingen f van een nieuw bedrijfstype. Het gemengde bedrijf p de zandgrnden vertnt wel een aantal varianten die in de eerste plaats afhankelijk zijn van gebied en bedrijfsgrtte. Daarnaast zijn er factren, zals grndsrt, financiële psitie en capaciteiten van de ber, die binnen één gebied en binnen één grtteklasse verschillen in prduktieplan verrzaken. De varianten van het gemengde bedrijf kmen in hfdzaak vr p de bedrijven beneden 5 ha en vral p die beneden 7 ha; bven 5 ha wrdt het bedrijfstype meer eenvrmig. Beschuwt men niet alleen de prduktierichtingen, maar k de intensiteitsniveaus als varianten, dan blijken de kleine en grte bedrijven vrij sterk uiteen te lpen. De verschillen in intensiteit wrden echter mede beïnvled dr het verschil in prduktierichting. De vraag in heverre een verdere intensivering van het kleine bedrijf ng mgelijk is, kmt in hfdstuk IV aan de rde. 0

28 HOOFDSTUK III De arbeidsprduktiviteit in de landbuw p de zandgrnden. HET ARBEIDSEFFEGT ALS INDICATIE VAN DE ARBEIDSPRODUKTIVITEIT In hfdstuk I is gesteld dat de kern van het vraagstuk van de kleine bedrijven is gelegen in de wanverhuding tussen enerzijds het aantal agrarische berepspersnen en anderzijds de beschikbare ppervlakte cultuurgrnd; de ppervlakte cultuurgrnd per man is hierdr klein f m.a.w. de arbeidsbezetting zeer dicht. Wel heeft men getracht dr een intensief grndgebruik en het aankpen van krachtver - waardr een dichte rundveebezetting en een aanzienlijke kippen- en varkensstapel mgelijk werd - de prduktie-mvang te vergrten m p deze wijze de bestaande wanverhuding te verkleinen. De vraag is nu in heverre men hierin is geslaagd, dus f met name de kleine bedrijven kans hebben gezien het aantal standaarduren in zdanige mate uit te breiden dat van een geslaagde aanpassing aan de dichte arbeidsbezetting kan wrden gesprken. Anders gesteld, he staat het thans met de arbeidsprduktiviteit p kleine en grte bedrijven en he is de ntwikkeling in de peride geweest? Om deze arbeidsprduktiviteit te meten is het ndzakelijk de gevarieerde prduktie, die wij p de gemengde bedrijven aantreffen, nder één nemer te brengen en de eveneens gevarieerde samenstelling van de arbeidsbezetting m te rekenen tt vlwaardige arbeidskrachten (bijlage 4). Dit nder één nemer brengen van de prduktie is gebeurd dr de verschillende gewassen en diersrten te vermenigvuldigen met verhudingsgetallen. Deze getallen zijn ntleend aan de heveelheden arbeid die in 948 p de gemengde bedrijven van 0-5 ha vr de diverse gewassen en diersrten ndig waren (bijlage ). Deze getallen wrden standaarduren genemd. Het is gebruikelijk m bij het qutiënt van de heveelheid prdukt (fysieke prduktie) en de heveelheid arbeid te spreken ver arbeidsprduktiviteit. Aangezien de prduktie niet p de gebruikelijke wijze is berekend, wrdt dit qutiënt aangeduid met het wrd arbeidseffect. Dit effect begt dus p een bepaalde wijze de arbeidsprduktiviteit te meten en geeft in feite aan het aantal prduktie-eenheden, dat dr één man wrdt verzrgd.* De p deze wijze berekende prduktie hudt geen rekening met de stfpbrengsten per ha en per dier. Men kan echter aannemen - de beschikbare gegevens wijzen in deze richting - dat de gemiddelde stfpbrengsten p kleine en grte bedrijven weinig verschillen. Een andere vraag is f de stfpbrengsten per ha en per dier in de lp van de tijd geen teneming te zien geven. In de afgelpen tien jaar blijkt b.v. het prduktieniveau van de pluimveestapel met 5 / te zijn tegenmen en dat van de melkveestapel p de zandgrnden met ngeveer 0%>. Dit wil dus zeggen, dat de feitelijke teneming van de prduktie grter zal zijn dan hier is berekend. Maar aangezien de stijging van het prduktieniveau zwel vr kleine als grte bedrijven geldt, heeft de gevlgde wijze van berekenen praktisch geen invled p het vaststellen van de verschillen in de prduktie tussen de grtteklassen.

