ARBEIDSORGANISATIE-ONDERZOEK OP EEN AANTAL LANDBOUWBEDRIJVEN VAN HA IN ZEELAND

Transcriptie

1 ARBEIDSORGANISATIE-ONDERZOEK OP EEN AANTAL LANDBOUWBEDRIJVEN VAN 0 25 HA IN ZEELAND DOOR T. TANIS Labur management research n arable farms with an acreage frm 0 t 25 hectares in the prvince f Zeeland With a summary in English ^ ONTVANIE» & - 8 JUL) 965 x BIBLIOTHEEK, PUBLIKATIE N. 86 JUNI 965 UITGAVE VAN HET INSTITUUT VOOR LANDBOUWTECHNIEK EN RATIONALISATIE - WAGENINGEN

2 INHOUD VOORWOORD. DOEL EN OPZET VAN HET ONDERZOEK 9 2. ALGEMENE BEDRIJFSGEGEVENS 2. Inleiding 2.2 Oppervlakte en indeling van de cultuurgrnd 2.3 Verkaveling Erf en gebuwen Trekkracht Werktuigeninventaris Neerslagheveelheid 4 3. PRODUKTIE 5 3. Inleiding Gebruik van buw- en grasland Veebezetting Omvang van de prduktie 8 4. ARBEIDSBEZETTING EN BEWERKINGSKOSTEN Inleiding Arbeidsbezetting Bewerkingsksten Gewerkte uren en arbeidsksten Werktuig- en trekkrachtksten Lnwerkksten Investering in werktuigen ARBEIDSORGANISATIE Inleiding Arbeidsverbruik Vergelijking arbeidsbehefte arbeidsverbruik Arbeidsverdeling ARBEIDSVERDELING OVER HET JAAR EN VERGELIJKING VAN ARBEIDSBEHOEFTE EN -VERBRUIK PER BEDRIJF Inleiding Behandeling per bedrijf 37

3 7. ARBEIDSVERBRUIK PER PROCES Inleiding Arbeidsverbruik per prces Aardappelen Suikerbieten Granen Erwten Uien Rundveehuderij Algemene werkzaamheden ARBEIDSVERBRUIK PER BEWERKING Inleiding Grndbewerking Zaaiklaar maken Stppelbewerking Wintervr plegen Zaaien en pten Stikstf strien Zaaien Pten Verzrging Onkruideggen Rllen Machinaal schffelen Aanaarden Chemische nkruidbestrijding Wieden (handwerk) Bieten peenzetten en wieden Blemen verwijderen (gladilen) Ziektebestrijding Ogst Aardappelen Suikerbieten Granen Erwten Uien Stambnen Vlas Graszaad Gladilen Veehuderij Verzrging Melken 86

4 8.7 Vederwinning Hi Kuilgras Suikerbietenkppen en -blad Vederbieten 9 9. HET ARBEIDSINKOMEN Inleiding Gewgen gemiddeld sald Intensiteit van het grndgebruik Arbeidsprduktiviteit Relatie tussen intensiteit van het grndgebruik en gemiddeld sald Relatie tussen intensiteit van het grndgebruik, arbeidsprduktiviteit en ksten vr mechanisatie Te behalen arbeidsinkmen Belning vr extra bestede tijd VERWACHTINGEN TEN AANZIEN VAN DE TOEKOMST 0 0. Inleiding Tweemansbedrijf Eenmansbedrijf 0. SAMENVATTING 4 SUMMARY 7 BIJLAGEN 2

5 VOORWOORD De taak van een ndernemer is de prduktiefactren grnd, kapitaal en arbeid p een dusdanige wijze te cmbineren en aan te wenden, dat ze een z grt mgelijk resultaat tt gevlg hebben. De betekenis van een gede arbeidsrganisatie vr het uiteindelijke bedrijfsresultaat is hierbij znder meer duidelijk en wrdt ng vergrt dr de steeds stijgende lnen enerzijds en de zich regelmatig aandienende technische mgelijkheden anderzijds. Naast het streven naar een grtere arbeidsprduktiviteit speelt de behefte aan verkrting van de arbeidstijd en verlichting van het werk hierbij een rl. Vr het kleinere bedrijf kunnen in dit verband wrden genemd de meilijkheden met betrekking tt de rentabiliteit van investeringen en de benutting van de capaciteit van verschillende werktuigen. De uiteindelijk alles beheersende vraag is tensltte in heverre een vldend hg inkmen is te behalen. Dit geldt zeker k p de wat kleinere intensieve bedrijven p zeeklei in het Zuidwesten van ns land, hetgeen aanleiding is geweest tt het instellen van een nderzek p een aantal van deze bedrijven. De mstandigheid dat in Zeeland ten gevlge van enkele herverkavelingen beschikt kn wrden ver een grep betrekkelijk unifrme bedrijven heeft er mede te bijgedragen het nderzek hier te den plaatsvinden. De deelnemers aan dit nderzek kmt dank te vr de wijze waarp zij steeds hun medewerking hebben verleend en vr het beschikbaar stellen van de bendigde gegevens. Het nderzek vnd plaats in prettige samenwerking met het Cnsulentschap Ges. Naast diverse medewerkers van het cnsulentschap mag met name de heer R. Krijger wrden genemd vr het aandeel dat hij heeft gehad bij de verwerking van de bedrijfsecnmische gegevens. De leiding van het nderzek berustte eerst bij ir. E. van Elderen, later vergenmen dr ir. P. B. A. van der Heijde, die k bij de samenstelling van de publikatie zijn medewerking heeft verleend. Bij het pstellen van de begrtingen is gebruik gemaakt van de adviezen van de heer R. K. Oving. Mgen zij met de heer Tanis de vreugde smaken, dat deze publikatie, waaraan laatstgenemde ruim 5 jaren intensief arbeidsnderzek besteedde, aan de praktijk waardevlle infrmatie zal blijken te verschaffen in de vrm van een beter inzicht in de interne mgelijkheden van de bedrijfspbuw. Wageningen, juni 965 Instituut vr Landbuwtechniek en Ratinalisatie, De Directeur IR. F. COOLMAN

6 . DOEL EN OPZET VAN HET ONDERZOEK De laatste jaren wrden gekenmerkt dr het feit, dat zich zwel binnen als buiten de landbuw zeer grte veranderingen in een snel temp vltrekken. Wie slechts enigermate p de hgte is van de prblematiek van de landbuw in deze tijd, weet dat dr deze veranderingen hge eisen wrden gesteld aan het ndernemerschap van de ber. Dat de prblemen zich vral k vrden p het kleinere bedrijf, blijkt wel uit de teruggang van het aantal kleine bedrijven. Zwel in als buiten de landbuw stijgen de lnen. Wil de ber dus bij de belning vr zijn arbeid en ndernemerschap niet achterp raken, dan dient het arbeidsinkmen te stijgen in vereenkmende mate. Teneinde het inkmen te den stijgen kunnen twee wegen wrden bewandeld. In de eerste plaats kan wrden getracht de ttale geldpbrengst te verhgen en ten tweede de ksten te verlagen. Ok een cmbinatie van beide is mgelijk. Met betrekking tt verlaging van de ksten zijn de bewerkingsksten interessant. Deze maken p de bij dit nderzek betrkken bedrijven nl. ngeveer de helft uit van de ttale ksten. De verige ksten zijn f niet te beïnvleden, bijv. de pacht en andere vaste ksten, f ze hangen samen met het prduktieplan, zals ksten vr bemesting, zaaizaad, ptged en veever. Bij een verhging van de geldpbrengst f een verlaging van de bewerkingsksten, stelt het kleine bedrijf ns vr enkele extra prblemen. Een pvering van de prduktie, dr intensivering van het grndgebruik, is slechts binnen beperkte grenzen mgelijk. Prduktietakken die niet aan de bedrijfsppervlakte zijn gebnden, zals varkens- en pluimveehuderij, hebben p de bedrijven waarp dit nderzek betrekking heeft ng geen ingang gevnden. Bij de verlaging van de bewerkingsksten vragen in de eerste plaats de ksten vr arbeid de aandacht. De bewerkingsksten van deze bedrijven bestaan nl. vr tweederde deel uit arbeidsksten. De arbeidsksten kunnen wrden verlaagd dr arbeidsbesparende methden in te veren, eventueel dr mechanisatie f lnwerk. Op gezinsbedrijven bestaan deze arbeidsksten vrnamelijk uit berekend ln. Substitutie van arbeid dr kapitaal heeft het gevaar dat hierdr het arbeidsinkmen lager wrdt. Op bedrijven waar het aantal vaste arbeidskrachten kan wrden teruggebracht ligt dit anders. Als p een vader-zn-bedrijf niet wrdt vergegaan tt vermindering van het aantal vaste arbeidskrachten, met bij mechanisatie het prduktieplan direct wrden aangepast. De ksten van de mechanisatie meten wrden gecmpenseerd dr een hgere prduktie. Ok de behefte aan verkrting van de arbeidstijd is p deze bedrijven aanwezig. Een uitbreiding van de prduktie enerzijds en verkrting van de arbeidstijd anderzijds maken het ndig dat de prduktie per uur wrdt pgeverd. Dit kan wrden bereikt dr de arbeid beter te gebruiken (andere methden en betere rganisatie) en dr mechanisatie. Dr de betrekkelijk kleine ppervlakte zijn veel werktuigen p één bedrijf niet rendabel te maken. Inschakeling van de lnwerker f mechanisatie met andere bedrijven gezamenlijk bieden hier mgelijkheden. Bij het pveren van de arbeidsprduktiviteit is het belangrijk dit in de juiste

7 richting te den. De verschillende prdukten dragen immers niet in gelijke mate bij aan het arbeidsinkmen. De ber heeft bij zijn bedrijfsvering steeds weer de keuze uit een aantal alternatieven. Vr het maken van een juiste keus is een ged inzicht ndig betreffende de invled die bepaalde factren uitefenen. Dit nderzek heeft ten del hieraan een bijdrage te leveren. Deze publikatie begint met een beschuwing ver de bedrijven die aan het nderzek hebben meegewerkt. De algemene gegevens dienen ter karakterisering van deze bedrijven. Daarna wrdt het materiaal dat bij het nderzek is verzameld geanalyseerd. Een beschuwing ver de hgte en de pbuw van de bewerkingsksten geeft een inzicht he deze zich hebben ntwikkeld nder invled van lnstijgingen, mechanisatie en verkrting van de arbeidstijd. In het hfdstuk ver de arbeidsrganisatie wrdt ingegaan p het verlp van het arbeidsverbruik en p de arbeidsverdeling ver het jaar. De efficiëntie van de aangewende arbeid is berdeeld dr het arbeidsverbruik te vergelijken met de arbeidsbehefte. Deze arbeidsbehefte is vastgesteld dr middel van begrtingen. Per prces zijn de vrnaamste rzaken aangegeven die hebben geleid tt de daling van het arbeidsverbruik. Ok is per werkmethde het gemiddelde arbeidsverbruik behandeld. Bij de beschuwing ver het arbeidsinkmen is speciale aandacht besteed aan de invled van de intensiteit van het grndgebruik en van de arbeidsprduktiviteit p het arbeidsinkmen. Tensltte is dr middel van een aantal begrtingen nagegaan welke mgelijkheden dit bedrijfstype biedt vr het behalen van een vldend hg arbeidsinkmen. De gegevens zijn verzameld tijdens een nderzek van maart 959 tt maart 962. Dit nderzek vnd plaats p een twaalftal bedrijven in Zeeland. De arbeidsntities zijn dr de ber genteerd p dagstaten en aangevuld met waarnemingen van de nderzeker. Tevens zijn de bedrijfsecnmische gegevens verzameld dr middel van een bedrijfsecnmische bekhuding, nder leiding van de afdeling bedrijfsecnmisch nderzek van het Cnsulentschap Ges. De verwerking van deze bedrijfsecnmische gegevens is uitgeverd dr het bekhudbureau van de Z.L.M. 0

8 2. ALGEMENE BEDRIJFSGEGEVENS 2. INLEIDING Bij de berdeling van de arbeidsrganisatie, de werkmethden, het arbeidsverbruik en de bewerkingsksten is het ndzakelijk te beschikken ver een aantal gegevens die de bedrijven nader karakteriseren. In dit hfdstuk wrden van alle bedrijven de algemene bedrijfsgegevens vermeld. Hierbij wrdt ingegaan p de ppervlakte, de indeling van de cultuurgrnd in buw- en grasland en de verkaveling. Verder wrdt de utillage van de bedrijven behandeld, zals het erf en de gebuwen, de werktuigeninventaris en de trekkracht. Aan het slt zijn de neerslagheveelheden weergegeven m een indruk te geven van de mstandigheden waarnder het werk heeft plaatsgevnden. De bedrijven zijn aangegeven met de letters A t/m L. Afb. Het bedrijf van één der & &?' K ' *"''*'' ' :&}$!&$&. deelnemers..', \-*^-W. :*V"* * "i" OPPERVLAKTE EN INDELING VAN DE CULTUURGROND (bijlage ) De bedrijfsppervlakte varieert van 0,77 ha tt 23,60 ha. Alle bedrijven liggen in een gebied waar een herverkaveling heeft plaatsgevnden. Bij de herverkaveling is gestreefd naar een minimum bedrijfsgrtte van 2 ha. Een paar bedrijven zijn later ng verder vergrt, hetzij dr een later plaatsgevnden tedeling van grnd via de herverkaveling, f dr huur van ls land. Zals uit bijlage blijkt is bedrijf K in 960 vrij sterk verkleind. De gemiddelde ppervlakte is in de drie jaren van het nderzek resp. 4,95 ha, 5,0 ha en 4,90 ha. Tien bedrijven liggen p Schuwen-Duiveland en twee p Walcheren. Hewel zuivere akkerbuwbedrijven in deze grep niet vrkmen, valt p de meeste bedrijven de nadruk p de akkerbuw. Wel zien we een verschuiving in de richting van een grtere ppervlakte grasland. De verdeling buwland grasland is als vlgt:

9 Tabel Indeling cultuurgrnd in buw- en grasland ha % ha % ha % buwland 0,56 7 0, ,9 68 grasland 4, ,64 3 4,7 32 Het aandeel van het grasland in de ttale ppervlakte cultuurgrnd is met 3% gestegen. Tussen de verschillende bedrijven kmen echter grte verschillen vr. Op bedrijf D en F bijv. is het percentage grasland gestegen van 23% tt 39%, resp. van 4% tt 27%. Op andere bedrijven daarentegen is de ppervlakte grasland niet uitgebreid. 2.3 VERKAVELING (bijlage, 2 en 3) De verkaveling is p alle bedrijven ged. Het aantal kavels is beperkt terwijl de vrm in de meeste gevallen gunstig is. Op verschillende bedrijven is er naar gestreefd de perceelsbreedte een veelvud te den zijn van de breedte van de zaaimachine. Dit vergemakkelijkt k vlgende bewerkingen, zals machinaal schffelen. Op gemengde bedrijven verdient het aanbeveling m gerende percelen in grasland te leggen. De gunstige ligging van de percelen blijkt uit de afstand van de percelen tt de bedrijfsgebuwen. Hierbij is gemeten vanaf het midden van het perceel. De meeste percelen zijn vanaf heterf f via de verharde weg te bereiken. Als bijlage is een situatieschets gegeven van een tweetal bedrijven, waarbij bedrijf I representatief geacht kan wrden vr de bedrijven I en K, terwijl de schets van bedrijf A de situatie p de verige bedrijven weergeeft. 2.4 ERF EN GEBOUWEN (bijlage 4) Op de meeste bedrijven is een ged verhard erf aanwezig. De bedrijfsgebuwen zijn p één uitzndering na nieuw. Op bedrijf K zijn ze van udere datum, hewel de stal k hier na de rlg geheel is vernieuwd en gemderniseerd. Op 0 bedrijven zijn na de ramp van 953 geheel nieuwe gebuwen geplaatst. In veel van deze nieuwe gebuwen was slechts stalruimte vr vier f vijf keien. Vr het bereiken van een gede arbeidsprduktiviteit is deze eenheid te klein. Op verschillende bedrijven is deze stalruimte dan k vergrt. In één geval gebeurde dit dr de buw van een nieuwe stal buiten de bestaande schuur, vr het verige binnen de bestaande ruimte. Dr de grtere veestapel is bvendien meer ruimte ndig vr hi, str en vederbieten. Dit heeft erte geleid dat veel bedrijven een tekrt aan ruimte hebben. Een nadeel is k dat de schuren in verhuding tt de ruimte een geringe vlerppervlakte hebben. Veel prdukten meten dus mhg wrden gebracht. Om de ruimte te vergrten, is in veel gevallen een lds vr berging van de werktuigen bijgebuwd. De veranderingen die tijdens het nderzek aan de gebuwen zijn uitgeverd, blijken uit nderstaand verzicht. 2

10 Tabel 2 Overzicht wijzigingen aan gebuwen. Bedrijf Uitbreiding stalruimte Buw tweede schuur Ruimte vr aard.bewaring Buw werktuigenlds Drlpmelkstal A B C D E F G H I J K L X X X X X X X X X X X X X X X X X 2.5 TREKKRACHT (bijlage 5) Het aantal trekkerbedrijven is in 960 van zes tt acht gestegen. Ok in 96 zijn er acht trekker- en vier paardebedrijven. Het gezamenlijk gebruik van een trekker kmt niet veelvuldig vr. In 959 is dit p drie bedrijven het geval, in de daarp vlgende jaren slechts p één. De in het eerste jaar ng aanwezige petrleumtrekkers zijn allen vervangen dr dieseltrekkers. Het aantal werkpaarden p de paardebedrijven varieert van één p de bedrijven van 2 ha tt drie p de bedrijven van ngeveer 23 ha. 2.6 WERKTUIGENINVENTARIS (bijlage 6) Alle bedrijven beschikken ver vldende grndbewerkingswerktuigen. Ok een zaaimachine en een kunstmeststrier zijn meestal aanwezig. Slechts twee bedrijven zijn in het bezit van een aardappelptmachine. Een schffelmachine is meestal wel aanwezig, maar in slechts drie gevallen beschikt men ver een werktuigbalk aan de trekker. Op de verige trekkerbedrijven wrdt met een paardeschffelmachine achter de trekker gewerkt. Het aantal aardappelverzamelriers is tegenmen van twee in 959 ttvijf in 96. Een bietenlichter is pvijf bedrijven aanwezig. Slechts in één geval is een kleine getrkken maaidrser in bedrijf geweest, die echter k weer is verkcht. Het maaien van gras gebeurt meestal met een maaimachine vr paardetractie. Van de zes in 959 aanwezige machines zijn er in 960 en 96 twee verwisseld vr een maaibalk aan de trekker. Van deze trekkermaaibalken zijn er in 96 vijf in gebruik. Een harkkeerder is p zeven bedrijven aanwezig, terwijl tijdens het nderzek k in drie gevallen een hischudder in gebruik is genmen. Vr het inkuilen heeft één bedrijf de beschikking ver een Vicn kneusmachine. Een sterke tename zien we bij het aantal melkmachines. Dit aantal is in deze drie jaren resp. 3, 5 en 8. Alle bedrijven beschikken ver éénf twee wagens, veelal met een laadvermgen van 3 f 4 tn; lswagens zijn niet aanwezig. Slechts één bedrijf heeft de beschik- 3