29 Hewel de cijfers ver het arbeidseffect en de ntwikkeling hiervan p zichzelf van grte betekenis zijn, blijft tch k belangrijk de vraag in heverre deze gegevens iets zeggen ver het inkmen p kleine en grte bedrijven. Het arbeidseffect wrdt, z kan men stellen, in belangrijke mate bepaald dr de arbeidsefficiency (arbeidstemp, arbeidsverdeling en werkmethde) en de mechanisatiegraad en deze wrden weer sterk beïnvled dr de kwaliteit van de arbeid en de prduktie-mstandigheden. Het zu nu mgelijk zijn dat het hgere arbeidseffect p de grtere bedrijven bereikt wrdt tegen aanzienlijk hgere ksten met name van werktuigen. Het gevlg hiervan zu dan zijn dat - ceteris paribus - het inkmen per standaarduur p de grtere bedrijven lager was dan p de kleinere; dit blijkt evenwel niet het geval te zijn. Tabel laat namelijk zien dat het arbeidsinkmen per standaarduur p kleine en grte bedrijven weinig verschilt en de geringe verschillen die er zijn, zijn niet systematisch. Gemiddeld arbeidsinkmen per standaarduur TABEL Jaar Gemiddeld arbeidsinkmen in guldens per standaarduur in de grtteklasse van 4-7 ha 7-0 ha 0-5 ha 5-25 ha ,9,2,28,29,7,05,25,9,56,58,6,08,26,2,8,2,7,2,59,6,7,09,26,24,7,08,0,4,55,6,5,06,6,6,9,22,42,40,55,55 In alle bekjaren blijken de verschillen van het gemiddelde arbeidsinkmen per standaarduur tussen grte en kleine bedrijven zeer gering te zijn. Als men hierbij in aanmerking neemt, dat deze gegevens afkmstig zijn van een vrij grt aantal bedrijven, dan is het.i. verantwrd m te cncluderen dat de cijfers ver de verschillen in arbeidseffect tussen kleine en grte bedrijven k een gede maatstaf vrmen vr de verschillen in arbeidsinkmen tussen kleine en grte bedrijven. Uiteraard bestaan er wel aanzienlijke verschillen in arbeidsinkmen per standaarduur tussen individuele bedrijven; maar deze verschillen blijken nafhankelijk te zijn van de bedrijfsgrtte en het arbeidseffect. In de vlgende paragraaf zal de ntwikkeling van de arbeidsprduktiviteit De gegevens uit deze tabel zijn afkmstig van bekhudingen van gemengde zandbedrijven, bewerkt dr de afdeling Bedrijfsecnmisch nderzek landbuw van het L.E.I. De standaarduren zijn alle jaren p dezelfde wijze berekend, zals in de tekst is aangegeven. 2

30 wrden besprken: vr de landbuw als geheel, vr de grtteklassen en p de afznderlijke bedrijven. In zal dieper wrden ingegaan p de rzaken van de verschillen in arbeidseffect tussen grte en kleine bedrijven, met name p de samenhang tussen enkele belangrijke variabelen. 2. ONTWIKKELING VAN HET ARBEIDSEFFECT De ntwikkeling van het arbeidseffect, de arbeidsbezetting en het aantal standaarduren van de landbuw p de zandgrnden als geheel en in de grtteklassen afznderlijk blijkt duidelijk uit tabel 4. Standaarduren, arbeidsbezetting en arbeidseffect * 5 gemeenten, grep A TABEL 4 Grtte' klasse Aantal bedrij' ven Aantal standaarduren per ha cult, grnd bedrijf Arbeidsbezetting in v.a.k. per 00 ha cult. gr. bedrijf Arbeidseffect in st. uren per v.a.k. Indexcijfers (948 = 00) van aantal st. uren per ha cultuurgrnd arbeidsbe' zetting per 00 ha cultuurgrnd arbeids' effect ha - 5 ha 5-7 ha 7-0 ha 0-2 ha 2-5 ha 5-20 ha 20-0 ha > 0 ha ,,2 24,0 9,0 6,5 4,7 2,7, 8,5,,,4,6,8,9 2,2 2,7, Alle bedrijven ,9, Nrmen Landbuw als Het arbeidseffect in de landbuw als geheel is in de peride geheel met ruim 50 % tegenmen, dat is iets minder dan 5 / per jaar. Deze teneming van het aantal standaarduren per man is een gevlg van een daling van de arbeidsbezetting met 4 % en een stijging van het aantal standaarduren met bijna 0 %. Van de twee cmpnenten, die de ntwikkeling van de arbeidsprduktiviteit bepalen, het aantal standaarduren en de heveelheid arbeid, is vr de landbuw p de zandgrnden in de peride de stijging van de prduktie-mvang van veel grter belang geweest dan de daling van het aantal arbeidskrachten. Beziet men deze ntwikkeling vr de twee periden en afznderlijk, dan met men cncluderen dat in de eerste peride de afneming van het aantal arbeidskrachten gering is geweest, in de tweede peride daarentegen aanzienlijk. De teneming van

31 00 Ontwikkeling standaarduren, arbeidsbezetting en arbeidseffect J5J5JÜJ5J5JÜJ: CM m mr^*7'7*7cmrn c ó i n r ^ ó r - i i n ó ^ Testand in 948 Vermeerdering Vermeerdering i en "S - C - C - C - C - C - C - C - C - C EÜ Testand in PSSI Vermindering ^ Vermindering zd» -c _c -c -a -c -* CN m i ^-. CN r c ó CN in ó /ft -ï ^.-.- CN "TS Säää Testand in 948 Ks Vermeerdering ^ Vermeerdering het aantal standaarduren daarentegen is in beide periden ngeveer gelijk geweest. Uit hfdstuk II is gebleken, dat de daling van de arbeidsbezetting vral is verrzaakt dr een afneming van het aantal meewerkende zns en inwnend persneel en de stijging van de prduktie dr een uitbreiding van de rundvee-, varkens- en kippenstapel. Arbeidseffect naar Naast deze ntwikkeling van het arbeidseffect vr grtteklasse de landbuw als geheel is het van niet minder belang m te zien he deze ntwikkeling is verlpen p bedrijven met verschillende ppervlakte. De cijfers uit tabel geven uiteraard gemiddelden per grtteklasse. Allereerst vallen de grte verschillen in arbeidseffect tussen de grtteklassen p in alle drie jaren waarin het nderzek plaatshad. In de peride zijn deze verschillen, afgezien van de bedrijven beneden ha en bven 0 ha, praktisch niet veranderd. Kn in 952 een lichte tendentie wrden gecnstateerd tt verkleining van de verschillen tussen de bedrijven kleiner dan 5 ha en die van 5 ha en grter, na 952 neemt het arbeidseffect p de grtere bedrijven evenwel weer sneller te en in 957 blijkt de vrsprng van deze bedrijven weer even grt te zijn als in 948. Uit de resultaten van het nderzek kan men in de eerste plaats cncluderen dat in alle grtteklassen een belangrijke stijging van dit arbeidseffect heeft plaatsgehad, maar niet minder belangrijk is de cnstatering dat de verschillen in arbeidseffect tussen de grtteklassen in de peride

32 niet zijn verkleind. Het zijn immers juist de verschillen in arbeidseffect tussen kleine en grte bedrijven die de kern van het kleine-berenvraagstuk vrmen. Let men p de beide cmpnenten waaruit het arbeidseffect wrdt berekend, dan met in de eerste plaats wrden pgemerkt dat in alle grtteklassen de intensiteit is tegenmen en de arbeidsbezetting is gedaald. Tch heeft het zin, in verband met de mate van te- en afneming, nderscheid te maken tussen de bedrijven kleiner dan ngeveer 7 ha en bedrijven grter dan 2 ha. In eerstgenemde grep bedrijven is het aantal standaarduren sterker tegenmen, terwijl p de bedrijven grter dan 2 ha juist de arbeidsbezetting het sterkst is gedaald. De bedrijven van ngeveer 7-2 ha sluiten, wat stijging van het aantal standaarduren betreft, meer aan bij de grtere en wat de daling van de bezetting aangaat, bij de kleinere bedrijven. De zeer dichte arbeidsbezetting p de kleine bedrijven is dus het minst gedaald en de hge intensiteit van het prduktieplan het sterkst tegenmen. Hierbij kan dan ng wrden pgemerkt dat de sterke daling van de arbeidsbezetting p de grtere bedrijven vral in de laatste peride is vrgekmen. De daling van de arbeidsbezetting p de kleinste bedrijven is in de peride niet grt meer geweest; p de bedrijven van - ha is deze zelfs tegenmen. Neemt men naast deze feitelijke ntwikkeling de abslute cijfers van de arbeidsbezetting per bedrijf in genschuw, dan rijst de vraag f de arbeidsbezetting p de kleine bedrijven ng wel kan dalen. Deze vraag wrdt in nder gen gezien. Bijdrukke werkzaamheden is burenhulp" ng steeds welkm; vader, zn en huurman aan het inkuilen. Ft : Ministerie van Landbuw en Visserij **. +*