11 king ver een trekkervrlader. Wel is in vier gevallen een eenvudige ruiterdrager beschikbaar. Een transprteur wrdt k slechts p één bedrijf gebruikt. Uit bijlage 6 blijkt k dat smmige bedrijven de meeste werktuigen met een ander bedrijf gezamenlijk gebruiken. Uit de nemer van de breuk blijkt uit heveel bedrijven de cmbinatie bestaat. 2.7 NEERSLAGHOEVEELHEID (bijlage 7) Om een indruk te geven van de heveelheden neerslag tijdens het nderzek is gebruik gemaakt van de gegevens, die zijn verzameld in de peride maart 959 t/m februari 962 p het prefbedrijf De Scheidemnden" te Bruinisse. Bijlage 7 geeft een verzicht van de heveelheid neerslag in deze peride. Tevens is de gemiddelde heveelheid neerslag p dit bedrijf ver de peride 95 t/m 959 weergegeven. Het blijkt duidelijk, dat de jaren 959 en 960 ngal afwijken van het gemiddelde beeld. In 959 is de regenval in het vrjaar grter dan nrmaal, maar verder blijft deze de gehele zmer ver beneden het gemiddelde. Vral september is zeer drg met slechts één regendag. 960 geeft een mgekeerd beeld te zien. Het vrjaar is drg, de zmer is iets natter dan nrmaal, maar vral in de herfst is de heveelheid neerslag zeer grt. Ok in de winter is deze grter dan nrmaal. Het jaar 96 wijkt minder sterk van het gemiddelde beeld af. In augustus en september blijft de heveelheid neerslag beneden het gemiddelde peil; in ktber bedraagt deze echter het dubbele, terwijl k in december de heveelheid hg is. De ttale heveelheid neerslag is deze drie jaren als vlgt geweest: mm mm mm Het gemiddelde ver de peride 95 t/m 959 bedraagt 700 mm. 4

12 3. PRODUKTIE 3. INLEIDING In dit hfdstuk wrdt nader ingegaan p de richting en de mvang van de prduktie. Hierbij wrden achtereenvlgens behandeld het gebruik van buw- en grasland, de veebezetting en de mvang van de prduktie, uitgedrukt in bewerkingseenheden. 3.2 GEBRUIK VAN BOUW- EN GRASLAND (bijlage 8 en 9) In tabel 3 is weergegeven welk percentage van de gezamenlijke ppervlakte aan buwland dr de verschillende gewassen is ingenmen. Tabel 3 Prcentuele verdeling van de akkerbuwgewassen. Gewas 959 % 960 % 96 % aardappelen 3 bieten 2 granen 34 erwten 2 bnen 4 uien 2 vlas 0 graszaad gladilen verige 3 Ttaal Een belangrijk deel van het buwland wrdt beteeld met aardappelen en bieten. Daarnaast is k de ppervlakte granen vrij grt. Ongeveer eenderde deel van het buwland wrdt hierdr in beslag genmen. De erwten nemen ngeveer 20% van de ppervlakte in beslag. Dit zijn hfdzakelijk schkkers en in enkele gevallen kleine grene. Ok kmt cntractteelt van dperwten vr zaaizaad p bescheiden schaal vr. Op één bedrijf wrden rzijnerwten verbuwd. De teelt van stambnen, zwel bruine als witte, is slechts van geringe mvang. Op zeven bedrijven wrden regelmatig uien verbuwd. De ppervlakte per bedrijf is niet grt. Vlas is in 960 p vier en in 96 p twee bedrijven verbuwd. Ok de graszaadteelt is van weinig betekenis. Op geen enkel bedrijf heeft dit gewas een vaste plaats in het buwplan. In 959 is de teelt van gladilen p vijf bedrijven uitgeefend, in 960 is dit verminderd tt drie, terwijl in 96 ng slechts p één bedrijf gladilen zijn verbuwd. Uit bijlage 8 blijkt wel dat p smmige bedrijven het aantal gewassen erg grt is. Dit heeft een geringe ppervlakte per gewas tt gevlg, hetgeen leidt tt verspilling van arbeid, mdat bij de verschillende bewerkingen de af- en aanlp- 5

13 tijden hierdr hg wrden. Tevens is veel arbeid ndig vr het gsten van heken en kanten. Ok vr de lnwerker, die p deze bedrijven een belangrijke functie vervult, is een kleine ppervlakte per gewas zeer nadelig. Een hger tarief vr kleine ppervlakten is dan k zeker p zijn plaats. Vr deze versnippering wrdt sms als mtief aangeverd, dat hierdr het risic wrdt gespreid. Znder dat echter hieraan tekrt wrdt gedaan, is p een aantal bedrijven een drastische beperking mgelijk en gewenst. Het grasland wrdt gebruikt vr beweiding en vr de winning van hi en kuilgras. Het gemiddelde aantal stuks grtvee per ha grasland en vedergewassen is in deze drie jaren resp. 2,8, 2,8 en 3,0. Het grasland wrdt vrij intensief benut. Het aantal stuks grtvee per ha grasland is gemiddeld resp. 3,0, 3,0 en 3,3; het varieert van 2,2 tt 4,9 gve per ha. Hierbij dient in aanmerking te wrden genmen dat vr de vederwinning k vederbieten wrden geteeld en dat daarnaast k bijprdukten van de akkerbuw naar het vee gaan. Hierdr kan het grasland vr een grt deel vr beweiding wrden benut. Uit bijlage 9 blijkt dat het percentage van het grasland dat vr hi f kuilver wrdt gemaaid, niet hg is. De ppervlakte, die in 959 is gehid, is beperkt dr de geringe grasgrei in de drge zmer. De gemaaide ppervlakte vr hi is de laatste twee jaren dan k hger. Het maaipercentage is k gestegen drdat het inkuilen van gras is tegenmen. Het aantal bedrijven, dat kuilgras wint, is in deze drie jaren achtereenvlgens 3, 4 en 8 geweest. Deze tename is vral het gevlg van de mgelijkheid m dit werk dr de lnwerker met de maaikneuzer te laten verrichten. Het percentage van de ppervlakte grasland, dat vr hi en kuilgras is gemaaid, is weergegeven in figuur kuilgras hi Fig. Maaipercentage 6

14 De benutting van het grasland is intensiever gewrden dr een hgere veebezetting per ha, hetgeen k ndzaakte tt meer ruwvederwinning per ha. Dit is bereikt dr middel van maaikneuzen en een hgere stikstfgift. Op het grasland zijn de vlgende heveelheden zuivere stikstf gestrid: Tabel 4 Heveelheden stikstf in kg per ha grasland. Bedrijf Bedrijf A B C D E F G H I J K L De gestride heveelheid stikstf is p de meeste bedrijven gestegen; de gemiddelde heveelheid bedraagt 63, 82 en 94 kg per ha. Een verhging van de prduktie per man kan zwel wrden bereikt dr vergrting van de prduktie als dr vermindering van de arbeidsbezetting. Omdat het laatste leidt tt verschakeling p een eenmansbedrijf, zal men eerst de andere mgelijkheden verwegen. Verhging van de prduktie kan wrden bereikt dr middel van bedrijfsvergrting. Deze kan plaatsvinden dr uitbreiding van het aantal ha, f dr een intensiever gebruik van de grnd. Slechts in incidentele gevallen is het eerste mgelijk. Bij de veehuderij leidt het huden van meer vee per ha in wezen k tt een bedrijfsvergrting. De grtere heveelheid ver die hiervr bendigd is, kan wrden verkregen dr middel van meer stikstf en/f dr aankp van krachtver. De keuze tussen beide wrdt bepaald dr de mstandigheden per bedrijf. Deze hangt nl. af van de heveelheid stikstf die reeds wrdt gestrid, van de meerpbrengsten en van de beschikbare arbeid. Ok het Afb. 2 Op veel bedrijven is de veestapel vergrt. 7

15 lnniveau heeft hierp invled. De prijs vr eigen gewnnen ver wrdt bepaald dr de ksten vr stikstf en vr arbeid. Naarmate het prijsverschil tussen aangekcht en eigen gewnnen ver kleiner wrdt, kan het vrdeliger wrden meer vee aan te huden en de hiervr bendigde arbeid vrij te maken dr de aankp van ver. 3.3 VEEBEZETTING (bijlage 0) De veestapel bestaat vrnamelijk uit melkkeien. Het huden van mestvee is van weinig betekenis. Op veel bedrijven zien we een uitbreiding van de rundveehuderij. Deze is meestal bereikt dr verhging van het aantal melkkeien. De gemiddelde veebezetting is als vlgt: Tabel 5 Gemiddelde veebezetting per bedrijf. Aantal melkkeien Ttaal gve 959 8,2 2, ,4 3,3 96 0,3 4,6 Op smmige bedrijven is de stijging veel sterker geweest dan uit deze cijfers blijkt. Op een tweetal bedrijven is het aantal melkkeien zelfs verdubbeld. Het huden van mestvarkens is van zeer geringe mvang. In 959 kmen p vier en de beide vlgende jaren p drie bedrijven mestvarkens vr. Het aantal per bedrijf is echter zeer gering. Pluimveehuderij kmt niet vr. 3.4 OMVANG VAN DE PRODUKTIE (bijlage 2 en 3) Om verschillende redenen is het gewenst de mvang van de prduktie p de verschillende bedrijven in één getal aan te kunnen geven. Vr een beschuwing ver de hgte van de bewerkingsksten is het nl. ndig deze te berdelen in relatie met de bedrijfsmvang. Het nemen van het aantal ha als maatstaf vldet minder ged, mdat de buwplannen sms sterk verschillen, terwijl daarnaast k niet aan de grnd gebnden prduktietakken kunnen vrkmen. Ok bij de analyse van het inkmen kan het ndig zijn de mvang van de verschillende bedrijfsnderdelen aan te geven. Een mgelijkheid m de prduktie-mvang in één getal weer te geven hebben we dr gebruik te maken van de zgn. bewerkingseenheden ). De lijst van bewerkingseenheden is weergegeven in bijlage. Het aantal bewerkingseenheden per bedrijf blijkt uit bijlage 2 en het aantal bewerkingseenheden per ha cultuurgrnd uitbijlage 3. Op de meeste bedrijven zien we een tename van de prduktie-mvang. Sms is dit bereikt dr middel van een intensiever buwplan, in andere gevallen dr ') De bewerkingseenheden zijn ntwikkeld dr het L.E.I.

16 Fig. 2 Prduktie-mvang en intensiteit van het grndgebruik. bewerkingseenheden 3500 r 3000 /bedrijf bewerkingseenheden/ha ' r^f S; / / gemiddeld trekker- paarde - bedrijven bedrijyen 5SS0Ï7 '5S'SO'67 '59 W s; gemiddeld trekker- paardebedrijven bedrijven 'ÇJ rundveehuderij akkerbuw intensiever gebruik van het grasland, gepaard gaande met uitbreiding van de rundveestapel. Vral het laatste heeft een rl gespeeld bij de tename van het aantal bewerkingseenheden. Als we het gemiddeld ttaal aantal bewerkingseenheden per bedrijf bezien (figuur 2), dan blijkt dat dit p bedrijven die met een trekker werken iets hger ligt dan p bedrijven met paarden. Het aantal bewerkingseenheden vr de veehuderij ispbeide grepen bedrijven ngeveer even hg. In deze vergelijking van trekkeren paardebedrijven zijn twee afwijkende bedrijven niet pgenmen, mdat deze tijdens het nderzek vergingen van paarden p een trekker. Bij de ng vlgende vergelijkingen van paarde- en trekkerbedrijven is dit eveneens het geval. Tevens laat de figuur zien dat het gemiddeld aantal bewerkingseenheden is gestegen van 39 tt 50 per ha. Ok blijkt hieruit dat deze stijging zich in hfdzaak bij de veehuderij heeft vltrkken. 9

17 4. ARBEIDSBEZETTING EN BEWERKINGSKOSTEN 4. INLEIDING De bewerkingsksten zijn het ttaal van de ksten van arbeid, werktuigen, trekkracht en de ksten van werk dr derden (lnwerk). Drdat de arbeidsbezetting p veel bedrijven hg is, leidt dit tt hge bewerkingsksten per ha. Bij het streven m de bewerkingsksten te verlagen, wrdt sms getracht de werktuigen lnwerkksten te verlagen dr het tepassen van werkmethden die veel handwerk vragen. Deze methde wrdt echter steeds minder bruikbaar, aangezien de lnksten sneller stijgen dan de ksten van mechanisatie. Het verschil tussen de ksten van een machine-uur en een manuur wrdt steeds kleiner en substitutie van arbeid dr kapitaal wrdt dus steeds meer aantrekkelijk. Hierdr wrden de werkmethden, waarbij gebruik wrdt gemaakt van machines, relatief gezien steeds gedkper. Vr gezinsbedrijven heeft dit cnsequenties met betrekking tt het inkmen. Hierp wrdt later ingegaan. In dit hfdstuk wrdt aandacht besteed aan de arbeidsbezetting, bewerkingsksten en investering in werktuigen. 4.2 ARBEIDSBEZETTING Op de meeste bedrijven wrdt de arbeid geleverd dr de ber en zijn gezinsleden. Op slechts twee bedrijven is een vaste arbeidskracht aanwezig. Lsse arbeid dr betaalde arbeidskrachten kmt k weinig vr. Van burenhulp wrdt p veel bedrijven gebruik gemaakt. Het aantal vaste arbeidskrachten is p de verschillende bedrijven als vlgt: Tabel 6 Aantal vaste arbeidskrachten per bedrijf. Bedrijf Bedrijf A B C D E F G H I J K L In dit aantal vaste arbeidskrachten is begrepen de ber, eventueel meewerkende zns en p twee bedrijven een vaste arbeider. Daar sms k veel arbeid wrdt geleverd dr de berin, dr verige meewerkende kinderen, f ls persneel, is k het aantal vlwaardige arbeidskrachten berekend. De gewerkte uren zijn hierte mgerekend tt vlwaardige uren (zie k nder 4.4). Als we uitgaan van 2500 manuren per jaar vr een vlwaardige arbeidskracht krijgen we het vlgende beeld (zie tabel 7). 20

18 Tabel 7 Aantal vlwaardige arbeidskrachten en aantal ha per vlwaardige arbeidskracht. Bedrijf Aantal vlw. arb.kr. per bedrijf Aantal ha per vlw. arb.kracht A B C D E F G H I J K L,9 3,8 2, 2,2 2 2,,5 2,6 2,6 2,8,3,8 2,4,6 2 2,2 2,,8 2 2,4 2,6 2,,3,5 2,4,5,9 2,,7,6,5 2,3 2,3 2,2 6 4, 6,6 5, 5 6,3 7,4 8,4 9 8,7 8,4 9 6, ,7 5, ,8 9,7 8, 7,5 7,6 5,2 8 5,7 5 7,4,7 0, 8,8 7,9 2 Het gemiddelde aantal vlwaardige arbeidskrachten p deze manier berekend, is resp. 2,25, 2,02 en,82, hetgeen een daling betekent van 5%. Het aantal ha per vlwaardige arbeidskracht is gemiddeld 7,0, 7,5 en 8, BEWERKINGSKOSTEN In de peride is een verlaging van het aantal gewerkte uren bereikt. Deze besparing is verkregen dr een beter beheer van de factr arbeid, dr verdere mechanisatie en/f dr lnwerk. Slechts wanneer de bewerkingsksten per geprduceerde eenheid zijn gedaald bij cnstant blijven van de verige ksten, kan van ratinalisatie wrden gesprken. Tabel 8 geeft een verzicht van de bewerkingsksten per ha. Tabel 8 Bewerkingsksten per ha. Bedrijf Arbeid Werkt, en trekkr Lnwerk Ttaal A B C D E F G H I J K L

19 bewerkingsksten/00 bewerkingseenheden 200 Fig. 3 Gemiddelde bewerkingsksten per ha en per 00 bewerkingseenheden. 959 I lnwerk werktuigen en trekkracht arbeid Uit figuur 3 blijkt dat de bewerkingsksten per ha geen stijging van enige betekenis vertnen; per 00 bewerkingseenheden zien we zelfs een daling van de bewerkingsksten. Hieruit blijkt dus dat de arbeidsbesparing p verantwrde wijze is bereikt en dat deze geen aanleiding heeft gegeven tt stijging van de ksten. Dit spreekt temeer wanneer we bedenken dat de uurlnen in die peride met 5 % zijn gestegen. Hierbij dient te wrden pgemerkt dat de gewerkte uren zijn gewaardeerd tegen het C.A.O.-tarief. Wanneer we de arbeid als een cnstante factr beschuwen, wat p veel van deze bedrijven het geval is, heeft stijging van het uurln in wezen een stijging van de arbeidsksten tt gevlg. In dergelijke gevallen is het ndzakelijk dat de vrijkmende arbeid wrdt benut vr intensivering van het prduktieplan. In de figuur in bijlage 4 zijn de bewerkingsksten per 00 bewerkingseenheden per bedrijf weergegeven. De bewerkingsksten vr trekker- en paardebedrijven, zwel per ha als per 00 bewerkingseenheden blijken uit figuur 4. In 959 liggen deze p de trekkerbedrijven ƒ 70,- per ha hger dan p de paardebedrijven. In 96 bedraagt het verschil slechts ƒ 50,- per ha, ten gevlge van het feit dat het aantal gewerkte uren p de trekkerbedrijven sterker is gedaald. Ok zijn p de trekkerbedrijven de werktuig- en trekkrachtksten iets gedaald, en die p de paardebedrijven iets gestegen. De werktuig- en trekkrachtksten zijn p de trekkerbedrijven hger, de ksten vr lnwerk iets lager dan p de paardebedrijven. De bewerkingsksten per 00 bewerkingseenheden zijn in 959 p de trekkerbedrijven hger. In 96 is het mgekeerde het geval. Op gezinsbedrijven zijn vral de werktuig- en trekkrachtksten en de ksten 22