33 Afznderlijke bedrijven Een belangrijke vraag is f en in welke mate de bedrijven in de verschillende grtteklassen deel hebben gehad aan de hierbven gecnstateerde wijzigingen van arbeidseffect, arbeidsbezetting en aantal standaarduren. Deze vraag zal wrden beantwrd vr de vergelijkbare bedrijven, d.w.z. de bedrijven die in de peride niet van bedrijfshfd zijn veranderd en waar de ppervlakte praktisch gelijk is gebleven. Wijziging in aantal standaarduren, arbeidsbezetting en arbeidseffect in de peride l 5 gemeenten, grep A Criterium TABEL 5 Percentage bedrijven met een teneming van afneming van >0% 20-29% 0-9% 0-9% 0-9% 0-9% >20% Aantal standaarduren Arbeidsbezetting Arbeidseffect Gegevens van 847 vergelijkbare bedrijven, in 952 en 957 geënquêteerd. Hewel in het algemeen een stijging van het aantal standaarduren per bedrijf kan wrden gecnstateerd, blijkt dit p 9 % van de bedrijven te zijn gedaald. Wat de arbeidsbezetting betreft, deze blijkt p 4 % van de bedrijven te zijn tegenmen. Het arbeidseffect tensltte verminderde p 29 % van het aantal bedrijven. Naar grtteklasse bezien kn wrden gecnstateerd dat p de grte bedrijven vaker een verkleining van de arbeidsbezetting vrkwam en in meer gevallen een vergrting van het effect. Van de wijzigingen van aantal standaarduren, arbeidsbezetting en arbeidseffect in nderlinge samenhang geven nevenstaande gegevens een indruk. De bedrijven met een hger effect (7 %) hebben deze stijging vr het merendeel bereikt dr zwel een daling van de arbeidsbezetting als een teneming van de intensiteit. Op deze bedrijven sneed het mes dus aan twee kanten. COMBINATIES VAN WIJZIGINGEN Percentage bedrijven f 7 l f 29 { l + = ver S rtin g; - = verkleining seerd werd dr een vergrting van het aantal standaarduren Aantal st. uren Bij de bedrijven met een lager arbeidseffect (29 %) met de rzaak in hfdzaak wrden gezcht in een stijging van de arbeidsbezetting, die in deze gevallen nvldende gecmpen- Arbeidseffect Arbeidsbezetting + + +

34 Spreiding arbeidseffect in de grtteklassen Naast de grte verschillen van het gemiddelde arbeidseffect tussen de grtteklassen nderling blijken er k binnen elke grtteklasse ng aanzienlijke verschillen vr te kmen. Tabel 6 geeft een indruk van deze spreiding. Spreiding van het arbeidseffect 5 gemeenten, grepen A en B TABEL 6 Grtteklasse - ha - 5 ha 5-7 ha 7-0 ha 0-2 ha 2-5 ha 5-20 ha 20-0 ha > 0 ha Aantal bedrijven Percentage bedrijven met een arbeidseffect standaarduren per v.a.k. < > Gemiddeld arbeidseffect in st. uren per v.a.k Alle gr.- klassen Bedrijven, in 952 en in 957 geënquêteerd; nrmen 957. Over de rzaak van de verschillen in arbeidseffect binnen één grtteklasse geeft bijlage 4 een aanwijzing. Hieruit blijkt, dat - behalve p de kleinste bedrijven - de spreiding niet zzeer wrdt verrzaakt dr de intensiteit, als wel dr de arbeidsbezetting. Op de arbeidsbezetting wrdt in nader ingegaan. Wat betreft het aantal standaarduren per ha, dit geeft p de grtere bedrijven - zals k reeds uit hfdstuk II naar vren is gekmen - zeer weinig spreiding te zien; blijkbaar is het bedrijfstype p deze bedrijven vrij cnstant. Op de kleinere bedrijven varieert het bedrijfstype sterker met als gevlg aanzienlijke verschillen in het aantal standaarduren per ha. Zwel p grte als p kleine bedrijven blijkt echter binnen een grtteklasse weinig verband te bestaan tussen de intensiteit en de arbeidsbezetting. Met andere wrden de intensiteit van het prduktieplan wrdt p bedrijven van dezelfde grtte slechts in geringe mate beïnvled dr een hge f lage arbeidsbezetting. Ok bij de nderzekingen van 948 en 952 werd dit verschijnsel gecnstateerd. Men zu kunnen verwachten, dat p de grte bedrijven dr de afneming van het aantal arbeidskrachten het verband tussen arbeidsbezetting en intensiteit grter zu zijn gewrden. Dit blijkt in de praktijk niet het geval te zijn. Het bedrijfstype is vral p de grtere bedrijven vrij star. Op de 7