20 Fig. 4 Gemiddelde bewerkingsksten vr trekkeren paardebedrijven. bewerkingsksten per J00 bewerkingseenheden '59 '60 '6 trek kerbe dr ij f '59 '60 SI ' / paardebedrijf trekkerbedrijf '59 '60 '6/ paarde - bedrijf arbeid lnwerk pi werktuigen trekkracht + vr lnwerk belangrijk. Een verlaging van het aantal dr gezinsleden gewerkte uren is wel gewenst, maar het arbeidsinkmen kan erdr in ngunstige zin wrden beïnvled. Ok zien we dat de ksten vr werktuigen en lnwerk per 00 bewerkingseenheden p de trekkerbedrijven hger zijn dan p de paardebedrijven. Die p de trekkerbedrijven vertnen echter een enigszins dalende en die p de paardebedrijven een wat stijgende tendens. De werktuig- en trekkrachtksten zullen p trekkerbedrijven meestal hger zijn dan p de paardebedrijven. Het is daarm ndzakelijk dat deze hgere ksten wrden gedgemaakt dr een intensiever prduktieplan. Het prduktieplan was p de trekkerbedrijven inderdaad wat meer intensief. Het aantal bewerkingseenheden per ha lag in 959 2,5% en in 96 % hger. Dit hgere aantal bewerkingseenheden was echter ng niet vldende m de hgere mechanisatie- en lnwerkksten geheel ged te maken. 4.4 GEWERKTE UREN EN ARBEIDSKOSTEN In tabel 9 zijn de gewerkte uren weergegeven. Tabel 9 Gewerkte uren. Bedrijf Bedrijf A B C D E F G H I J K L

21 De in deze tabel gegeven uren zijn vlwaardige uren. Dr de ber zijn alle gewerkte uren genteerd. Waar ndig, is p deze uren een crrectie aangebracht, waardr ze zijn mgerekend p vlwaardige uren. Dit is bijv. het geval bij arbeid dr kinderen, f wanneer de arbeidskracht vr een bepaald werk minder bekwaam was. Deze crrectie is tegepast in verleg met de ber. Om een vergelijking tussen de verschillende bedrijven mgelijk te maken, zijn deze uren in een bepaald jaar tegen hetzelfde uurln gewaardeerd. Hierbij is geen rekening gehuden met leeftijd f geslacht van de betreffende arbeidskracht. Daar slechts p twee bedrijven dr een vaste arbeider is gewerkt, zijn k deze uren tegen hetzelfde uurln gewaardeerd, hetgeen de gegevens beter vergelijkbaar maakt. Dit uurln is het CA.O.-uurln vr een vakarbeider A, inclusief sciale lasten. In deze drie jaren was het als vlgt: 959 ƒ 2, ƒ 2,28 96 ƒ 2,38 Vr bedrijven als deze, waar de arbeid vr het grtste deel wrdt geleverd dr de gezinsleden, zu met een vergelijking van het aantal vlwaardige uren kunnen wrden vlstaan. Om echter een indruk te krijgen mtrent de hgte van de bewerkingsksten en tevens m deze te kunnen vergelijken met gegevens van andere bedrijven, zijn de lnksten tch berekend. Hierbij kmt dat het van belang is dat de ber zich realiseert dat zijn gewerkte uren zveel ksten, mdat deze uren bij aanwending buiten het eigen bedrijf dit k zuden pleveren. In tabel 0 zijn de p deze wijze berekende arbeidsksten weergegeven. Tabel 0 Arbeidsksten in guldens per bedrijf. Bedrijf Bedrijf A B C D E F G H I J K L Niettegenstaande een stijging van het berekende uurln met 5%, zijn de arbeidsksten niet gestegen. De arbeidsksten zijn in deze drie jaar resp. ƒ 742,-, ƒ 766,- en ƒ 727,- per ha. De daling van het aantal gewerkte uren is z sterk geweest dat de stijging van het uurln erdr kn wrden pgevangen. 4.5 WERKTUIG- EN TREKKRACHTKOSTEN Bij de berekening van de werktuig- en trekkrachtksten is vr afschrijving en rente uitgegaan van nrmen. Vr nderhud, reparatie en brandstf zijn de werkelijk gemaakte ksten genteerd. Vr bedrijven met paarden is ƒ 500,- per paard in rekening gebracht. Een verzicht van de werktuig- en trekkrachtksten is in tabel weergegeven. 24

22 Tabel II Werktuig- en trekkrachtksten in guldens per bedrijf. Bedrijf Bedrijf A B C D E F G H I J K L De gemiddelde werktuig- en trekkrachtksten per ha zijn in deze drie jaren resp. ƒ 22,-, ƒ 23,- en ƒ 24,-. De stijging bedraagt dus in deze drie jaar 9%. De jaarksten van de werktuigen bedragen gemiddeld resp. 9%, 6% en 6% van het ttale in de werktuigen geïnvesteerde bedrag. 4.6 LOONWERKKOSTEN Op bedrijven van deze mvang zijn verschillende werktuigen niet zelfstandig rendabel te maken. Om tch de nieuwste ntwikkelingen te kunnen vlgen, is het mgelijk de lnwerker in te schakelen, f de werktuigen gemeenschappelijk te gebruiken. Op deze laatste mgelijkheid wrdt later ng ingegaan. De lnwerker heeft in hfdzaak de vlgende werkzaamheden verricht: spuiten, binderen, drsen en maaidrsen, str persen, vlas plukken, aardappelen en bieten rien, maaikneuzen en hi persen. Deze ksten zijn weergegeven in tabel 2. Tabel 2 Ksten van werk dr derden in guldens per bedrijf. Bedrijf Bedrijf A B C D E G H I J K L Tabel 3 geeft een verzicht van de gemiddelde lnwerkksten p trekker- en paardebedrijven. Met uitzndering van 960 zijn deze p de paardebedrijven iets hger. Bij beide grepen bedrijven geven ze een stijging te zien. Tabel 3 Gemiddelde lnwerkksten per ha p trekker- en paardebedrijven in guldens. trekkerbedrijven paardebedrijven

23 Fig. 6 Prcentuele verdeling van de investering in werktuigen gereedschappen en diversen H werktuigen p aandeel van derden iïj trekkracht Fig. 5 Gemiddelde investering per ha in werktuigen en trekkracht. transprtmiddelen gstwerktuigen verzrgingswerktuigen grndbewerkings, zaai-en ptwerktuigen 4.7 INVESTERING IN WERKTUIGEN In figuur 5 is weergegeven vr welk bedrag per ha gemiddeld in werktuigen en trekkracht is geïnvesteerd. Dit bedrag vertnt een regelmatige stijging in deze drie jaren. Er bestaat een zeer grt verschil tussen de bedrijven die met paarden en die met trekkers werken. Bij de laatste grep ligt de investering ca. ƒ 900,- per ha hger. Ok is reeds de werktuigeninventaris znder de trekkracht p deze bedrijven belangrijk duurder. Een deel van de werktuigen wrdt met andere bedrijven gezamenlijk gebruikt. Op de trekkerbedrijven is dit in sterkere mate het geval dan p de paardebedrijven. Er bestaat tussen de bedrijven nderling in dit pzicht een grt verschil. Het aandeel van derden in de werktuigeninventaris varieerde in 96 van tt 35%. Figuur 6 geeft een beeld van de verdeling van het geïnvesteerde bedrag ver de verschillende grepen van werktuigen. De grndbewerkingswerktuigen en zaai- en ptmachines, de transprtmiddelen en de gereedschappen, inclusief diversen, nemen elk ngeveer een vierde deel van de ttale investering vr hun rekening. Het verige deel is geïnvesteerd in verzrgingswerktuigen en werktuigen vr de gst. Vr de tekmst mag verwacht wrden dat het percentage van de gstwerktuigen en de transprtmiddelen een stijging te zien zal geven; vr de gstwerktuigen valt dit reeds waar te nemen. Dr de ntwikkeling van nieuwe werktuigen wrden de bedrijven steeds weer geplaatst vr de vraag in heverre nieuwe investeringen meten wrden gedaan. Hierbij dient men er steeds p bedacht te zijn dat deze mechanisatieksten niet te zwaar gaan drukken. Vral p bedrijven met een betrekkelijk geringe ppervlakte is het gevaar vr ver-mechanisatie" erg grt. 26

24 Een mgelijkheid waarvan p veel bedrijven gebruik wrdt gemaakt, is de inschakeling van de lnwerker. De zwaar drukkende mechanisatieksten kunnen tevens wrden verminderd dr de machines met andere bedrijven gezamenlijk te expliteren. Dit biedt tevens het vrdeel dat men bepaalde werkmethden ged rnd kan zetten, mdat dr deze samenwerking k meer persneel beschikbaar is. De keuze lnwerk f eigen mechanisatie wrdt dr vele factren beïnvled, zals bedrijfsgrtte, samenstelling van het prduktieplan, de mgelijkheid m geschikte partners te vinden vr gezamenlijke explitatie enz. Ok de samenstelling van het gezin kan hier van invled zijn. De gezinscyclus heeft tt gevlg dat dit type bedrijf een aantal jaren dr de vader wrdt geverd, terwijl later k de zn p het bedrijf werkzaam is. Bij deze bedrijven is gecnstateerd dat het bedrijf in de peride met één man meer extensief wrdt geverd, terwijl later dr intensivering getracht wrdt een inkmen vr twee man te behalen. Het inschakelen van de lnwerker kan dan in de eenmansperide meer aantrekkelijk zijn, mdat in de eerste plaats vreemd persneel ter beschikking kmt, terwijl daarnaast vr de tekmst het bedrijf niet gebnden is aan een bepaalde inventaris. Aan de andere kant zal gezamenlijke explitatie van werktuigen sms vrdeliger kunnen zijn. Als het bedrijf ver een trekker beschikt, zal men deze k zveel mgelijk willen benutten. De mechanisatie zal dus de rentabiliteit van de trekker verhgen. Het is echter k ged mgelijk m deze in te schakelen wanneer men van de diensten van de lnwerker gebruik maakt, dr bijv. de lnwerker het gstwerk te laten den en zelf het transprt te verzrgen. Het is niet mgelijk m in het algemeen een advies te geven, mdat de keuze dr veel factren wrdt beïnvled. Wel kunnen er, uitgaande van bepaalde cncrete situaties, enkele berekeningen wrden gemaakt waarbij de invled van een en ander wrdt nagegaan, zwel p de arbeidsbehefte als p de ksten. Hierp wrdt nader ingegaan bij de begrtingen in hfdstuk 0. Thans zal wrden aangegeven in heverre p deze bedrijven van gezamenlijke werktuigenexplitatie gebruik is gemaakt. De figuur in bijlage 5 geeft aan vr welk bedrag per bedrijf in eigen werktuigen is geïnvesteerd en he grt het aandeel in gezamenlijk gebruikte werktuigen is. Bvendien is aangegeven vr welk bedrag dr derden in deze cmbinatie is geïnvesteerd. In bijlage 6 is dit in prcenten weergegeven, waarbij de ttale investering, dus inclusief het aandeel van derden, p 00% is gesteld. Het geïnvesteerde bedrag heeft alleen betrekking p de werktuigeninventaris. De trekkracht is hier buiten beschuwing gelaten. Evenals uit figuur 5 blijkt k uit bijlage 5 dat de inventaris p de trekkerbedrij ven een grtere investering vergt dan p de bedrijven met paarden. Ten aanzien van bedrijf I met wrden pgemerkt dat dit bedrijf belangrijk grter is dan de verige bedrijven in deze grep. De hge investering p de trekkerbedrijven heeft er k te geleid dat p deze bedrijven meer werktuigen gezamenlijk zijn aangekcht. Mgelijk realiseert men zich hier sterker dat deze investeringen de grens van het mgelijke naderen f reeds hebben verschreden. Anderzijds zijn p trekkerbedrijven k meer werktuigen aanwezig die zich lenen vr gezamenlijk gebruik. De invled die de aanschaf van een trekker heeft p dit gezamenlijk gebruik 27

25 blijkt k duidelijk bij de bedrijven K en L. In 959 is p beide bedrijven en in 960 p bedrijf L een gedeelte van het jaar met paarden gewerkt. De mtrisatie heeft k hier een gezamenlijke mechanisatie tt gevlg. Paardebedrijven kunnen k met succes samenwerken met trekkerbedrijven. Dit is het geval bij de bedrijven H en L. We zien p bedrijf H in 96 een tegenmen samenwerking, die mede een gevlg is van de aanschaf van de trekker p bedrijf L. De vrdelen van zwel paarde- als trekkertractie kunnen bij dergelijke cmbinaties vlledig wrden benut. Figuur 7 geeft in % aan he het gemeenschappelijk gebruik van werktuigen ver de verschillende categrieën is verdeeld. (p[lfj '59 "60'SJ '59'SO'6? 'S9W6 '53 W6 '59 '60 '6 '59 '60 '6/ grndbe- zaaien en verzr- gst trans- diversen werking pten ging prt D dr derden geïnvesteerd in cmbinatie H geïnvesteerd in cmbinatie ; geïnvesteerd in eigen werktuigen Fig. 7 Prcentuele verdeling van de investering per grep van werktuigen. De belangrijkste werktuigen bij deze samenwerking zijn die vr zaaien en pten, vr verzrging en vr de gst. De laatste grep is het belangrijkste, mdat de hiervr bendigde werktuigen grte investeringen vergen. De tenemende samenwerking die uit figuur 7 blijkt, illustreert dat de ndzaak m samen te werken k beseft wrdt. Zwel de ndzaak m de ksten te verlagen, als de arbeidsrganisatie te verbeteren spelen hierbij een rl. Bij de grndbewerkingswerktuigen zien we een kleine teruggang, die wrdt verrzaakt drdat twee bedrijven (A en B) die eerst samen ver één trekker beschikten, in 959 elk een trekker hebben aangeschaft. Dit had tt gevlg dat verschillende werktuigen vr de grndbewerking nu k p beide bedrijven zijn aangeschaft. Naast deze beide bedrijven kwam gezamenlijk trekkergebruik slechts p één bedrijf (C) vr. In het algemeen vindt men het wel ndzakelijk m per bedrijf ver een trekker te kunnen beschikken. Bedrijf C gebruikte de trekker samen met een bedrijf dat niet bij dit nderzek was betrkken. Op bedrijf C gaf dit gezamenlijk trekkergebruik geen aanleiding tt meilijkheden. De beide bedrijven lagen dicht bij elkaar en kwamen wat ppervlakte en prduktieplan betreft ged vereen. Bvendien werd p beide bedrijven meestal dr dezelfde persn met de trekker gewerkt. Als men ver één trekker beschikt zal k een grter deel van de werktuigeninventaris gezamenlijk bezit zijn. Bij de transprtmiddelen is het gezamenlijk gebruik van weinig betekenis. In de tekmst mag wrden verwacht dat dit zal tenemen dr de aanschaf van lswagens. Hewel p verschillende bedrijven een transprteur p zijn plaats zu zijn, kmt deze p slechts één bedrijf vr. Gezamenlijk gebruik wrdt bemeilijkt drdat dit werktuig minder gemakkelijk verplaatsbaar is. 28

26 Samenvattend kan wrden gezegd dat p smmige bedrijven reeds p vrij grte schaal de werktuigeninventaris gezamenlijk wrdt geëxpliteerd. Het aandeel van derden in de werktuigeninventaris, exclusief trekkracht, is in deze drie jaren resp. 5, 7 en 9%. 29

27 5. ARBEIDSORGANISATIE 5. INLEIDING Wanneer de arbeid vr een grt deel bestaat uit betaalde arbeid zal de prikkel m tt verlaging van het aantal arbeidsuren te kmen grter zijn, dan wanneer we te maken hebben met arbeid, geleverd dr ber en gezinsleden. Tch zien we k p de gezinsbedrijven een greiende belangstelling m dr een ratinelere wijze van werken te kmen tt een besparing p het arbeidsverbruik. Dit is belangrijk, mdat een behrlijk inkmen per man slechts gerealiseerd kan wrden dr een vldende hge arbeidsprduktiviteit. De vrijkmende arbeid kan wrden benut vr intensivering van het prduktieplan, wat een gunstige invled kan hebben p het arbeidsinkmen. Bvendien det p enkele bedrijven k de behefte aan krtere werkdagen en verlichting van het werk zich gelden. Dit heeft erte bijgedragen, dat men k p deze grep bedrijven een meer kritische huding heeft aangenmen ten pzichte van het werk. Een belangrijke arbeidsbesparing is mgelijk dr mechanisatie van verschillende werkzaamheden. Ok met kleine hulpmiddelen kunnen echter belangrijke resultaten wrden gebekt, terwijl alleen reeds een betere rganisatie van het werk veel besparing plevert. Hierbij kan aan de vlgende punten wrden gedacht: a. Zveel mgelijk een bepaalde bewerking vlledig afwerken en deze niet ver verschillende tijdstippen van de dag verdelen. Dit geeft extra af- en aanlptijden. b. Het aantal persnen dat het werk uitvert kan de prestatie per man sterk beïnvleden. Sms zal het beter zijn het werk dr slechts één persn te laten verrichten, bijv. het melken, terwijl het k kan vrkmen dat men samen met de buurman een betere arbeidsmethde kan tepassen, bijv. bij het inschuren van graan, rien en transprt van aardappelen en bieten. c. De mstandigheden waarnder het werk plaatsvindt z gunstig mgelijk maken. Dit is bijv. mgelijk dr het delmatig inrichten van de gebuwen (brede deuren, geen drempels), zrgen vr krte lplijnen (verpslag p juiste plaats), verharding van het erf. d. Zrgen vr gede gereedschappen. Mdel en afmeting hiervan meten p het betreffende werk zijn afgestemd. e. Zrgen vr ged transprtmateriaal. Een verkar verkrt en verlicht het werk in de stal in belangrijke mate. f. Spreiding van werkzaamheden kan plaatsvinden dr zveel mgelijk werkzaamheden, die niet aan een bepaalde peride zijn gebnden, in een rustige peride te verrichten. Ged nderhud en afstelling van machines in de winterperide maakt vlt werken in de drukke tijd mgelijk. Het gevaar vr bedrijfsblindheid" is bij het werken p het eigen bedrijf erg grt. Een kritische instelling is dan k van veel belang. Het is steeds ndig zich af te vragen f het k anders kan dan vader en grtvader het deden. Het is dikwijls gemakkelijker m ver te gaan p een geheel nieuwe methde, bijv. het 30

28 maaidrsen, dan dat men znder extra ksten dr kleine veranderingen het werk vereenvudigt. Het letten p de kleintjes wrdt hier ged belnd. 5.2 ARBEIDSVERBRUIK (bijlage 7) In tabel 9 in hfdstuk 4 is het arbeidsverbruik per bedrijf weergegeven. Met uitzndering van bedrijf H blijkt het aantal gewerkte uren in 96 p alle bedrijven lager te zijn dan in 959. Daar p smmige bedrijven de ppervlakte is gewijzigd, geeft het ttaal aantal gewerkte uren geen juist beeld van de bereikte arbeidsbesparing. Het arbeidsverbruik per ha zu hiervr een betere maatstaf zijn. Omdat k de intensiteit van het grndgebruik is gewijzigd geeft k het arbeidsverbruik per ha ng geen zuiver beeld. Daarm is in de figuur in bijlage 7 het arbeidsverbruik per 00 bewerkingseenheden uitgezet. Op alle bedrijven blijkt het arbeidsverbruik per 00 bewerkingseenheden te zijn gedaald. De gemiddelde daling van 959 tt 96 bedraagt 2%. De daling van het aantal uren per 00 bewerkingseenheden is p twee manieren bereikt. In de eerste plaats is het aantal gewerkte uren afgenmen, terwijl anderzijds het aantal bewerkingseenheden per bedrijf is tegenmen. Het ttaal aantal gewerkte uren is gedaald met 5%, terwijl het aantal bewerkingseenheden met 7% is gestegen. De daling van het aantal gewerkte uren heeft dus de grtste invled gehad p de daling van de tijd per 00 bewerkingseenheden. Figuur 8 geeft in prcenten het gemiddelde arbeidsverbruik van alle bedrijven en dat p trekker- en paardebedrijven, waarbij 959 p 00% is gesteld. II»59. I960 Fig. 8 Verlp van het arbeidsverbruik in prcenten. De daling van het arbeidsverbruik p de bedrijven met een trekker is sterker geweest dan de daling p de paardebedrijven. Op de trekkerbedrijven is het aantal uren met 8% gedaald, p de paardebedrijven met 7%. Het aantal bewerkingseenheden is p de trekkerbedrijven gestegen met 7% en p de paardebedrijven met 9%. De arbeidsbesparing per 00 bewerkingseenheden is dus p de trekkerbedrijven grter geweest dan p de bedrijven die met paarden werken. 3

29 5.3 VERGELIJKING ARBEIDSBEHOEFTE - ARBEIDSVERBRUIK De efficiëntie van de aangewende arbeid wrdt berdeeld dr het arbeidsverbruik te vergelijken met de arbeidsbehefte. Deze arbeidsbehefte is vastgesteld aan de hand van een begrting, zals in hfdstuk 6 nader wrdt tegelicht. In dit hfdstuk is k de vergelijking van arbeidsverbruik en arbeidsbehefte per bedrijf behandeld. Uit deze vergelijking blijkt duidelijk dat het vr een ratinele aanwending van de arbeid ndzakelijk is te streven naar een hge prduktie per man. Drdat p veel van deze bedrijven met een betrekkelijk kleine ppervlakte twee man werkzaam zijn, wrdt er sms meer arbeid besteed dan vlgens de taaktijden ) ndig zu zijn. Dit is vral het geval bij de veeverzrging in de winterperide. Bij de vergelijkingen in hfdstuk 6 blijkt dat de grtste verschillen tussen arbeidsverbruik en -behefte bij de veehuderij vrkmen. Bij de akkerbuw liggen de afwijkingen vr het merendeel beneden 20%. Uit ander nderzek is gebleken, dat p bedrijven znder vee in de winter sms veel uren aan algemene werkzaamheden wrden besteed. Op deze grep bedrijven zijn veel van deze uren naar de veeverzrging gegaan. Bij een kleine veestapel en een vaste arbeidskern van twee man zal het arbeidsverbruik dan k veelal ver bven de arbeidsbehefte liggen. We zien dit dan k p de meeste bedrijven. Op verschillende bedrijven zijn de veestapels in de lp van deze drie jaar vergrt. Deze tename van het aantal stuks vee ging meestal niet f nauwelijks gepaard met een stijging van het aantal uren vr de veeverzrging. Het gevlg is dan k geweest dat het verschil tussen het arbeidsverbruik en de begrte behefte kleiner is gewrden. De uitbreiding van de veestapel heeft dan k bijgedragen tt een meer ratinele aanwending van de arbeid. Op bedrijf K, waar de veestapel in 960 iets kleiner was dan in 959, is de verhuding tussen begrting en verbruik tch gunstiger gewrden, mdat hier gelijktijdig de vaste kern is ingekrmpen. De verschillen tussen begrting en verbruik zijn bij de akkerbuw minder grt dan bij de veehuderij. Het valt p dat p de bedrijven A, D, E, H, en I het verschil in 960 grter was dan in de beide andere jaren. Dit is verrzaakt dr de ngunstige weersmstandigheden in 960. Het arbeidsverbruik vr de algemene werkzaamheden kmt vrij ged vereen met de arbeidsbehefte, f is in smmige gevallen zelfs lager. Dat de prduktie per man invled heeft p de verhuding tussen arbeidsbehefte en arbeidsverbruik blijkt k uit figuur 9. De prduktie per man is hier uitgedrukt in het aantal bewerkingseenheden per vaste arbeidskracht (zie vr het begrip bewerkingseenheid nder 3.4). Uit de figuur blijkt, dat, wanneer het aantal bewerkingseenheden per vaste arbeidskracht minder is dan 000, aanmerkelijk meer tijd wrdt besteed dan vl- ') Zie I.L.R.-publikatie n. 70: Arbeidsbegrting met behulp van taaktijden", dr G. Pstma en Ir. E. van Elderen. 32

30 - Fig. 9 Invled van de prduktie per man p het arbeidsverbruik. arbeidsverbruik in % -- * * -- V['"T'[!". j L.ii* *- - -! _L»_* ] ' '! ' - -f-r.- f i --- L i : WOO aantal bewerkingseenheden.arbeidsbehefte per vaste arbeidskracht gens de begrting ndig zu zijn. Bij meer dan 000 bewerkingseenheden per vaste arbeidskracht wrdt p de meeste bedrijven het werk in de begrte tijd verricht. Een uitzndering hierp vrmen twee bedrijven (zie mcirkelde punten in fig. 9). De sterke afwijking naar bven kan vr deze bedrijven wrden verklaard uit het feit dat hier in de winter een grt verscht aan arbeid is. Dit wrdt ng versterkt drdat de berin in de winter meewerkt bij de veeverzrging. Hierdr is vral bij de veehuderij een grt verschil ntstaan tussen arbeidsbehefte en -verbruik. Uit het bvenstaande blijkt dat het vr veel bedrijven van grt belang is aandacht te schenken aan een gede afstemming van arbeidsaanbd en arbeidsbehefte p elkaar. Dit is mgelijk dr intensivering van de bedrijfsvering en/f dr inkrimping van de vaste arbeidskern. Hierdr zal een betere benutting van de beschikbare arbeid wrden verkregen, terwijl het k het arbeidsinkmen per uur in gunstige zin zal beïnvleden. Bij het bvenstaande mag natuurlijk niet uit het g wrden verlren, dat het gezinsbedrijf in dit pzicht een wat bijzndere psitie inneemt. Als een dergelijk bedrijf een verscht aan arbeid heeft, zal men er gauw te geneigd zijn aan bepaalde werkzaamheden extra tijd te besteden. Men mag dan echter wel als eis stellen dat hier een zekere belning tegenver staat. Of dit p deze bedrijven inderdaad het geval was, zal in het hfdstuk dat betrekking heeft p het arbeidsinkmen, wrden nagegaan. 5.4 ARBEIDSVERDELING Om de verdeling van het arbeidsverbruik ver het gehele jaar aan te tnen, is van elk bedrijf een arbeidsfilm per jaar pgesteld. De arbeidsfilms per bedrijf van de drie jaren zijn in één verzicht weergegeven, waardr het mgelijk is na te gaan welke invled veranderingen in de arbeidsrganisatie p de hgte en het verlp van het arbeidsverbruik hebben. Hiernder vlgen enkele algemene cnclusies die uit de vergelijking van deze arbeidsfilms naar vren kmen. In hfdstuk 6 wrden deze met een telichting per bedrijf gegeven. 33

31 Bij vergelijking van de drie arbeidsfilms blijkt dat arbeidstppen zijn verdwenen f verlaagd dr wijzigingen in het buwplan, f dr tepassing van andere werkmethden. Tijdens de vrjaarsperide zien we p veel bedrijven een tp in de arbeidsfilm. Deze is verlaagd dr bij de bieten vreger te beginnen met peenzetten, waardr het werk ver een langere peride is verspreid. Daarnaast is p smmige bedrijven de ppervlakte suikerbieten teruggebracht, terwijl p enkele bedrijven het gewas gladilen uit het buwplan is verdwenen. Tijdens de zmerperide is de vervanging van de zelfbinder dr de maaidrser van belang geweest. Het verdwijnen van de gladilen uit het buwplan geeft in deze peride een lagere arbeidsbehefte, mdat k in de zmer vr de verzrging van dit gewas veel uren ndig zijn. De grtste wijzigingen in de arbeidsfilm den zich vr in de herfst. Het vervangen van het vrraadrien en rapen van aardappelen dr het rien met de verzamelrier kmt bij veel bedrijven in de arbeidsfilm tt uiting. Waar de gladilen uit het buwplan verdwenen, is dit k in de herfstperide merkbaar in de arbeidsfilm. In enkele gevallen is het handrien van de bieten vervangen dr machinaal rien dr de lnwerker. Op de meeste bedrijven zien we dat de lijn van de arbeidsfilm in 960 en 96 p een lager niveau ligt dan die in 959. De aanschaf van een melkmachine heeft p veel bedrijven de arbeidsbehefte gedurende het gehele jaar teruggebracht. Op enkele bedrijven heeft k de inkrimping van de vaste kern zijn invled uitgeefend, speciaal bij de arbeid in de veeverzrging en het algemene werk. Een meer kritische huding ten pzichte van de rganisatie van het werk heeft k ngetwijfeld een rl gespeeld bij de vermindering van het arbeidsverbruik. In het algemeen dient men binnen zekere grenzen er naar te streven dat de arbeidsbehefte z gelijkmatig mgelijk ver het gehele jaar wrdt verdeeld. Het is geen grt bezwaar als in bepaalde periden tt zekere hgte pieken in de arbeidsfilm vrkmen. De ber vindt het meestal niet erg m enkele weken per jaar een grter aantal uren per week te meten werken. Wel is het gewenst dat deze peride slechts krt duurt en dat deze wrdt gecmpenseerd dr een daarpvlgende rustige peride. Arbeidstppen kunnen wrden ndervangen dr:. veranderingen in het prduktieplan, dr bepaalde gewassen dr andere te vervangen en dr van een bepaald gewas vrege en late rassen te nemen; 2. dr tepassing van andere werkmethden. In dit verband kan wrden gedacht aan verdergaande eigen mechanisatie f lnwerk. 3. dr inschakeling van ls persneel en burenhulp. Zals bij de behandeling per bedrijf zal blijken, is van deze mgelijkheden p alle bedrijven in meer f mindere mate gebruik gemaakt. De nder genemde mgelijkheid biedt vr kleine bedrijven niet zveel perspectief als vr grte bedrijven. Gebruikmaking van meerdere rassen heeft tevens het nadeel dat de te bewerken eenheden kleiner wrden. Wel is een betere arbeidsverdeling bereikt drdat p de meeste bedrijven de gladilen uit het buwplan zijn verwijderd. 34

32 Afb. 3 Dr inschakeling van de lnwerker kunnen de investeringen wrden beperkt. De mgelijkheden nder 2 genemd zijn grter en hebben in deze drie jaar grte arbeidsbesparingen pgeleverd, zals het machinaal rien van aardappelen en bieten, het maaikneuzen van gras, het machinaal melken, enz. De mgelijkheid m arbeidstppen p te vangen dr inschakeling van ls persneel wrdt steeds kleiner. In 959 is per bedrijf gemiddeld 300 uur dr ls persneel gewerkt; in 96 is dit gedaald tt ngeveer 00 uur. Het lnwerk is eigenlijk k als een vrm van ls persneel te beschuwen, nl. ls persneel uitgerust met werktuigen. De burenhulp is gelijk gebleven en bedraagt ngeveer 200 uur per bedrijf per jaar. Burenhulp biedt weinig mgelijkheden m arbeidstppen p te vangen, mdat meestal in dezelfde peride teruggehlpen met wrden. Wel maakt het tepassing van andere meer ratinele werkmethden mgelijk. Te verwachten is dat deze burenhulp, zij het in een andere vrm, belangrijker wrdt dr het gemeenschappelijk werken met grte werktuigen. De reeds genemde behefte aan verkrting van de werktijd zal zich k in de tekmst den gevelen. Daarnaast is vermindering van het arbeidsaanbd te verwachten, drdat minder meegewerkt zal wrden dr berin en kinderen. Om bij een gegeven bedrijfsppervlakte en arbeidsbezetting een arbeidsinkmen te behalen dat gelijke tred hudt met de lnstijgingen buiten de landbuw, zal het ndzakelijk zijn de bedrijfsvering z intensief mgelijk te den zijn. Dit betekent dat vermindering van de arbeidsbehefte in de kmende jaren veel aandacht verdient. In het bvenstaande zijn een aantal mgelijkheden genemd waarvan p smmige bedrijven gebruik is gemaakt. Deze methden kunnen k p de verige bedrijven wrden ingeverd, terwijl k nu ng ntwikkelingen gaande zijn die veel perspectief bieden. In het nderstaande wrden de belangrijkste genemd, waarvan smmige reeds wrden tegepast, terwijl andere vr deze grep bedrijven ng nieuw zijn. 35

33 Aardappelen Suikerbieten Granen Erwten Uien : Machinaal rien p lswagens. : Uitzaai van eenkiemig zaad, eventueel met precisiezaaimachine. Machinaal rien. : Maaidrsen van tarwe (bij gerst is deze methde reeds algemeen gebruikelijk). : Inschuren vervangen dr drsen vanaf de ruiter. : Zaaien p rijenafstand van 33 cm. Machinaal schffelen. Chemische nkruidbestrijding. Machinaal plukken. Vederwinning : Maaikneuzen van gras. Vederbieten uit het buwplan verwijderen. Veeverzrging : Veestapel tt vldende grte mvang uitbreiden. Machinaal melken. Tt 5 melkkeien vlgens methde PI Al. Bij grtere aantallen vlgens methde PI A2 met machinaal namelken. Tijdens weideperide melken in drlpmelkstal. Mechanisch uitmesten. Ged transprtmateriaal gebruiken bij het veren. De mstandigheden p elk bedrijf bepalen de keuze hieruit. Wel is duidelijk dat vr smmige nieuwe methden vrij grte investeringen ndig zijn. De lnwerker zal in vele gevallen een belangrijke bijdrage kunnen leveren tt het plssen van de prblemen. De arbeidskracht van de lnwerker is sms een welkme aanvulling p het arbeidsaanbd. Daarnaast kunnen vele werktuigen k gezamenlijk wrden gebruikt. Dit vr deze bedrijven zeer belangrijke aspect wrdt in hfdstuk 4 en 0 behandeld. 36

34 6. ARBEIDSVERDELING OVER HET JAAR EN VERGELIJKING VAN ARBEIDSBEHOEFTE EN -VERBRUIK PER BEDRIJF 6. INLEIDING Aan de hand van arbeidsfilms wrdt in dit hfdstuk een beschuwing per bedrijf gegeven ver de arbeidsverdeling ver het gehele jaar. Tevens is van het bedrijf een begrting pgesteld en vergeleken met het werkelijke arbeidsverbruik. Hierdr is het mgelijk de efficiëntie van de arbeidsbesteding te berdelen. Vr de begrting is gebruik gemaakt van de taaktijden uit I.L.R.-publikatie nr. 70 van G. Pstma en ir. E. van Elderen. Bij deze begrtingen is uitgegaan van de p het betreffende bedrijf tegepaste werkmethden, die echter niet altijd de meest delmatige beheven te zijn. 6.2 BEHANDELING PER BEDRIJF Zie blz. 38 t/m 6. 37

35 weekn j ri0 2 l3fl4 5 l6 7 lb Z< 25[ l i l [ Ô 5Ï 52 '"'"and / jqn / fepr mqrt aprit / mei / juni / juti / qug / sept' / kt. / nv / dec" 959. jaar ^ Fig. 0 Arbeidsfilm. j 2 5 S33' 0 """ p!;s: akkerbuw begrting veehuderij en vederwinning algemeen Fig. Arbeidsverbruik als percentage van de arbeidsbehefte. 38

36 Bedrijf A Het arbeidsverbruik heeft p dit bedrijf een vrij regelmatig verlp. In 959 zien we in september een flinke arbeidstp, verrzaakt dr de aardappelgst (vrraadrien en prapen in handwerk). In 960 is een gedeelte met de verzamelrier gegst, terwijl het verige deel ng in december met de vrraadrier is gerid en in handwerk pgeraapt. We zien hierdr in december k een arbeidstp. In 96 gaf de aardappelgst geen prblemen. Er is ten dr de lnwerker met de verzamelrier gegst. Het arbeidsaanbd dr twee man is het gehele jaar vldende m in de behefte te vrzien. Uit de arbeidsfilm blijkt vrts dat er in 96 ver het gehele jaar minder uren zijn gewerkt dan in de beide vrgaande jaren. Het arbeidsverbruik ligt ngeveer 30% hger dan de begrte behefte. De rzaak hiervan ligt vral in het feit dat de vaste arbeidskern van twee man p dit bedrijf in de winterperide niet vldende werk heeft. Er is daardr veel tijd besteed aan de verzrging van het vee. Vral bij een kleine veestapel kan hierdr de tijd zeer ver bven de begrting uitgaan. Er is een tendens aanwezig dat het verbruik zich in de richting van de begrting beweegt. Dit is vral het geval bij de veehuderij. Een intensivering van de bedrijfsvering zal een betere benutting van de arbeid mgelijk maken. 39

37 mu/week l.. : M l ""\ ï " - t -H-f-' ]! i 7J,\ i ' ' '. ' i l.\ V-' j i T. ;! j \ i t WA w A A y V i ' ' VU \.. M -fâi V \ x \l \ rh ' ' ' / t \ ^, i * J... k r i, \ \r~tttu 'V At\ ' t \HV~-A _.LLL_XI XX J XX v l. X A U J, H I] T V", XXXIM J S ft4a X xlxixfcx x + 5 xx l XX XnTXJXjX ri T-7 M.w~_DTU xxrxx t A l h i J- r ' ; ' V \ il i T i; H+ it Y ^ ^, n! ' \ r VT~ ^/i " _ t t t wcflkn. mcnd [ 959 jaar J / jan / f«br. / maart / april / m«i / juni / juli / au / sept. / kt / nv. / d»c. Fig. 2 Arbeids ilm. w 40 r*»v rsv SM Ol ES Ol 3' ia > aal kerb uw - 6e grt 'ng Ol i! : Ol eau tfer/j /em«e/i w< > Ol VYV Ol e/i i'erf er tv n/ï//i xx vx \\\ x^ Ol m O) ff i XX O (O Ol x^ XX x< : X O) Fig. 3 Arbeidsverbruik als percentage van de arbeidsbehefte.