35 kleinste bedrijven is het bedrijfstype ngetwijfeld beweeglijker, maar deze beweeglijkheid gaat niet zver, dat p bedrijven van dezelfde grtte het verband tussen intensiteit en bezetting in belangrijke mate is verbeterd.. ARBEIDSEFFECT, ARBEIDSBEZETTING EN BEDRIJFSGROOTTE Arbeidseffect en Uit de tepassing van een factranalyse p een grt arbeidsbezetting aantal variabelen f kengetallen, welke betrekking hadden p het prduktieplan, de arbeidsbezetting, de bedrijfsmvang, de prduktie-mstandigheden en het arbeidseffect, is gebleken dat speciaal de samenhangen tussen arbeidseffect, arbeidsbezetting en bedrijfsmvang van grte betekenis zijn. Op deze belangrijke samenhangen tussen arbeidsbezetting, arbeidseffect en bedrijfsgrtte wrdt daarm in deze paragraaf dieper ingegaan. Allereerst vlgt een tabel ver het verband tussen arbeidsbezettingtype en arbeidseffect, gedifferentieerd naar ppervlakteklassen. Typen van arbeidsbezetting en arbeidseffect 5 gemeenten, grepen A en B. TABEL 7 Type van arbeidsbezetting 2-7 ha bedrijven in de grtte kl isse van 7-0 ha Gemiddelde arb eidsefiect p 0-5 ha 5-20 ha >20 ha alle bedrijven Bedrijfshfd Bedrijfshfd en zn(s' Bedrijfshfd en vreemd arbeidskrachten Bedrijfshfd en inwnende familieleden Alle typen Bedrijven in 952 en 957 geënquêteerd; nrmen Eventueel met meewerkende echtgenten en/f dchters. Uit deze tabel blijkt dat in alle grtteklassen de bedrijven, waar behalve het bedrijfshfd ng zn(s) f inwnende familieleden meewerken, het laagste arbeidseffect te zien geven. Zals uit tabel 7 reeds naar vren is gekmen, vertnen bedrijven van dit type in vrijwel alle grtteklassen een relatief dichte arbeidsbezetting. Kennelijk zijn de bedrijven waar naast het bedrijfshfd één f meer zns meewerken niet in staat m de intensiteit van het prduktieplan in vereenstemming te brengen met de vergrte arbeidsbezetting; dit zelfde geldt k vr de bedrijven met inwnende familieleden. Vrts blijkt uit tabel 6, dat vr alle typen het arbeids- Een beschrijving van deze factranalyse wrdt gegeven in het uitverige, gestencilde rapprt, dat naast deze beperkte uitgave zal wrden gepubliceerd. 8

36 effect stijgt bij een teneming van de bedrijfsgrtte. Beide cnclusies wijzen erp dat de dichtheid van de arbeidsbezetting de belangrijkste factr is, die het arbeidseffect bepaalt. In tabel 8 wrdt daarm het arbeidseffect naar arbeidsbezetting gegeven. Arbeidseffect en bedrijven 5 gemeenten, grepen A en B TABEL 8 Criterium Grtteklasse Arbei dseffect en > lantal bedrijven bij een in v.a.k. per 00 ha arbeidsbezetting 2-4 < 2 Gemidd. arbeidseffect Aantal bedrijven Arbeidseffect - 7 ha 7-0 ha 0-5 ha 5-20 ha > 20 ha alle gr.- klassen Bedrijven - 7 ha 7-0 ha 0-5 ha 5-20 ha > 20 ha alle gr.- klassen Bedrijven, in 952 en in 957 geënquêteerd; nrmen 957. In deze tabel ziet men dat de spreiding van het arbeidseffect binnen een grtteklasse vrij grt is, maar binnen een bezettingsklasse klein. Met andere wrden: k p kleine bedrijven kan een behrlijk arbeidseffect wrden bereikt, mits de arbeidsbezetting p deze bedrijven laag is. Inderdaad is dus de arbeidsbezetting in hfdzaak bepalend vr het arbeidseffect. Maar ndanks deze grte spreiding van het arbeidseffect in iedere grtteklasse, zien wij tch k dat het gemiddelde arbeidseffect tussen de grtteklassen sterk uiteenlpt. De verklaring vr deze verschillen tussen de grtteklassen is te vinden in het nderste gedeelte van tabel 8. Hieruit zien wij, dat de bedrijven met een hge arbeidsbezetting vral in de kleinere grtteklassen vrkmen en de bedrijven met een lage bezetting in de grtere grtteklassen. De cijfers ver het gemiddelde arbeidseffect per grtteklasse uit tabel 8 zijn dus gewgen gemiddelden; in de kleinere klassen hebben de bedrijven met een dichte arbeidsbezetting een hge wegingscëfficiënt gekregen en in de grtere juist de bedrijven met een lage arbeidsbezetting. 9