38 Bedrijf B Het arbeidsverbruik ligt p dit bedrijf in 959 het gehele jaar p een zeer hg niveau, waarbij regelmatig hge arbeidstppen vrkmen. In 960 en 96 vertnt de film een veel gunstiger beeld. Het niveau ligt belangrijk lager, terwijl k het verlp meer regelmatig is. De arbeidstp in maart en april van 959 is vral verrzaakt, drdat in deze peride ngal wat tijd is besteed aan de buw van een werktuigenlds, en de aflevering van de uien van de vrige gst pas in deze peride plaatsvnd. Dit is de vlgende jaren niet het geval. In de peride mei tt half juni valt de verzrging van de gewassen; vral het bietendunnen en wieden vraagt dan veel tijd. Daar in 960 vreg met peenzetten kn wrden begnnen en de planten bvendien ng klein waren, werden de verzrgingswerkzaamheden ver een langere peride gespreid en vreg het k minder tijd. Z vreg mgelijk beginnen met peenzetten is erg belangrijk! De gstperide van granen en erwten geeft in 959 van eind juni tt eind augustus een tp. De vlgende jaren zijn deze werkzaamheden meer gespreid. Drdat het gewas gladilen in 960 uit het buwplan is verdwenen, ligt de behefte k tijdens de graan- en erwtengst lager. Dit gewas vraagt vr de verzrging in deze peride ngal wat tijd. De aardappelgst vindt in 959 in een krte peride plaats, wat een hge piek te zien geeft in de film. In 960 is dezelfde methde gevlgd (vrraadrien en rapen), maar k hier is het werk meer gespreid. In 96 is het grtste deel met de verzamelrier gegst. De verlaging van het arbeidsverbruik in ktber en nvember wrdt vr een belangrijk deel verrzaakt dr de uitschakeling van de gladilen. Het gehele niveau is de laatste twee jaar lager, drdat aan algemeen werk minder tijd is besteed en de tijd vr de veeverzrging is gedaald. In 959 is bvendien k ngal wat lsse arbeid verricht dr een zn die buiten het bedrijf werkzaam is. In 959 ligt het verbruik 32% bven de begrting; in 960 en 96 is dit resp. 3 en 7%. Het grte arbeidsaanbd in 959 is k hiervan de rzaak. Het grtste verschil treedt k hier weer p bij de veehuderij, hewel het relatief minder grt is dan bij bedrijf A. De veestapel is bij bedrijf B grter. Bij de werkzaamheden in de akkerbuw kmen de begrte arbeidsbehefte en het arbeidsverbruik vrij ged vereen. 4

39 mu/week.0! ^ s -il 60 Y 50 * V ta -H v - j \ 20 f 0 j j wttk n. 2 3 mnd / jn 959. jaar V lit i rr^n! H \ *A \ ^ ^ VÂI IV ^ f" A a^ ' ' K^-À-i i V J\ V j- -- ' j j"--- A i i\ri à F i A' i t /V A i;/,- ^ Ï ^ / ) TT Ici V i i - Si i' \ /\ s i M t 0 2J3 H " / ftbr / maart / april / m«i / juni / juli / aug / stpt. / kt. / nv. / d»c. Fig 4 Arbeidsfilm. v. I \A }/\ X-, \ 30-4y- "t- A '\ / î L- 39 j J {! J J T_ ([ 4- u ; " 4J -A- SA M-I- /'/\ In r x > H.'!' H ï fiï-ï A i r J\ <J \ / i iim--k^--i J ' L I 'ïv äi-lfcj V t' v. TJIAPIÎL y 4-X_LLLJE2 /_ Djaii ^ -J r ïl M ISO i B 77^ I2S vi"! n-rl 00 7S SO IS 0 rx- - ~.w. O l i 0\ Ol 0 ) 0 ) 0 ) \\^ $J ^ ^ ^\ $$ ^ ^ ^ 0> O -. ttaal K-& v^^t)uderij en vederwinning akkerbuw K-Al algemeen - begrting Fig. 5 Arbeidsverbruik als percentage van de arbeidsbehefte. 42

40 Bedrijf C De arbeidsfilm geeft tussen de drie jaren geen grte verschillen te zien. Dr mechanisatie van de aardappelgst en dr besparingen in andere periden is het gemiddelde niveau wel elk jaar iets verlaagd. Het arbeidsaanbd van twee man is p dit bedrijf ruimschts vldende m in de behefte te vrzien. Er wrdt veel met een ander bedrijf samengewerkt, vral k mdat de meeste werktuigen gezamenlijk wrden gebruikt. In mei en juni ligt de behefte in 959 hger dan in de beide andere jaren, hetgeen verrzaakt is drdat de verzrging van de gewassen ten meer tijd heeft gevraagd. Half september geeft een zeer hge arbeidstp te zien, verrzaakt dr de aardappelgst (werpradrien en prapen). Hierbij is samengewerkt met de buurman. De daarpvlgende week zien we dan k een sterke daling, mdat in deze week vr de ntvangen hulp is teruggehlpen. In 960 is de tp lager drdat de aardappelgst ver een langere peride is gespreid en een gedeelte met de verzamelrier is gegst. In 96 is de tp geheel verdwenen daar de gehele ppervlakte met de verzamelrier is gerid. Eind nvember zien we in 960 ng een hger arbeidsverbruik dr het mzetten en srteren van de aardappelen. De begrte behefte en het werkelijk verbruik kmen vr het gehele bedrijf ged vereen. Wel zien we een afwijking naar bven bij de veehuderij en een afwijking naar beneden bij de algemene werkzaamheden. Het verschil tussen begrting en werkelijk verbruik wrdt bij de veehuderij elk jaar kleiner. Dit is te te schrijven aan een vergrting van het aantal stuks grtvee, znder dat de ttale tijd vr de veeverzrging is tegenmen. Hieruit blijkt dus dat alleen reeds uitbreiding van de veestapel leidt tt een meer ratinele aanwending van de arbeid. 43

41 : mu/w ei k SO i -]! / À S T ", I i -U J! '~y f\ yj^fi I - i j- J i \ 'i l l ' ' \\ i - ' "i ' - \ : l i s \ A v\! ' ' i 7 IJl [I ƒ t i - i Ji w Y y i ' H i N f[ '\ \ / v. J - il A i L- \ \ ",'<\ ' ; i w! t\ fik ï - i -- V J il f V \ \\ i V l x V -, 7 / - V \ V \ r ^ v \>? \ \, \-_ \ l \ ) \ 20 0 weekn maand 959. jaar \ 960 _ 96. î e 9( / jan. / febr. / maart / april / mei / juni / juli / aug / sept. / kt. / nv. / dec. Fig. 6 Arbeidsfilm. 44 Isa ' """ l pjsl akkerbuw begrting veehuderij en vederwinning algemeen Fig. 7 Arbeidsverbruik als percentage van de arbeidsbehefte.

42 Bedrijf D De arbeidsfilm heeft een vrij regelmatig verlp. Grte tppen kmen in het arbeidsverbruik niet vr. Ok p dit bedrijf is het arbeidsaanbd dr twee man ruimschts vldende m de behefte te dekken. In 959 vraagt het pzakken van de aardappelen in april ngal wat tijd. In 960 zien we in maart een tp, verrzaakt dr het pten van ptuien. De tp in september 959 bij de aardappelgst zien we de beide vlgende jaren niet terug. In 960 is met de verzamelrier gegst, terwijl in 96 met de vrraadrier is gewerkt, maar ten is slechts een kleine ppervlakte aardappelen verbuwd. Het verschil tussen begrting en verbruik wrdt k hier weer vr een belangrijk deel verrzaakt dr een hg arbeidsverbruik in de veehuderijsectr. De vermindering van dit verschil is k weer een gevlg van een vergrting van de veestapel, bij een slechts geringe stijging van het arbeidsverbruik. Het aantal melkkeien is van 4,7 p 0 gebracht. Drdat in de winter twee man p het bedrijf aanwezig zijn, wrdt aan het vee veel zrg besteed, waardr k in 96 het verbruik ng aan de hge kant is. 45

43 959 - jaar ^ I 3 I 4 I 5 i 6 I 7 I 8 I 9J0II2I3I45 rell78 920I222 z3 ItlÉïë S jn. / febr. 7 mart / pril / mei / juni / juli / aug. / sept. / kt. / nv. / di Fig. 8 Arbeidsfilm. l < 959 i «i O) Oj 0> O L C i O» Ol O) ttaal akkerbuw begrting KX883 veehuderij en lv\\j ^'gemeen vederwinning Fig. 9 Arbeidsverbruik als percentage van de arbeidsbehefte. 46

44 Bedrijf E Het arbeidsverbruik verlpt vrij regelmatig znder hge tppen. Wel ligt het een grt deel van het jaar p een vrij hg niveau. Ok in de gstperide van aardappelen en bieten vertnt de film geen hge tppen. De ppervlakte hak vruchten is niet grt, terwijl de aardappelgst vr een deel met de verzamelrier is verricht. De bieten kunnen gemakkelijk in handwerk wrden gerid. De twee aanwezige arbeidskrachten kunnen meestal in de behefte vrzien. Bij smmige werkzaamheden wrdt gebruik gemaakt van burenhulp. Het arbeidsverbruik ligt ngeveer 25% hger dan de begrting. Dit verschil det zich zwel vr bij de akkerbuw als bij de veehuderij. Bij de akkerbuw is het verschil in 960 het grtst. Ditzelfde zien we k bij de bedrijven A, D, H en I. De ngunstige weersmstandigheden zijn mgelijk hierp van invled geweest. Bij de rundveehuderij zien we k weer een afnemend verschil tussen begrting en verbruik. Ok hier is de veestapel uitgebreid, waarbij het arbeidsverbruik niet is gestegen. Vr de algemene werkzaamheden kmen verbruik en behefte ged vereen. 47

45 Fig. 20 Arbeidsfilm. bsa ' """ I p akkerbuw veehuderij en vederwinning algemeen Afb. 2 Arbeidsverbruik als percentage van de arbeidsbehefte. 48 begrting

46 Bedrijf F De arbeid wrdt p dit bedrijf geleverd dr de ber en de berin, aangevuld met lsse en burenhulp. Vr een eenmansbedrijf is de bedrijfsvering intensief, waardr aanvullende hulp een vereiste is. Van maart tt nvember is dan k lsse hulp ndig. In de maanden mei en juni zien we in 96 een duidelijk lager arbeidsverbruik, vral verrzaakt drdat de gladilen uit het buwplan zijn verdwenen en de uien in deelbuw zijn geteeld. Deze beide gewassen vragen in de verzrgingsperide veel werk. In 959 kmt eind september een tp vr als gevlg van het vrraadrien en prapen van de aardappelen. In 960 is nder ngunstige mstandigheden ver een langere peride gerid. Het hge arbeidsverbruik in week 43 en 44 is k dr het prapen van de aardappelen verrzaakt. In 96 is met de verzamelrier gewerkt en ligt het arbeidsverbruik beduidend lager. Ok de afwezigheid van het gewas gladilen heeft in de herfst een belangrijke verlaging tt gevlg. In 959 vraagt het rien hiervan in week 45 veel arbeid en in 960 in week 43. Op een eenmansbedrijf met een intensief prduktieplan, zals dit bedrijf, past dit gewas zeker niet. Het arbeidsverbruik ligt 27 tt 33% bven de begrting. Bij de werkzaamheden in de akkerbuw kmen begrting en verbruik vrij ged vereen. Het grte verschil det zich vr bij de veehuderij en de algemene werkzaamheden. Ok hier is bij de veehuderij het verschil tussen begrting en verbruik afgenmen. Ok p dit bedrijf is de veestapel vrij sterk uitgebreid. Dat het verschil niet sterker is afgenmen, wrdt mede verrzaakt dr het feit, dat de berin een belangrijk deel van de veeverzrging vr haar rekening neemt. Verder valt p dat vral in 96 bij het algemene werk een tenemend verschil te zien is. Dit wrdt verrzaakt drdat het arbeidsverbruik in de akkerbuw met de helft is teruggebracht, waarbij een deel van de vrijkmende tijd aan algemeen werk is besteed. Dat van deze uren niet meer aan de veeverzrging zijn besteed, hangt samen met het feit dat de berin deze vr een grt deel verzrgt en dat de interesse van de ber niet in deze richting gaat. 49

47 ^ mu/week weekn. mand 4- i T J 4- I ÎI! lin li! II /i r f ft i \ r \ \ \ \ -- M 4 V! - - r 7 V W V I -f III i i j J- -tir K+lfr- uw (l\ ' 'V J i I r i \, V V \\ \ [-f l I i f ÈI Wf (ƒ i T 4 -\ iv / i -4 i A, ( If i --I i «A / V l Ui I -Hi I4-HrrH Mi lul i ' ;' ' \ y i i ^ e39*0 4, È / jn / febr. / mart / pril / mei / juni / juli / ug / sept. / kt / nv. / dec jaar \ I Fig. 22 Arbeidsfilm. A' l\l\ k A '' 4 Mi i A l/j/ i " /! / i V If l f\ \ t \ r li / / 7 7 / 4! -J 'i' 'f! M.i f) J t - 4 ï / ' ï i l M i' j k - (< \\ > \ l_ \ / f A i L r / >y A V - - A \ M 7 \ \/ J i \ \ ttaal akkerbuw I - begrting veehuderij en vederwinning algemeen Fig. 23 Arbeidsverbruik als percentage van de arbeidsbehefte. 50

48 Bedrijf G Het aantal vaste arbeidskrachten bedraagt p bedrijf G twee man, ni. de ber en een zn. Het grtste deel van het jaar is het arbeidsaanbd van deze twee mensen vldende m in de behefte te vrzien. In enkele periden kmt een arbeidstp vr die wrdt pgevangen dr burenhulp. In 959 wrdt de arbeidstp begin april vral verrzaakt dr het pten van gladilen. De beide vlgende jaren is de ppervlakte kleiner. Het peenzetten van de bieten en de verzrging van de gewassen leidt niet tt een extreem hg arbeidsverbruik. Ok tijdens de gst van aardappelen en bieten kmen geen zeer hge arbeidstppen vr. De tp in 959 (week 40) wrdt verrzaakt dr het feit dat gezamenlijk een aardappelrier wrdt gebruikt, waardr dus vreemde hulp p het bedrijf aanwezig is. In de peride hieraan vrafgaand, is hiervr teruggehlpen. Het arbeidsverbruik tijdens de gstperide van de hakvruchten is in 960 en 96 beduidend lager dan in 959. De ppervlakte gladilen is teruggebracht, waardr de gst in deze peride niet zveel tijd vraagt. Bvendien is in 959 de gst van aardappelen en bieten bemeilijkt dr de zeer drge en harde grnd. Het arbeidsverbruik is elk jaar p een lager niveau gebracht. Verschillende rzaken zijn hiervr aan te geven. De vermindering van de ppervlakte gladilen is reeds genemd; dit gewas vraagt het gehele jaar dr veel werk. De verzrging van de aardappelen heeft in 959 en 960 veel meer tijd gevraagd dan in 96. Aan algemene werkzaamheden is in 960 en 96 belangrijk minder tijd besteed dan in 959. Mgelijk hangt dit samen met het feit dat de beide laatste jaren de zn een deel van het jaar buiten het bedrijf werkzaam is geweest. Als de weersmstandigheden landwerk nmgelijk maken, wrden veelal algemene werkzaamheden verricht, zals nderhud aan erf, gebuwen en werktuigen. Wanneer twee man p het bedrijf aanwezig zijn, zal aan deze werkzaamheden meer tijd wrden besteed. De arbeidsbehefte vlgens de begrting en het werkelijke arbeidsverbruik kmen vr zver dit het gehele bedrijf betreft, ged met elkaar vereen. Bij de veehuderij zien we in 959 een verschil van 50%. De invled van de verdubbeling van het aantal stuks grtvee in 960 is k hier weer duidelijk zichtbaar. De tijd vr algemeen werk blijft in 960 en 96 beneden de begrting. De rzaak hiervan is hierbven reeds besprken. 5

49 mu/week L : ij, j 7T i ; ; ;! i 4 t! i t -. ;. 4 ' \ A, 'N f ^ N * s/. i - V * "V \ K J _i. : : 4 A. : '»'.,. \.4 \ M iv / ja / -i i i ' ; 44 C- i ' \, f i! ; i ; ; ia > A f V tt! <\ * - V y i 4- i i A A z' V - A l\ V / 74 A. A J 'l' ii y V. _ r. W i/! / /,j f \ f j ï I f A A '.A \f r I il' l\ II / \ J r r - ^ k \ / u V '\ / \ ^ \> V S 7 Q H l A. \ <~. \ wttkn. maand e i ii IE e / jn. / febr / mrt / pril / mei / juni / juli / aug / sept / kt. / nv. / dec Fig. 24 Arbeidsfilm. t(aa/ akkerbuw begrting veehuderij en vederwinning algemeen Fig. 25 Arbeidsverbruik als percentage van de arbeidsbehefte. 52

50 Bedrijf H Uit de arbeidsfilm blijkt dat het arbeidsverbruik in 959 en 96 p een ngeveer gelijk niveau ligt en in 960 belangrijk hger. In 959 is de arbeid geleverd dr de ber en de berin, aangevuld met burenhulp. In 960 is het bedrijf met 5 ha vergrt tt 7,5 ha. In dit jaar is er een vaste arbeider p het bedrijf werkzaam geweest. Het buwplan is in dit jaar intensiever dr een hger percentage hakvruchten. In 96 is de vaste arbeider niet meer p het bedrijf werkzaam geweest. Hewel het percentage hakvruchten weer gelijk is aan 959, heeft de ber tch kans gezien het werk p dit vergrte bedrijf, uiteraard weer met burenhulp, klaar te krijgen. De mechanisatie van de aardappelgst en het machinaal melken hebben hierte in belangrijke mate bijgedragen. Wel ligt het aantal dr de ber gewerkte uren p een vrij hg niveau. Dit bedraagt 300 uur per jaar. Er zijn echter ng wel mgelijkheden m dit terug te brengen. Hierp wrdt later ng teruggekmen. De figuur laat zien, dat p dit bedrijf het begrte en het werkelijke verbruik ged vereenkmen. Vr de veehuderij ligt het iets bven de begrting, maar vr de andere nderdelen ligt het er sms belangrijk nder. Vral in 96 is het verschil bij de akkerbuw belangrijk. De grte ppervlakte per man speelt hierbij ngetwijfeld een rl. Ok bij de algemene werkzaamheden kmt het verbruik niet bven de begrting. In 960 is meer tijd aan algemeen werk besteed, waarschijnlijk als gevlg van het aanwezig zijn van de vaste arbeider. In dat jaar is meer tijd besteed aan nderhud van erf, gebuwen en inventaris. Ok in de beide andere jaren wrdt aan deze werkzaamheden echter vldende aandacht besteed. Samenvattend kan wrden gezegd dat p dit bedrijf ratineel wrdt gewerkt en dat dr een hge prestatie per man het arbeidsverbruik in 959 en 96 beneden de begrting ligt en in 960 ngeveer gelijk daarmee. 53

51 mu/week / -L Kt I - i A > \ i! \ /"* - - i j A \ -- \l / i l V f h! "\ \ 'V / t V - ) I f ( 'l ' i A,l f * \, f I tf '; / TT > N! ; \ ; I It- -T-'-! l ' ill PÎ \ Iv / '. II -t - l A' \/ V r i V ji' - i - -< V ' \ \ s~ A \ / V V \ / V V I ~\ V h v/ - ^ < \ j J \ \ \ Ij L ^ *\ j A l\ ft \ - week n. maand i 2 3 i n S / jan febn / mart / pril / mei juni / juli / ug / sept. / kt. / nv / dec. / / 959. jaar \ Fig. 26 Arbeidsfilm. Ol m t w > en 54 ttaal t&'-'a v^ehuderij en veüerwinning akkerbuw \-\ algemeen begrting Fig. 27 Arbeidsverbruik als percentage van de arbeidsbehefte.

52 Bedrijf I Uit de film blijkt duidelijk dat het arbeidsverbruik in 959 het hgst is geweest, in 960 is het gedaald en deze daling heeft zich k in 96 vrtgezet. In 959 kmen in mei en juni enkele hge tppen vr die verrzaakt wrden dr de verzrging van de bieten en dr verbetering van erf en gebuwen. In de vlgende jaren is het arbeidsverbruik lager dr inkrimping van de ppervlakte bieten. Begin juli kmt in 959 ng een tp vr dr het wieden van de erwten. De beide vlgende jaren is chemische nkruidbestrijding tegepast. Tijdens de gstperide van aardappelen en bieten kmen geen hge tppen vr. De aardappelen zijn in 959 te velde verkcht, terwijl ze in 960 niet zijn gerid dr het hge percentage zieke knllen en de ngunstige weersmstandigheden. In 96 zijn geen aardappelen meer verbuwd. De bietengst gebeurt vrnamelijk in handwerk. In 96 is een gedeelte machinaal gerid dr de lnwerker. De arbeid wrdt p dit bedrijf geleverd dr de ber en een vaste arbeider. De arbeidstppen zijn pgevangen dr inschakeling van ls persneel. De arbeidsbehefte is in 96 zver gedaald, dat het grtste deel van het jaar twee man vldende zijn m hierin te vrzien. De vergelijking van arbeidsbehefte vlgens de begrting en werkelijk verbruik tnt aan dat deze beide p dit bedrijf vrij ged vereenkmen. Ok bij de veehuderij zijn de verschillen niet z grt als bij de meeste vrige bedrijven. Ok hier zien we weer de invled van de grter wrdende veestapel. In 96 is deze uitgebreid tt 3,6 stuks grtvee. Een behrlijke prduktie per man blijkt k hier weer ndzakelijk vr een ratinele aanwending van de arbeid. 55

53 !! : ' '! mu/week 40 wtikn. maand r ;i - f! "f 'IM : f" :!, :: : :..;!.!. ; :-J/vH : A- : * v\ iffr n / Wv'/xyv/.y\. / ^'T 7 -/A/ TY 7\ ' VÄ/I : /YAV V W j. L A N /\/.Vi. A A J; l i ürä/'" I. \ ; i..l / \ :.ii:i \_ J - 'I i Î' l" ] '! M;:..i i v " r t- / - i tl e I4 5 l6 l7 l li i S / jn. / ftbr. / maart / april / m«i / juni / juli / aug / sept / kt. / nv. / d*c L+ i.a rtlmi I 7 il f Li Hrrfi ;! ' i -f v L '< ' ii L_Li.i! ;.. i ; ' :. ; : l i l -, r+ ji r, ï T _ \/ \ / T-t- + -j- _... l il S II / \ A / 0 ) tf i/ - ( \l A ' ' 'l ' l. / ' ;/ i; ' / A \ j l' (I X V, / / ' 'f 'i \ t f J f A \ l \ \ \ \ \ \ V \j \. i_ L /> \ *l k \ 959. jaar i Fig. 28 Arbeidsfilm. ttaal veehuderij en vederwinning akkerbuw f^\\j algemeen begrting Fig. 29 Arbeidsverbruik als percentage van de arbeidsbehefte. 56

54 Bedrijf J Op dit tweemansbedrijf ligt het arbeidsverbruik het gehele jaar p een vrij hg niveau. In verschillende periden ligt het z hg dat lsse hulp met wrden ingeschakeld. In mei en juni zien we een hg arbeidsverbruik dr de verzrging van de gewassen. Vral de verzrging van de bieten speelt hierbij een belangrijke rl. Uitzaai van eenkiemig zaad en eventueel machinaal dunnen, kunnen in deze peride de arbeidsbehefte verminderen. De gstperide van graan en erwten verrzaakt in juli en augustus k hge arbeidstppen. In 959 en 960 zijn tarwe en haver met de zelfbinder gegst, daarna ingeschuurd en in de schuur gedrst. In 96 is al het graan gemaaidrst, wat k blijkt uit het verlp van het arbeidsverbruik. Bij de gst van erwten is ng arbeidsbesparing mgelijk dr deze niet eerst in de schuur te brengen, maar dr direct van de ruiters te drsen. De besparing is p dit bedrijf vral bereikt in de herfstperide. Bij de aardappelgst zien we in september 96 een lager arbeidsverbruik mdat dr de lnwerker is gerid met een verzamelrier. De beide vrige jaren is p vrraad gerid en zijn de aardappelen in handwerk pgeraapt. Deze besparing blijkt k duidelijk uit de arbeidsfilm. Bij de gst van de suikerbieten is het handwerk in 96 vervangen dr machinaal rien dr de lnwerker. De arbeidsfilm in ktber en nvember tnt dit duidelijk aan. Zals in het vrgaande is weergegeven is het verlp van het arbeidsverbruik in 96 in de peride juli tt december belangrijk gunstiger dan in de beide vrige jaren. Dit is bereikt dr: maaidrsen van het graan; machinaal rien van de aardappelen; machinaal rien van de suikerbieten. Een verdere verbetering kan ng wrden bereikt dr vereenvudiging van de verzrging van het bietengewas en dr het drsen van de erwten vanaf de ruiter. De buw van een drlpmelkstal zu bij de veeverzrging gedurende de gehele weideperide de arbeidsbehefte verminderen en het melken dr één persn mgelijk maken. Nu meten de keien wrden pgehaald en p de winterstal wrden gemlken. Als bvenstaande veranderingen wrden drgeverd, heft k p dit bedrijf niet meer van ls persneel gebruik te wrden gemaakt. Het arbeidsverbruik ligt ngeveer 25% bven de begrte arbeidsbehefte. Ok hier is dit weer vrnamelijk verrzaakt, drdat veel tijd aan het vee is besteed. Vral in de winterperide is dit het geval, daar steeds twee man p het bedrijf aanwezig zijn en daarnaast het melken ng vr een deel dr de berin wrdt gedaan. 57

55 mu/* weekn maand ee k I I " '! J i! I ' i i i + ' - - >- j--' \r ' \ - -"- ;.- Tj + fr; u i \ ; i : ' \ \ i y 959 _ jaar J 960_ i / " - - N \! \ï 'j ~\ /, A V; \ ~ M"T... w -IT e i l~ u Li «,./ 7 K.k. 7; i\ /, V \ v V/ V *J ( W v \ u! \ M/ ï / \7 y J" lil JLJ t \ r r \/! \ I l / ^ / A \ \ A H i S^,'l '\ A V ' V \ r \ \ \,' I E , i / jn. / febr / maart / april / mei / juni / juli / ayg. / sept. / kt. / nv. / dec. / V / A r T V i y [ J J f, V / f / - L ^ yiï -'? iil; V ; ; ƒ / 7^~ r J - fir -J Ir-..U- --^-i-l l u V LA 7~P \ V. I -~\l \l» i ', 'il II S i\ \ \ i f Fig. 30 Arbeidsfilm. A V \ A \ (\!; / j» ' K ' V r> V i! \ \ ~- 58 Fig. 3 Arbeidsverbruik als percentage van de arbeidsbehefte.

56 Bedrijf K Uit de arbeidsfilm blijkt dat het arbeidsverbruik in 959 belangrijk hger ligt dan in de beide vlgende jaren. De lijnen vr 960 en 96 liggen ngeveer p hetzelfde niveau. Deze teruggang van het arbeidsverbruik is vr een belangrijk deel verrzaakt dr een inkrimping van de bedrijfsppervlakte. De arbeid wrdt geleverd dr de ber met een vaste arbeider en de berin. In 959 is k de vader van de ber p het bedrijf werkzaam geweest. In drukke periden is sms ng lsse hulp ingeschakeld. In 959 zien we in maart een arbeidstp, die verrzaakt wrdt dr het afleveren van de aardappelen. In april vraagt het inkuilen van gras en het pten van de gladilen veel tijd. In 960 ligt het verbruik in april en mei lager, drdat het inkuilen van gras in twee gedeelten is uitgeverd, nl. in mei en september en de ppervlakte bieten met 0,50 ha is ingekrmpen. Ok de verwijdering van de gladilen uit het buwplan heeft zwel in 960 als in 96 het arbeidsverbruik in de vrjaarsperide verminderd. Het inkuilen van gras efent in 96 geen invled meer uit p de arbeidsfilm, mdat de lnwerker dit geheel met de maaikneuzer verzrgt. De higst en de gst van granen en erwten geven in juni en juli geen aanleiding tt meilijkheden. In augustus en begin september van 959 zien we een hger arbeidsverbruik dr het drsen van granen en erwten, dr het uitrijden van de stalmest en dr de verzrging van het gewas gladilen. In 960 is de tarwe in ktber gedrst en in 96 met de maaidrser gegst. In 96 kmt in de tweede helft van augustus een tp vr dr het drsen van erwten, het uitrijden van stalmest en het planten van winterblemkl. In alle jaren verrzaakt de aardappelgst in september een arbeidstp. De bietengst vindt vrnamelijk met de hand plaats. Alleen in 960 is een gedeelte dr de lnwerker machinaal gerid. Begrting en verbruik blijken p dit bedrijf ged vereen te stemmen. De verkleining van het bedrijf in 960 bracht het gevaar met zich, dat de verhuding tussen arbeidsaanbd en arbeidsbehefte zich in ngunstige zin zu wijzigen. Dit is echter vrkmen dr een vermindering van het aantal vaste arbeidskrachten, terwijl daarnaast het bedrijf is geïntensiveerd dr een hger percentage hakvruchten in het buwplan p te nemen. Alleen bij de veehuderij zien we in 959 een hger verbruik dan de begrting aangeeft. In 960 en 96 heeft dit zich in gunstige zin gewijzigd. De inkrimping van de vaste arbeidskern speelt hierbij de grtste rl. Samenvattend kan wrden gezegd dat men p dit bedrijf heeft gestreefd naar een hge prduktie per man dr een gede afstemming van arbeidsbehefte en arbeidsaanbd. 59

57 - ( " mu/week ! -.J_..J_l.! i! i! : H \- \ l :.l i._:. LU _L ' La.i_.-! /* - i - - j f\ I I f- 4.L- ; -i j- 7\?\ i i ij. V 4 -H. li L J!! -U -!! T ; trinr i - :i -jj- i!!'jv - IV i i ] i J j i.! ;, L-, i \- "J A f n y \ A j Ï r v Ï j [ - A ^ ^ ; V '- \ } A Ï V J J j\ f i yi \ ï, t \ k ] ' l' ïî X M Ï' -J f J f y \ i / /* \ r^ ^ \ fs ^ \ V y h f A \ \ 20 weekn. maand i ! / jan. / te 3r. / maart / april / mei / juni / juli / äug. / sept. / kt. / nv. / dec jaar \ I960. 9E. I ' Fig. 32 Arbeidsfilm. ltqal Ê-Xvî v *ehud*rij en vederwinning Su akkerbuw begrting algemeen N\N Fig. 33 Arbeidsverbruik als percentage van de arbeidsbehefte. 60

58 Bedrijf L Het arbeidsverbruik ligt in deze drie jaren ngeveer p hetzelfde niveau. Het bedrijf is in 960 met 2,75 ha vergrt. In 959 kmt begin mei een hge tp vr in de arbeidsfilm, verrzaakt dr het peenzetten van de bieten dr ls persneel. In 960 en 96 is een grter deel van de bieten, gespreid ver een langere peride, dr de ber peengezet. Tijdens de zmerperide kmen geen extreem hge arbeidstppen vr. In september 959 verrzaakt het uitrijden en spreiden van de stalmest en het prapen van de aardappelen een hg arbeidsverbruik. In 960 zijn de aardappelen dr de lnwerker en in 96 met de eigen verzamelrier gerid. In 96 geeft het drsen van een grtere ppervlakte tarwe in september k een tp te zien. Het rien van de bieten gebeurt in 959 en 960 in handwerk, in 96 wrdt een gedeelte dr de lnwerker machinaal gerid. De tp in begin ktber 959 wrdt verrzaakt dr het rien van de bieten dr ls persneel. De bendigde arbeid wrdt geleverd dr de ber, aangevuld met burenhulp en ls persneel. Burenhulp zal in de tekmst van belang zijn, vral wanneer men gezamenlijk werktuigen gebruikt. De arbeidsbehefte ligt het gehele jaar p een vrij hg niveau, zdat de ber vrij veel uren per week met werken. Bvendien wrdt de mgelijkheid m ver ls persneel te kunnen beschikken steeds kleiner. Het zal dus ndig zijn de arbeidsbehefte te verlagen. Mgelijkheden hierte zijn: gebruikmaken van mngerm bietenzaad, eventueel gezaaid dr lnwerker met precisiezaaimachine; maaidrsen van de tarwe; rien van bieten dr de lnwerker; machinaal melken vlgens de methde PA2. Op dit bedrijf ligt het arbeidsverbruik in 959 ngeveer gelijk met de begrting, in 960 en 96 belangrijk daarnder. Dit is bereikt dr een hge prduktie per man. Uitgedrukt in bewerkingseenheden is de prduktie per man p dit bedrijf het hgst. Arbeidsaanbd en -behefte zijn ged p elkaar afgestemd, waardr de beschikbare arbeid zeer ratineel wrdt aangewend. Verder dient te wrden pgemerkt dat de structuur van de grnd p dit bedrijf van dien aard is, dat weinig hinder wrdt ndervnden van ngunstige weersmstandigheden. Ok dit speelt met name bij de akkerbuw ng wel een rl. 6

59 7. ARBEIDSVERBRUIK PER PROCES 7. INLEIDING In dit hfdstuk wrdt per prces aangegeven he het verlp van het arbeidsverbruik is geweest. Hierbij is het arbeidsverbruik per prces van 959 en 96 met elkaar vergeleken. Daarna is een verklaring gegeven van de belangrijkste rzaken die tt deze veranderingen in het arbeidsverbruik hebben geleid. 7.2 ARBEIDSVERBRUIK PER PROCES Uit figuur 34 blijkt het gemiddelde arbeidsverbruik per ha in 959 en 96. Het aantal uren vr aardappelen is met ruim 00 per ha gedaald. Vr de suikerbieten is de daling 43, vr granen en erwten resp. 7 en 26 uur per ha. De aan Fig. 34 Gemiddeld arbeidsverbruik per prces. de bnen bestede uren zijn in beide jaren ngeveer gelijk, die vr de uien daalden met 28 uur per ha. De verige gewassen bestnden in 959 vrnamelijk uit gladilen. In 96 zijn deze bijna uit het buwplan verdwenen en is het grtste deel hiervan vlas en graszaad. De tijd per stuks grtvee is met 37 mu gedaald. Vr de algemene werkzaamheden is de tijd met 6 mu per ha cultuurgrnd gedaald. 7.3 AARDAPPELEN De daling in uren is bij het gewas aardappelen vr 74% verrzaakt drdat de gst minder tijd vreg en vr 23% dr een lagere tijd bij de verzrging. Figuur 35 geeft het percentage weer dat in 959 en 96 met de verzamelrier en de vrraadrier is gegst. In 959 is 5% van de ppervlakte aardappelen met de verzamelrier gegst en 85% met de vrraadrier. In 96 is deze verhuding mgekeerd; 83% van de ppervlakte aardappelen is ten met de ver- 62

60 vrraadrier verzamelrier lnwerk eigen mechanisatie H lichter machinaal Fig. 35 Wijzigingen in gstmethde in pr- p.,, centen van de gegste ppervlakte.,?".. Wijzigingen in gstmethde in prcenten van de gegste ppervlakte. zamelrier in zakken gerid. Ls p wagens rien kwam ng niet vr. Het vrraadrien gebeurde vr het grtste deel dr de lnwerker. Daar er p verschillende bedrijven een verzamelrier is aangeschaft, is het aandeel van de lnwerker bij de aardappelgst afgenmen. Deze verricht wel een belangrijke taak bij de aardappelgst p de paardebedrijven; p de trekkerbedrij ven wrdt in alle gevallen de verzamelrier gezamenlijk gebruikt. 959,j bietenspa ritang 7.4 SUIKERBIETEN Bij de suikerbieten is de daling vr 93% verrzaakt drdat de gst minder tijd vreg. Figuur 36 geeft weer de prcentuele verdeling van de ppervlakte die vlgens de verschillende methden is gerid. Het handwerk met de bietenspade en het kapmes is vr het grtste deel vervangen dr de methde met kpschffel en ritang. Het werken met de lichter is afgenmen en het machinaal rien is tegenmen. Dit laatste vindt uitsluitend plaats dr de lnwerker. Het gezamenlijk gebruik van een bietenrier kmt p deze bedrijven ng niet vr. 7.5 GRANEN De vermindering van het arbeidsverbruik is bij de granen vr 8% bereikt bij de gst, ten gevlge van het tenemend gebruik van de maaidrser. Figuur 37 geeft aan heveel prcent van de granen is gemaaidrst en gehinderd. Dit is zwel 63

61 Fig. 37 Wijzigingen in gstmethde in prcenten van de gegste ppervlakte. inschuren en drsen drsen van ruiter Fig. 38 Wijzigingen in gstmethde in prcenten van de gegste ppervlakte. aangegeven vr de granen gezamenlijk als vr tarwe afznderlijk. In 96 is tweederde deel van de granen met de maaidrser gegst. De zmergerst is zwel in 959 als in 96 vr 00% gemaaidrst. Van de tarwe is in 959 slechts een klein deel gemaaidrst, in 96 reeds meer dan de helft. Veelal wrdt met de zelfbinder gemaaid, m recht str te krijgen vr het afdekken van uien en aardappelen. Daar de kuilbewaring van deze prdukten tt het verleden gaat behren, zal in de tekmst k alle tarwe met de maaidrser wrden gegst. 7.6 ERWTEN Bij de erwten is het arbeidsverbruik verminderd bij de verzrging en bij de gst. Van de ttale besparing is 54% bereikt bij de verzrging en 36% bij de gst. De tename van het gebruik van chemische nkruidbestrijdingsmiddelen heeft de tijd vr het wieden teruggebracht. In 959 is p 2% van de ppervlakte chemische nkruidbestrijding tegepast; in 96 is dit gestegen tt 4%. De tijd vr handwieden bedraagt in 96 p de bespten percelen 2 mu per ha en p de nbespten percelen 25 mu per ha. De verlaging van de arbeidsbehefte bij de gst kmt vral p rekening van het drsen direct vanaf de ruiter. Uit figuur 38 blijkt dat deze methde sterk is tegenmen. 7.7 UIEN Bij het gewas uien is de vermindering van de gewerkte uren vr 67% bereikt bij de verzrging en vr 20% bij het plukken. Dit laatste is niet het gevlg van 64