37 Vermindering van De cnclusie uit het vrgaande kan geen andere zijn arbeidsbezetting dan dat de hge arbeidsbezetting de belangrijkste rzaak is van een laag arbeidseffect en dat juist de kleine bedrijven een hge arbeidsbezetting te zien geven. De vraag rijst nu f dit laatste verband ndzakelijk is. Om deze vraag te beantwrden dient men de mvang van de arbeidsbezetting en vral k de samenstelling hiervan in de verschillende grtteklassen nder de lep te nemen. In hfdstuk II is gecnstateerd, dat van de bedrijven van -5 ha ngeveer 75 % een arbeidsbezetting had van minder dan,4 vlwaardige arbeidskracht en ngeveer 25 % zelfs minder dan v.a.k. Vr de grtteklasse van 5-0 ha waren deze percentages 55 en 5. De gemiddelde arbeidsbezetting in vlwaardige arbeidskrachten bedreg in deze grtteklasse respectievelijk, 2 en,5 (bijlage 8). Bedrijven naar typen van arbeidsbezetting 5 gemeenten, grepen A en B TABEL 9 Sedrijven in de grtteklasse van Type van arbeidsbezetting 2-7 ha 7.0 ha 0-5 ha 5-20 ha > 20 ha bedrijven aantal in % aantal in J aantal in% aantal in % aantal in J aantal in% Bedrijfshfd Bedrijfshfd en zn(s) Bedrijfshfd en vreemde arbeidskrachten Bedrijfshfd en inwnende familieleder ï Alle typen Bedrijven, in 952 en 957 geënquêteerd. 2 Eventueel met meewerkende echtgenten en/f dchters. Neemt men aan, dat p een landbuwbedrijf ten minste één mannelijke arbeidskracht aanwezig met zijn, dan kan in principe k alleen p bedrijven waarp meer dan een mannelijke arbeidskracht werkt de arbeidsbezetting wrden verlaagd- Dit zijn de bedrijven, waar behalve het bedrijfshfd een zn f een vreemde arbeidskracht meewerkt. Uit tabel 9 blijkt nu, dat p bijna 0 % van de bedrijven van -0 ha een zn en p ruim 5 % een vreemde arbeidskracht meewerkt. Men mag vernderstellen, dat de vreemde arbeidskrachten p deze bedrijven niet gemist kunnen wrden in verband met ziekte f invaliditeit van het bedrijfshfd f dr andere rzaken. Dit betekent, dat slechts p de kleine bedrijven met zns (0 /) de arbeidsbezetting verminderd zu kunnen wrden, terwijl p ngeveer 70 / van de bedrijven kleiner dan 0 ha hierte geen mgelijkheden 40

38 aanwezig zijn. Een verlaging van de arbeidsbezetting p de kleine bedrijven is dan k slechts in beperkte mate mgelijk. Een belangrijke vraag is nu f er p de grtere bedrijven vldende werkgelegenheid is m deze zns van kleine bedrijven - die te zijner tijd hun vader zullen pvlgen tijdelijk tewerk te stellen. In eerste instantie kmen hiervr in aanmerking de grte bedrijven waarp vreemde arbeidskrachten werken; dit aantal bedraagt ruim 00 f 24 % van alle bedrijven van 0 ha en grter. Het aantal zns afkmstig van kleine bedrijven, die tijdelijk p grtere bedrijven zuden meten werken, bedraagt bij een juiste verhuding tussen het aantal bedrijven en het aantal zns-pvlgers 5 à 40 % van het aantal bedrijven, dat is bij het bestaande aantal bedrijven van 0 ha ngeveer.000. Zu deze mgelijkheid gerealiseerd kunnen wrden, dan blijken er tch veel te weinig grtere bedrijven te zijn m de zns van de kleine bedrijven tijdelijk p te vangen. In Denemarken, waar deze uitwisseling van zns gebruikelijk is, is dan k de bedrijfsgrttestructuur veel gunstiger dan p de zandgrnden. De cnclusie met derhalve zijn, dat bij de huidige bedrijfsgrttestructuur de mgelijkheden tt vermindering van de arbeidsbezetting p de kleine bedrijven gering zijn. Op deze bedrijven zal de verhging van de arbeidsprduktiviteit dan k vral meten wrden bereikt dr vergrting van de ppervlakte en/f dr intensivering. Op de grtere bedrijven zijn meer mgelijkheden aanwezig tt vermindering van het aantal arbeidskrachten; de gemiddelde arbeidsbezetting p de bedrijven grter dan 0 ha is 2, vlwaardige arbeidskracht. Een vermindering zu kunnen wrden bereikt dr een afneming van het aantal zns, inwnende familieleden en/f vreemde arbeidskrachten. Op bijna i U van het aantal bedrijven bven 0 ha zijn vreemde arbeidskrachten werkzaam, p ngeveer /s werken twee f meer zns en p 0 / inwnende familieleden. 4