62 gewijzigde methden, maar van gunstiger mstandigheden. In 959 heeft het plukken nl. veel tijd gevraagd dr de drge en harde grnd. Het percentage van de ppervlakte waarp chemische nkruidbestrijding is tegepast, is gestegen van 26% in 959 tt 3% in 96. Op twee bedrijven is de rijenafstand vergrt tt 33 cm, hetgeen invled kan hebben uitgeefend p de tijd vr handwieden. Daarnaast wrdt deze tijd sterk beïnvled dr de nkruidbezetting. 7.8 RUNDVEEHOUDERIJ Hewel de veestapel met 9% is uitgebreid, is de ttaal gewerkte tijd gedaald. Dit betekent dus een flinke daling van het aantal uren per stuks grtvee (figuur 34), hetgeen bereikt is dr meer ratineel te werken, terwijl k de tename van het machinaal melken hierte heeft bijgedragen. Het aantal melkmachines is uitgebreid van 3 in 959 tt 8 in 96. In 959 is 45% van de melkkeien machinaal gemlken, in 96 80%. 7.9 ALGEMENE WERKZAAMHEDEN De daling van de tijd vr algemene werkzaamheden heeft zich vr het grtste deel vltrkken bij het werk aan erf en gebuwen en bij diverse kleine werkzaamheden. Veelal wrdt dit gedaan in regenperides en in de winter, als er een verscht aan arbeid is. Het is een gunstige ntwikkeling dat de arbeidsbesparing, die dr de mechanisatie is bereikt, niet verlren is gegaan dr een stijging van de tijd vr algemene werkzaamheden, maar dat deze is gebruikt vr een meer intensieve bedrijfsvering. 65

63 8. ARBEIDSVERBRUIK PER BEWERKING 8. INLEIDING In de vrige hfdstukken is nader ingegaan p de arbeidsverdeling ver het gehele jaar, p de arbeidsefficiëntie en p het arbeidsverbruik. Ok de wijze waarp de arbeidsbesparingen zijn bereikt, is reeds glbaal aangegeven. Om een juiste indruk te krijgen van deze bedrijven is het ndzakelijk k p de hgte te zijn van de werkmethden die p deze bedrijven wrden tegepast. Een berdeling van de hgte en de samenstelling van de bewerkingsksten dient plaats te vinden tegen de achtergrnd van de tegepaste arbeidsmethden. In dit hfdstuk wrdt p deze werkmethden nader ingegaan. 8.2 GRONDBEWERKING De grndbewerking is als vlgt in drie grepen in te delen:. het zaaiklaar maken; 2. de stppelbewerking; 3. het p wintervr plegen. Vr het zaaiklaar maken en de stppelbewerking is de tijd niet per methde gegeven, mdat de bewerkte ppervlakte veelal niet bekend is. Dikwijls wrden nl. percelen, f gedeelten daarvan, meerdere malen bewerkt ZAAIKLAAR MAKEN (bijlage 8) In bijlage 8 is de bendigde tijd vr het zaaiklaar maken per bedrijf per bewerking weergegeven. Deze tijd is de gemiddelde tijd per ha buwland. De meeste tijd is besteed aan het eggen en slepen. In dit pzicht bestaat er verschil tussen de bedrijven die met een trekker en die met paarden werkten. De prcentuele verdeling van de bestede tijd is als vlgt: Trekkerbedrijven Paardebedrijven eggen 55 % 70 % slepen 32 % 25 % cultivateren 0 % 5 % schijfeggen 3 % De bedrijven met een trekker werken in verhuding meer met een sleep en minder met een eg dan de bedrijven met paarden, terwijl p de trekkerbedrijven k sms ng een schijveneg is gebruikt. Er blijkt tussen de verschillende bedrijven ngal wat verschil te zijn in arbeidsverbruik vr het zaaiklaar maken. Ok per bedrijf wisselt het arbeidsverbruik ver de verschillende jaren vrij sterk. De hgte van dit arbeidsverbruik wrdt beïnvled dr de structuur van de grnd. Een verband tussen de intensiteit van 66

64 het grndgebruik en de tijd vr het zaaiklaar maken kan uit dit cijfermateriaal niet wrden aangetnd. Ten aanzien van de ttale tijd per ha buwland vr het zaaiklaar maken blijkt uit deze gegevens geen verschil tussen bedrijven die met paarden en die met een trekker werken. Het gemiddeld arbeidsverbruik was in deze drie jaren resp. 5,5, 5,0 en 5,4 mu per ha. Van de mgelijkheid m bij het zaaiklaar maken verschillende bewerkingen in één werkgang uit te veren is p deze bedrijven praktisch geen gebruik gemaakt. Vral ten aanzien van het behud van een gede structuur, det zich hier een mgelijkheid vr, die meer aandacht verdient Stppelbewerking (bijlage 9) Zwel tussen de verschillende bedrijven nderling, als tussen de verschillende jaren, vertnt het arbeidsverbruik vr de stppelbewerking grte schmmelingen. In de drge zmer van 959 is veel tijd besteed aan het bewerken van de stppel. De gemiddelde tijd was in de drie jaren achtereenvlgens 8,5, 4,2 en 4,8 mu per ha buwland. Ok uit het cijfermateriaal dat betrekking heeft p de stppelbewerking, blijkt geen duidelijk verschil in arbeidsbesteding p trekker- en paardebedrijven. Stppelbewerking is een belangrijk middel m de nkruidbezetting in een daarpvlgend jaar terug te brengen. De mgelijkheden die hier aanwezig zijn wrden niet altijd ten vlle benut. Ok bij inzaai van grenbemestingsgewassen blijft de stppelbewerking achterwege. Veelal wrden hiervr klaver f wikken gebruikt. De inzaai van gras als grenbemester biedt wel de mgelijkheid m hierin het nkruid chemisch te bestrijden Wintervr plegen Vr het p wintervr plegen zijn de vlgende methden tegepast: eenscharige pleg aan trekker....9,3 mu/ha tweescharige pleg aan trekker.... 7,3 eenscharige pleg en span paarden..5,3 Op de meeste bedrijven wrdt gebruik gemaakt van eenscharige wentelplegen. Het plegen wrdt praktisch geheel dr het bedrijf zelf verricht. Slechts in enkele gevallen is een kleine ppervlakte dr derden geplegd. 8.3 ZAAIEN EN POTEN 8.3. Stikstf strien De stikstf is p de vlgende wijze gestrid: a. schtelrier en trekker, werkbreedte 3,80 m; b. schtelstrier en trekker, werkbreedte 2 m; c. schtelstrier en paard, werkbreedte 2 m; d. centrifugaal- f pendelstrier en trekker; e. handwerk uit zaaivat. 67

65 De bendigde tijd per methde blijkt uit nderstaande tabel. Tabel 4 Stikstf strien. Kg per ha a b Methde c d e ,6 0,8,5,6,8,3,3 2 0,8 0,9, ,4 De in tabel 4 gegeven tijden hebben betrekking p alle gewassen. De meeste kunstmest wrdt gestrid met een 2 2,50 m brede schtelrier. De laatste jaren neemt het gebruik van de centrifugaal- en pendelstrier te. Bij de vervanging wrdt p bedrijven met een trekker meestal een strier van dit type aangeschaft. De tijd vr het strien is het laagst bij deze striers en bij de 3,80 m brede schtelstrier. De bendigde tijd wrdt bij alle methden beïnvled dr de te strien heveelheid kunstmest. Dit is vral het geval bij strien in handwerk Zaaien Het zaaien vnd plaats met machines met een werkbreedte van 2 m. In een enkel geval is k met een 2,64 m brede machine gewerkt. De vlgende methden zijn tegepast, met daarachter de gemiddeld hiervr bendigde tijd: man + paard, zaaien en ineggen in één bewerking... 2,5 mu/ha man -f- paard, zaaien en ineggen in twee bewerkingen... 4,,, 2 man -)- trekker, zaaien en ineggen in één bewerking... 3, 2 man -f- trekker, zaaien en ineggen in twee bewerkingen.. 4,4 Ok bvenstaande tijden zijn samengesteld uit de gegevens van alle gewassen. De methde, waarbij man met een paard zaait en waarbij k het ineggen gelijk- 'f?* *3v. \" 68 'Apt Afb. 4 '. * *'. Een verdwijnend beeld.

66 tijdig plaatsvindt, vraagt de minste tijd. Tch wrdt deze methde weinig tegepast. In de meeste gevallen wrdt het ineggen in een apare bewerking gedaan. Dr de zaaimachine uit te rusten met een plank met tanden, f dr er een zaadeg achter te hangen, kan deze extra bewerking wrden vrkmen. Op de trekkerbedrijven is het gebruikelijk m met 2 man te zaaien. Hierdr is het arbeidsverbruik hger dan p de bedrijven met paarden. Op deze ged verkavelde bedrijven kan het zaaien dr één man wrden gedaan, mits de zaaimachine vanaf de trekker te bedienen is. Opvallend is dat het ng is vrgekmen dat vr het ineggen een aparte werkgang met de trekker wrdt gemaakt. Het beheft geen betg, dat deze methde, zwel uit het gpunt van arbeidsrganisatie, als met betrekking tt de structuur van de grnd, geheel verkeerd is Pten Bij het pten van de aardappelen zijn een viertal methden tegepast: hulp bij pten dr de lnwerker 4,2 mu/ha -rijïge autmatische ptmachine en paard 9,9 3-rijïge half autmatische ptmachine en trekker 2,0 handwerk 30,9 De meeste aardappelen wrden dr de lnwerker gept. Dit gebeurt meestal met een 3-rijïge halfautmatische ptmachine. Ptgedteelt kmt p deze bedrijven niet vr, zdat in dit pzicht tegen het gebruik van de autmatische ptmachine geen bezwaren bestaan. Het tarief vr het pten was gemiddeld f 55, per ha. Op een tweetal bedrijven is gewerkt met een -rijïge autmatische ptmachine, getrkken dr een paard. Vr paardebedrijven is dit een gede, weinig arbeid vragende methde. Op twee bedrijven is gewerkt met een 3-rijïge halfautmatische ptmachine die in cmbinatie wrdt gebruikt. In 959 is p twee bedrijven ng met de hand gept, dr het inleggen van de pters in geulen. De vlgende jaren is deze methde niet meer tegepast. Vr het pten van de gladilen wrden met de trekker f met een paard geulen getrkken, waarna de gladilen in handwerk in de geulen wrden gestrid. De bllen wrden daarna ng naverdeeld en iets aangedrukt. De gemiddeld hiervr bendigde tijd was 225 mu per ha. Deze tijd vertnde een grte spreiding van 50 tt 325 mu per ha. Het aantal bllen per ha en de regelmaat in de rij beïnvledt deze tijd vrij sterk. Machinaal pten is p deze bedrijven niet tegepast. 8.4 VERZORGING 8.4. Onkruideggen Het nkruideggen vindt plaats met een 4 m brede nkruideg, met een tanddikte van 6 mm: met trekker,2 mu/ha met paard,7,, 69

67 In het gewas bieten wrdt ng weinig met de nkruideg gewerkt. In die gevallen, waarin dit wel is gebeurd, vnd het meestal plaats vóór de pkmst van de bieten. Hierbij kan ngeveer een week na het zaaien een bewerking wrden uitgeverd ter bestrijding van kiemende nkruiden. Ok tussen de pkmst en het peenzetten kan een bewerking veel effect hebben. Deze dient dan echter niet vlak vr het peenzetten te wrden uitgeverd, zals p één bedrijf gebeurde, mdat het peenzetten hierdr wrdt bemeilijkt. Op twee bedrijven is na het peenzetten ng een keer geëgd. Op één bedrijf was dit een aparte bewerking, in een tweede geval is deze bewerking gecmbineerd met het machinaal schffelen. De mgelijkheden en het effect van dergelijke bewerkingen hangen nauw samen met de mstandigheden, zals de testand van de grnd, de ntwikkeling van gewas en nkruid en de weersmstandigheden. De tepassing kan p veel grtere schaal plaatsvinden dan nu is gebeurd. Een p het juiste mment uitgeverde bewerking kan de tijd vr wieden en peenzetten belangrijk terugbrengen. Bij de aardappelen zijn de ruggen een- f tweemaal met de nkruideg afgeëgd. Sms werd het effect van de bewerking verbeterd dr de eg mgekeerd, dus met de tanden mhg, te gebruiken. In de wintertarwe is p bijna alle percelen een- f tweemaal een bewerking met de nkruideg uitgeverd. In de zmergranen was dit p ngeveer de helft van het aantal percelen het geval. Het aantal malen dat de erwten met de nkruideg zijn bewerkt varieerde van tt 4. In erwten is dit een zeer ged werktuig waarmee men veel nkruid in een jng stadium kan vernietigen. Het maaien met maaibalk f maaimachine wrdt vergemakkelijkt dr bij de laatste maal nkruideggen deze bewerking tegengesteld aan de maairichting uit te veren. Hierdr wrdt bevrderd dat het gewas zich k enigszins richt tegen de richting in, waarin het zal wrden gemaaid. In uien wrdt van de nkruideg slechts een bescheiden gebruik gemaakt. In de drie jaren zijn daarmee resp. 2, 3 en 3 percelen bewerkt, ngeveer V2 tt 2 weken na het zaaien. Ok in stambnen wrdt niet p alle bedrijven van de nkruideg gebruik gemaakt. In 959 is p twee en in 960 en 96 p drie bedrijven hiermee gewerkt. Het gebruik verdient p ruimere schaal tepassing. Evenals bij erwten is het k hier mgelijk de tijd vr het handwieden te beperken dr een gede machinale verzrging. Bij de gladilen is p de meeste bedrijven tussen pten en pkmst een bewerking met een nkruideg uitgeverd Rllen Vr het rllen wrdt een driedelige cambridgerl gebruikt: met paard,9 mu/ha met trekker,0,, Deze tijden hebben betrekking p alle gewassen, waarin een bewerking met de rl is uitgeverd. 70

68 Bij het gewas bieten is ngeveer de helft van het aantal percelen met de rl bewerkt. Onder smmige mstandigheden kan deze bewerking nuttig zijn, bijv. m drg liggen van het zaad te vrkmen en k met het g p machinale bewerkingen, zals machinaal dunnen en nkruideggen. Bij aardappelen is slechts drie keer een bewerking uitgeverd. Dit werktuig dient men in aardappelen slechts bij hge uitzndering te gebruiken. Het is nl. niet denkbeeldig dat men het tegengestelde bereikt van wat men met deze bewerking begt, nl. kluitvrming in plaats van verkruimeling. In het gewas erwten is p de helft van het aantal percelen tussen zaaien en pkmst een bewerking met de rl uitgeverd. In de verige gewassen is niet gerld Machinaal schffelen In het nderstaande is de tijd vr machinaal schffelen weeigegeven, waarbij de vlgende methden zijn tegepast: man met schffelmachine, werkbreedte 2 m, paard... 2,6 mu/ha man met werktuigbalk, werkbreedte 2,64 m, trekker.. 2,2,, 2 man met schffelmachine, werkbreedte 2 m, trekker... 4,6 Er is weinig verschil in tijd tussen schffelen met trekker f paard. Degenen die ng ver een paardeschffelmachine beschikten, hebben deze sms ng achter de trekker gebruikt, waarbij dr twee man is gewerkt. Dit is een ndelmatige en veel arbeid vragende methde. Verschillende trekkerbedrijven beschikken reeds ver een schffelgarnituur aan de trekker. De bieten zijn twee tt drie en in een enkel geval vier keer geschffeld. In de zmergranen is meestal een bewerking met de schffelmachine uitgeverd. In wintertarwe was dit niet altijd het geval, waar dus vral met de nkruideg werd gewerkt. De mstandigheden vr een bewerking met de schffelmachine zijn bij de zmergranen gunstiger dan bij wintertarwe. De erwten wrden meestal tweemaal geschffeld. Het aantal malen varieert van één tt vier. De stambnen zijn p alle bedrijven eenmaal machinaal geschffeld. In uien en gladilen zijn geen machinale bewerkingen uitgeverd. In graszaad is p twee van de zes percelen een bewerking uitgeverd Aanaarden Het aanaarden vindt plaats met drierijïge aanaarders. met trekker 2, mu/ha met paard 3, Aan de verzrging van het aardappelgewas wrdt meestal vrij veel aandacht besteed. Vral in verband met het machinaal rien is de pbuw van een ged gevrmde en kluitvrije rug van veel belang. Het aanaardgarnituur is p de trekkerbedrijven meestal uitgerust met zgn. Flieregjes" vr het bereiken van een gede verkruimeling van de grnd en vr de nkruidbestrijding. Het aantal bewerkingen varieerde van 3 7 en bedreg ge- 7

69 Afb. 5,... Een juiste machinale,jj verzrging geeft een " ' kluitvrije rug en een gede nkruidbestrijding. middeld 4y 2. Op slechts één bedrijf is dr een lnwerker met een rijenfrees gewerkt tegen een tarief van ƒ 60, per ha Chemische nkruidbestrijding De bespuitingen wrden p alle bedrijven dr de lnwerker uitgeverd. Bij de granen neemt de tepassing van deze vrm van nkruidbestrijding te. Het aantal bespuitingen was resp. 2, 6 en. Hierbij wrdt vral gebruik gemaakt van greistffen. Tch verdient een bespuiting met D.N.C, in een vreg stadium sms meer aanbeveling, mdat juist dan veel nkruiden gedd wrden die later meilijk te bestrijden zijn, zals kamille en muur. Een gede chemische nkruidbestrijding in de granen kan k van grt belang zijn m schn land" te krijgen vr het vlgende gewas, bijv. bieten f uien. Ok in erwten wrdt in tenemende mate gebruik gemaakt van chemische nkruidbestrijding. Het aantal bedrijven dat een bespuiting liet uitveren was resp. 2, 3 en 5. In uien is slechts p zeer bescheiden schaal gebruik gemaakt van bespuiting tegen nkruid, in 959 en 960 p één en in 96 p drie bedrijven. In het graszaad is meestal één bespuiting uitgeverd. Bij het gewas gladilen is p één bedrijf elk jaar vóór pkmst tegen nkruid gespten. In bieten is in deze drie jaren niet gespten tegen nkruid. Vr de tekmst biedt dit zeker mgelijkheden, vral p eenmansbedrijven die tch een flinke ppervlakte bieten willen verbuwen Wieden (handwerk) 72 In tabel 5 is de tijd vr het wieden in handwerk per gewas weergegeven.