39 HOOFDSTUK iv Psitie en mgelijkheden van het gezinsbedrijf Over de psitie van het gemengde bedrijf p de zandgrnden en de ntwikkeling daarvan in de peride zijn in vrgaande hfdstukken een grt aantal gegevens vermeld. Alvrens ns thans een beeld te vrmen ver de perspectieven van de gemengde bedrijven zullen wij eerst in krt bestek de belangrijkste karakteristieken van dit bedrijfstype samenvatten, znder daarbij verigens naar vlledigheid te streven ( ). Wat de tekmstige mgelijkheden betreft, hieraan zal in 2 na een meer kwalitatieve beschuwing k een meer kwantitatieve vrm wrden gegeven dr na te gaan wat de cnsequenties zijn van een verdergaande verhging van de arbeidsprduktiviteit p kleine en grte bedrijven.. POSITIE EN ONTWIKKELING VAN HET GEMENGDE BEDRIJF ( ) Aantal en grtte van de bedrijven Indien men het grndgebruik p de zandgrnden in de narlgse jaren zu willen typeren, zu men bijna geneigd zijn de wrden verandering en beweeglijkheid" te gebruiken. Op verandering wijst het feit, dat het ttale aantal bedrijven, hetwelk sinds het begin van de eeuw dr ntginning en splitsing vrtdurend is tegenmen, na 947 een afnemende tendentie is gaan vertnen. Vr de grndgebruikers met als hfdberep land- f tuinbuwer geldt dit in veel sterkere mate dan vr alle grndgebruikers tezamen. Stelt men het aantal beren en tuinders in 947 p 00, dan was dit aantal in 957 gedaald tt 87. Naast een afneming van het aantal bedrijven van kleiner dan 7 ha - in de grtteklasse van - ha is het aantal bedrijven zelfs tt de helft verminderd - kan men verigens een teneming van het aantal bedrijven van 7 ha en grter cnstateren. Als geheel heeft zich dus een tendentie tt vermindering van het aantal kleine bedrijven gemanifesteerd. Dit neemt niet weg, dat het aantal kleine bedrijven p de zandgrnden thans ng grt is. Van de grndgebruikers met als hfdberep land- f tuinbuwer heeft vlgens de cijfers van het C.B.S. 4 / een bedrijf van kleiner dan 7 ha, 42 / een bedrijf van 7-5 ha en 5 / een bedrijf van grter dan 5 ha. Is er in het algemeen een neiging tt vergrting van de bedrijven merkbaar, p de grte bedrijven gaat de splitsing van bedrijven ng gestaag vrt. Het verschil met vrheen is dat de splitsing zich thans in hfdzaak p de wat grtere bedrijven vrdet, terwijl vreger k vele kleine bedrijven bij een splitsing waren betrkken. Een indicatie vr de beweeglijkheid vrmt het relatief grte aantal bedrijven (4 %), waarvan de grtte in ha in de lp van de tijd is veranderd. Vr het merendeel zijn deze veranderingen vergrtingen, die in vele gevallen (47 %) meer dan de helft van de rsprnkelijke ppervlakte be- 42

40 dragen. De bedrijfsgrtteveranderingen zijn in de laatste tien jaar even belangrijk geweest als daarvr. Aan dit prces van geleidelijke pbuw en ten dele k weer afbraak van de ppervlakte ligt een streven tt aanpassing van de bedrijfsgrtte aan het wisselende aantal arbeidskrachten ten grndslag. Bij een benadering van het vraagstuk van de kleine be drijven dr de grtte in ha mag men niet uit het g verliezen, dat het intensiteitsniveau mede bepalend is vr Prduktieplan en bedrijfstype de bedrijfsmvang. Het aantal standaarduren per ha is p de kleinere bedrijven belangrijk hger dan p de grtere. De verschillen in intensiteit per ha den zich niet alleen vr tussen de verschillende grtteklassen. Ok de bedrijven binnen één grtteklasse geven een aanzienlijke spreiding in de intensiteit te zien. Bij de vraag, waardr deze spreiding wrdt verrzaakt, blijkt er p de individuele bedrijven van ngeveer dezelfde grtte weinig verband te bestaan tussen de arbeidsbezetting en de intensiteit, al kmt dit verband enigszins sterker naar vren dan bij de nderzekingen van 948 en 952. De spreiding in intensiteit per ha wrdt dus dr andere factren beïnvled; het lijkt niet nwaarschijnlijk dat vral de capaciteiten en de instelling van de ber hier van grte invled zijn. In verband met de sterke intensivering in de peride vr alle grtteklassen bedreg deze gemiddeld 29 % - kan men zich afvragen, in heverre zich p de bedrijven een specialisatie p één f twee prduktierichtingen heeft vrgedaan. Het gemengde bedrijf p de zandgrnden vertnt een zeer gevarieerd prduktieschema, dat sterk afhankelijk is van gebied en bedrijfsgrtte: naast bedrijven waar de rundveehuderij relatief het belangrijkste bedrijfsnderdeel is (grtere bedrijven), treft men bedrijven aan met relatief veel varkens, kippen en tuinbuwteelten (kleine bedrijven). De vergangen tussen de bedrijven verlpen zeer geleidelijk en slechts p een beperkt aantal bedrijven nemen andere prduktierichtingen de plaats van de rundveehuderij als belangrijkste bedrijfsnderdeel in. Van specialisatie p k maar enigszins grte schaal kan niet wrden gesprken. De bedrijven met een verschillend prduktieplan kunnen dan k wrden aangeduid als varianten van het gemengde bedrijf. Arbeidsbezetting Dat het landbuwbedrijf p de zandgrnden in zeer sterke mate gezinsbedrijf is, blijkt wel uit het feit, dat - hewel 5 / van de bedrijven vaste f tijdelijke vreemde arbeidskrachten in dienst had in 957 de vreemde arbeidskrachten niet meer dan 5 % van alle werkzaamheden vr hun rekening nemen. Het zijn vral de grtere bedrijven waar (ng) geen zn aanwezig is, die van vreemd persneel gebruik maken. 4

41 Beziet men de arbeidsbezetting in vlwaardige arbeidskrachten per bedrijf, dan blijkt deze te te nemen van, p de bedrijven van - ha tt 2,7 p de bedrijven van 20-0 ha. De hge arbeidsbezetting p de kleine bedrijven blijkt ng duidelijker uit de cijfers ver het aantal vlwaardige arbeidskrachten per 00 ha cultuurgrnd; vr bvenvermelde grtteklassen zijn deze cijfers 49 en. In de peride is de arbeidsbezetting gemiddeld met 4 / afgenmen. Op de kleinere bedrijven is dit cijfer lager (0 à 2 %) dan p de grtere bedrijven (6 à 8 %). Hewel het werk p de gemengde bedrijven dus in hfdzaak wrdt gedaan dr de ber en zijn gezinsleden, kunnen er enkele sterk uiteenlpende cmbinaties van arbeidskrachten wrden nderscheiden. Op het vrkmen van deze typen van arbeidsbezetting is in de eerste plaats de gezinscyclus en daarnaast k de bedrijfsgrtte van invled. De numeriek belangrijkste grep zijn de bedrijven, waar de ber de enige mannelijke arbeidskracht is, in de meeste gevallen geassisteerd dr zijn echtgente en/f dchter(s) (44 %). Vr het merendeel betreft het jngere gezinnen; daarnaast kmen in deze grep udere gezinnen vr znder zns f met alle zns werkend in een niet-agrarisch berep en ngehuwde bedrijfshfden. Dit type kan men aanduiden als eenmansbedrijven; dr de hulp van vruwelijke gezinsleden bedraagt de gemiddelde arbeidsbezetting echter,2 v.a.k. De vader-zn(s)-bedrijven vrmen een tweede belangrijke grep (4 %). De spreiding in het aantal vlwaardige arbeidskrachten is bij deze grep grter dan bij de eenmansbedrijven; gemiddeld is de bezetting 2, v.a.k. Tensltte heeft men ng bedrijven waar naast het bedrijfshfd vreemde arbeidskrachten ( %) f inwnende familieleden (9 %) meewerken. "Wat de vader-zn(s)-bedrijven betreft, is gebleken dat p ngeveer drie vierde van deze bedrijven één zn meewerkt en p een vierde twee f meer zns. Betrekt men het ttale aantal ptentiële pvlgers p het aantal vrijkmende bedrijven, dan blijkt de generatiedruk p de bedrijven kleiner dan 5 ha 0,8 te bedragen, p de bedrijven van 5-0 ha,0 en p de bedrijven van 0 ha en grter,9. Ofschn het vertrek uit de landbuw in de peride sterk is tegenmen - de generatiedruk is afgenmen van,6 tt, - blijkt dat p de grtere bedrijven uit een gpunt van pvlging ng te veel pvlgers aanwezig zijn. De eenmansbedrijven en de bedrijven met inwnende familieleden treft men relatief het meest aan nder de kleinere bedrijven. De vader-zn(s)-bedrijven en de bedrijven met vreemde arbeidskrachten zijn gemiddeld wat grter dan die van de eerstgenemde typen. Arbeidsprduktiviteit De arbeidsprduktiviteit wrdt bepaald dr het aantal standaarduren enerzijds en de arbeidsbezetting anderzijds. Let men in de eerste plaats p het arbeidseffect in 957, 44

42 dan kan men cnstateren, dat er grte verschillen bestaan in het aantal standaarduren per v.a.k. tussen kleine en grte bedrijven. Op de grte bedrijven is het arbeidseffect en dus k het inkmen per man gemiddeld bijna tweemaal z grt als p de kleine bedrijven. Vr een plssing van het vraagstuk van de kleine bedrijven is het juist van belang dat de grte verschillen in de arbeidsprduktiviteit tussen kleine en grte bedrijven verdwijnen. In dit verband rijst de vraag, welke ntwikkeling de arbeidsprduktiviteit in de peride te zien geeft. In vrijwel alle grtteklassen is het arbeidseffect met ngeveer 50 % tegenmen, een prestatie die zeker niet gering genemd mag wrden. De verschillen in arbeidseffect tussen kleine en grte bedrijven zijn echter niet nemenswaard kleiner gewrden. Evenals bij het intensiteitsniveau en bij de arbeidsbezetting blijkt de sprei- Een steeds meer vrkmende bewner van het gemengde bedrijf. Ft : Ministerie van Landbuw en Visserij 45