70 Tabel 5 Handwieden. Gewas Aantal mu/ha Gewas Aantal mu/ha zmergranen suikerbieten wintertarwe stambnen graszaad 959 t/m gladilen 959 t/m erwten uien aardappelen Hieruit blijkt dat de zmergranen zeer weinig tijd vragen. Meestal is geen tijd besteed aan handwieden en in de enkele gevallen waarin dit wel het geval was, beperkte zich dit tt het verwijderen van plaatselijk vrkmend nkruid. In de wintertarwe is vral in 959 veel tijd besteed aan het wieden. Een p tijd uitgeverde bespuiting met D.N.C, had dit, althans vr een deel, kunnen vrkmen. Bij het graszaad heeft de tijd betrekking p het wieden en tevens p selectie. Bij de erwten vertnt het arbeidsverbruik vr het wieden ngal een flinke spreiding. Naast de nkruidbezetting is de machinale verzrging en het al f niet uitveren van een bespuiting van invled p deze tijd. De invled van het spuiten p de tijd vr handwieden was als vlgt: nbespten 34,2 mu/ha bespten 4,5 Het ligt vr de hand dat k het aantal malen nkruideggen en machinaal schffelen invled heeft p de tijd vr handwieden. Om dit na te gaan zijn de bedrijven ingedeeld in twee grepen: a. gebruikelijke machinale verzrging ( à 2 maal nkruideggen en machinaal schffelen); b. intensieve machinale verzrging (meer dan 2 maal nkruideggen en machinaal schffelen). Op de nbespten percelen was het arbeidsverbruik: a. 38,5 mu/ha b. 9,8 73

71 Op de percelen waar een chemische nkruidbestrijding is uitgeverd, was dit verband niet aantnbaar. Hier lag het aantal bewerkingen met eg en schffelmachine lager dan p de nbespten percelen. De cnclusie is dus dat zwel met machinale verzrging als met chemische nkruidbestrijding het aantal uren sterk kan wrden teruggebracht. De keuze zal wrden bepaald dr de nkruidbezetting en dr de srt nkruiden. Wel met wrden pgemerkt dat een bespuiting tijdig dient te wrden uitgeverd. Chemische nkruidbestrijding wrdt sms ng beschuwd als een ndmaatregel die pas dan wrdt tegepast, als het gewas nder het nkruid dreigt te greien. Het effect is dan belangrijk minder dan bij een bespuiting in een vreger stadium. Niettegenstaande het feit dat de machinale verzrging tch vrij intensief is, is in smmige gevallen zeer veel tijd besteed aan het wieden van de aardappelen. In 959 heeft het gewas zich ten gevlge van de drgte slecht ntwikkeld. Dit bevrderde de grei van het nkruid. Bvendien was de nkruidbezetting p enkele percelen zeer hg, wat sms ng een gevlg was van de herverkaveling. De gemiddeld bendigde tijd is wel elk jaar gedaald. De aan de stambnen bestede tijd is p alle bedrijven hg. Machinaal schffelen en nkruideggen vindt slechts p bescheiden schaal plaats. Een meer intensieve machinale verzrging verdient aandacht, m het hge aantal uren vr het handwieden terug te brengen. Bij de gladilen is aan het wieden gemiddeld 290 mu per ha besteed. Het arbeidsverbruik vertnt een grte spreiding. De gemiddelde tijd lag p de bespten percelen 67 mu per ha lager. Het aantal waarnemingen is echter te klein m hierver een uitspraak te kunnen den. Ok bij dit gewas biedt een meer intensieve machinale verzrging de mgelijkheid de tijd vr het wieden te verlagen. De tijd vr handwieden is bij het gewas uien hg tt zeer hg. Wil de teelt van uien lnend zijn, dan zullen andere methden meten wrden tegepast. In de eerste plaats kan hierbij wrden gedacht aan tepassing van een rijenafstand van 33 cm. Dit geeft bij wieden een grte besparing. Het is dan nl. mgelijk m het gewas machinaal te schffelen. Deze bewerking is in deze drie jaar p geen enkel bedrijf uitgeverd. Dr enkele malen te schffelen kan de bewerking tussen de rijen vr het grtste deel machinaal wrden verricht. Vergrting van de rijenafstand heeft tevens het vrdeel dat het aantal rijen met 25% wrdt teruggebracht. Preven van de Stichting Nederlandse Uien-Federatie hebben uitgewezen dat de vergrting van de rijenafstand in deze mate slechts geringe invled heeft p de pbrengst. Afhankelijk van de mstandigheden kan de pbrengstvermindering 3 5% bedragen. In 5 gevallen is een bespuiting uitgeverd. De gemiddelde tijd bedraagt vr de nbespten percelen 390 mu/ha en vr de bespten percelen 283 mu/ha. Indien ndzakelijk, kan zwel vr als na pkmst een bespuiting tegen het nkruid wrden uitgeverd. Dr tepassing van bvengenemde maatregelen kan het aantal uren zeer sterk wrden teruggebracht Bieten peenzetten en wieden 74 Het peenzetten vindt p twee manieren plaats:

72 met halflange hak in één bewerking mu/ha met lange hak in twee bewerkingen... 6,, De methde waarbij de bieten met de halflange hak in één bewerking peen wrden gezet, wrdt het meest tegepast. De gemiddelde tijd ligt hier iets beneden die van de methde met de lange hak in twee bewerkingen. In enkele gevallen was de tijd vr het peenzetten hger dan 70 mu per ha. Dit is verrzaakt dr een hge nkruidbezetting en dr een te laat tijdstip van peenzetten. Schn" land is vr bieten een eerste vereiste, mdat de tijd vr het peenzetten hierdr sterk wrdt beïnvled. Juist in deze peride zijn de uren kstbaar. Ok het tweede punt, het tijdstip van peenzetten, is belangrijk. Tijdig beginnen kan veel arbeid besparen. In 960 zijn de bieten 3 4 weken vreger gezaaid dan in 959 en 96. Het peenzetten vnd ten k vreger plaats, in een stadium waarin de planten minder waren ntwikkeld. Op verschillende bedrijven kn hierdr in een sneller temp wrden gedund. In enkele gevallen is tussen zaaien en peenzetten met de nkruideg gewerkt. Uit dit verigens kleine aantal waarnemingen blijkt dat p die bedrijven de bendigde tijd in de drie jaren resp. 4, 2 en 2% beneden het gemiddelde ligt. De cmbinatie van mngerm zaad en een bewerking met de nkruideg heeft p één bedrijf in 960 een zeer ged resultaat gehad. Het peenzetten vreg hier 37 mu/ha. Vr de tekmst biedt mngerm zaad, uitgezaaid met de gewne zaaimachine, f dr de lnwerker met de precisiezaaimachine, grte mgelijkheden. De keuze tussen gewne f precisiezaaimachine wrdt dr de mstandigheden per bedrijf bepaald. Op veel van dit srt bedrijven zijn twee man, vader en zn, aanwezig. Bij een ppervlakte bieten van 3 4 ha zal de keus dan meestal vallen p de gewne zaaimachine, in cmbinatie met bewerkingen met de nkruideg. Op eenmansbedrijven zal uitzaai met de precisiezaaimachine, eventueel met machinaal dunnen, aantrekkelijk zijn. Bij beide systemen dient men te streven naar een dusdanige stand, dat de bieten met de lange hak in één bewerking peen kunnen wrden gezet. Op één bedrijf is in 96 een prefje pgezet m met deze methde kennis te maken. Hierbij is p een perceel de halve ppervlakte bezaaid met de nkkenradzaaimachine en gewn zaad, met een zaaizaadheveelheid van 4 kg per ha. De andere helft is bezaaid met de precisiezaaimachine en 6,2 kg zaad per ha. Ongeveer een week vr het peenzetten was de stand in de rij vr gewn zaad 24% bbd. ) en vr het precisiegewas 28% bbd. Het betrekkelijk lage percentage bbd. vr het gewne zaad werd verrzaakt dr een matige pkmst. Dit had tt gevlg dat het percentage alleenstaande planten 57 bedreg. Vr het gedeelte dat met de precisiezaaimachine was bezaaid, bedreg dit echter 75%. Vóór het peenzetten zijn p dit perceel geen bewerkingen met dunner f eg uitgeverd. Het gedeelte dat met gewn zaad was bezaaid, is met de halflange hak in één bewerking peengezet, dus p de traditinele manier. Het precisiegewas ') Percentage bietenbevattende duimen. 75

73 Afb. 6a en 6b Opeenzetten in één bewerking. Arbeidsbesparing en aangenamer werk dr uitzaai van eenkiemig zaad. &*$tâ&pgr «taj* is met de lange hak in één bewerking peengezet. De bendigde tijd was als vlgt: halflange hak... 6 mu/ha; lange hak In beide gevallen is een eindstand van planten per ha bereikt. Hewel deze methde met de lange hak vr de ber en zijn zn geheel nieuw was, is hier tch een arbeidsbesparing van 26% bereikt ten aanzien van de ude methde. In de meeste gevallen zijn de bieten tweemaal gewied. Dit gebeurt meestal met de halflange hak. Sms is vr de tweede keer wieden van de lange hak gebruik gemaakt. De tijd vr het wieden, die k is weergegeven in tabel 5, varieert sterk. Deze is sterk afhankelijk van de nkruidbezetting. Dat nkruidvrij land vr 76

74 " ; mu/ha wieden «. \» 9S r ' mu/ha peenzetten Fig. 39 Vergelijking van het arbeidsverbruik vr peenzetten en wieden van bieten. bieten zeer belangrijk is, is nder peenzetten reeds pgemerkt. De verzrging van het gewas bieten begint dan k reeds in de vrvrucht. In figuur 39 is de tijd vr het peenzetten uitgezet tegen de tijd vr wieden. Hieruit blijkt dat een lage tijd vr peenzetten dikwijls samengaat met een laag aantal uren vr wieden. Het is dus niet z dat de lage tijd vr het peenzetten is bereikt ten kste van de nkruidbestrijding gelijktijdig met het peenzetten, zals sms wrdt verndersteld. Hewel smmige bedrijven de bietenverzrging binnen een redelijke tijd klaar krijgen, ligt het gemiddelde arbeidsverbruik vr peenzetten en handwieden tch ng p 30 mu per ha. Dr gebruik te maken van reeds genemde mgelijkheden is het zeker mgelijk dit aantal met 40% terug te brengen, znder hierbij te te geven p de pbrengst van het gewas Blemen verwijderen (gladilen) Bij het gewas gladilen is het ndzakelijk dat regelmatig de blemen wrden verwijderd. Dit gebeurt dr middel van afknippen met een schaar f dr afbreken. De blemen wrden in een mand verzameld en p een hp gestrt. Gemiddeld vreg dit 239 mu per ha. De variatie in tijd is grt, nl. van 05 tt 320 mu per ha. Deze tijd is van veel factren afhankelijk. Het aantal planten per ha, het percentage bleiende planten en het meer f minder gelijktijdig in blei kmen spelen hierbij een rl Ziektebestrijding Het spuiten vindt p deze bedrijven geheel plaats dr de lnwerker. Het aantal uitgeverde bespuitingen per bedrijf was vr het gewas aardappelen als vlgt: aardappelziekte ddspuiten luisbestrijding 2,5 4 5,5 77

75 Het aantal bespuitingen was in de drge zmer van 959 klein. Wel was het ten p de meeste percelen ndig tt bestrijding van de zeer grte aantallen luizen ver te gaan. Ok in beide andere jaren zijn betrekkelijk weinig bespuitingen uitgeverd. Als men zelf ver een spuit beschikt, zal men gauwer geneigd zijn een extra bespuiting uit te veren. Het spuiten in bieten betreft vral bestrijding van luis en bietenvlieg. Gemiddeld is per jaar één bespuiting uitgeverd. De ziektebestrijding in erwten heeft betrekking p de bestrijding van peulbrder met daarnaast in incidentele gevallen een bespuiting tegen knpmade, bladrandkever en trips. Gemiddeld is p 55% van de percelen een bespuiting tegen de peulbrder uitgeverd. In uien heeft het spuiten betrekking p de bestrijding van valse meeldauw. In deze drie jaren zijn slechts in incidentele gevallen bespuitingen uitgeverd. Het aantal malen dat bespten met wrden, hangt af van de weersmstandigheden. Bij de gladilen is vr het pten een grndbehandeling uitgeverd. Het bestrijdingsmiddel is meestal met een rugspuit verspten en in één geval verdeeld dr in handwerk uitstrien. Het gewas is 4 à 5 maal met zink bespten. Meestal gebeurt dit met een rugspuit, in een tweetal gevallen dr de lnwerker. Het spuiten met de rugspuit vreg gemiddeld 8,5 mu per ha. Deze tijd per ha is hg mdat van dit gewas meestal slechts een kleine ppervlakte wrdt geteeld. De vrbereiding, het transprt van water, enz. vragen in verhuding daardr veel tijd. 8.5 OOGST 8.5. Aardappelen De vlgende methden zijn bij de aardappelgst tegepast: werpradrien, rapen in handwerk, transprt en lssen aan kuil 220 mu/ha verzamelrien in zakken, transprt naar kuil 85 vrraadrien (lnwerk), rapen, transprt naar kuil verzamelrien in zakken (lnwerk), transprt naar kuil Het rien met de werpradrier vnd alleen plaats nder ngunstige mstandigheden in 959 en 960. Het rien met de verzamelrier is sterk tegenmen en was in 96 de meest gebruikte methde. Hierbij is in zakken gerid. Ls p de wagen rien is p deze bedrijven niet tegepast. Het vrraadrien dr de lnwerker en het daarna prapen in handwerk is in 959 veel tegepast, maar was in 96 van geen betekenis meer. Aanvankelijk is deze methde vervangen dr het in de zak rien dr de lnwerker, terwijl nu de meeste bedrijven zijn vergegaan tt aanschaf van een verzamelrier, die gezamenlijk met één f meer bedrijven wrdt gebruikt. Praktisch alle aardappelen zijn in deze peride aan de kuil bewaard. Slechts vr enkele kleine partijtjes is celbewaring tegepast in een cöperatieve bewaarplaats. Op één bedrijf is in 96 in de schuur een bewaarplaats met buitenluchtkeling ingericht. 78

76 De aardappelgst zal in de tekmst geheel machinaal wrden verricht. Het ls p wagens rien zal hierbij steeds meer ingang vinden. Vr een gede rganisatie van het transprt zal bewaring in cellen ndzakelijk zijn. Het maken van bewaarruimte in de schuur, f het bewaren in cöperatief verband, vraagt daarm de aandacht. Afleveren Het afleveren bestaat vrnamelijk uit het pscheppen in zakken en het laden p een aut. In smmige gevallen zijn de aardappelen bij de handelaar afgeleverd. Deze werkzaamheden vregen gemiddeld 35 mu per ha. Srteren p het eigen bedrijf wrdt praktisch niet tegepast Suikerbieten Bij de bietengst is p de vlgende manieren gewerkt: a. bietenspa en kapmes mu/ha b. kpschffel en ritang.. 20,, c. lichter 0 d. kpschffel en lichter... 0 Het arbeidsverbruik per methde vertnt een grte spreiding. Dit is te wijten aan de sterk wisselende mstandigheden tijdens de gstperide van de bieten. Vral in 959 kmen zeer hge tijden vr, die verrzaakt zijn dr de zeer drge en harde grnd in dat jaar. De methde met de bietenspa is vrijwel geheel verdrngen dr die met kpschffel en ritang. Er kan sneller mee wrden gewerkt en het werk is vral nder ngunstige mstandigheden prettiger dan met de spa. Het lichten en daarna rien (c), eventueel ng vrafgegaan dr kpschffelen (d), geeft geen grte arbeidsbesparing, hewel het werk er belangrijk dr wrdt verlicht. Het machinaal rien dr de lnwerker neemt te en zal het handwerk steeds meer gaan vervangen. Nu veel bedrijven de aardappelgst gezamenlijk hebben gemechaniseerd, zal de belangstelling vr deze vrm van mechanisatie bij de bietengst k tenemen. Transprt Ongeveer de helft van het aantal bedrijven heeft de bieten zelf naar het schip gebracht, de verigen hebben ze aan de hp gebracht p de wendakker f p het erf. Laden, transprt naar schip en lssen met netten vreg gemiddeld 53 mu per ha. Transprt naar het erf f de wendakker en lssen met de bietenschepvrk vreg gemiddeld 44 mu per ha. Bij gebruik van lswagens zal het verschil tussen beide vrmen van transprt grter zijn. Vr trekkerbedrijven die niet te ver van de lsplaats verwijderd liggen, en die bvendien tijd beschikbaar hebben, is het aantrekkelijk de bieten zelf naar het schip te brengen. Wanneer echter, zals wel 79

77 vrkmt, het plegen niet p tijd kan plaatsvinden, is het beter vr het bietentransprt de lnwerker in te schakelen Granen De gst van de gerst is geheel met de maaidrser dr de lnwerker verzrgd. De tarwe is in 959 en 960 dr de lnwerker met de zelfbinder gegst en in 96 vr het grtste deel met de maaidrser. De hulp bij het maaidrsen en het transprt van graan en str vreg gemiddeld 0 mu/ha. Het gemiddelde arbeidsverbruik p de bedrijven waar met de zelfbinder dr de lnwerker is gegst, bedreg 73 mu/ha. Deze tijd was als vlgt verdeeld: heken en kanten maaien...,9 mu/ha hulp bij maaien 2,8,, phkken (gewne hkken).. 2,6 inschuren en hulp bij drsen.. 45,2,, De gemiddeld betaalde lnwerktarieven waren als vlgt: zelfbinderen ƒ 60,, drsen ƒ 30,, maaidrsen ƒ 40, en strpersen ƒ55, per ha Erwten Maaien Het maaien wrdt p de trekkerbedrijven gedaan met de maaibalk, uitgerust met peulenheffers. Op de paardebedrijven wrdt meestal gebruik gemaakt van een zgn. erwtenplegje". Dit is een schffel die getrkken wrdt dr een paard en die twee rijen erwten net nder het maaiveld afsnijdt. Een trped" zrgt dat het afgeschffelde gewas naar weerszijden wrdt gescheiden. Hierdr kmen dus steeds twee rijen bij elkaar. Het werk met dit apparaat kan als zeer ged 80 Afb. 7 Op paardebedrijven een gede methde.

78 wrden aangemerkt. Een bezwaar zal sms zijn dat het niet te gebruiken is als een gewas nder dekvrucht is ingezaaid. In het nderstaande is van beide methden de waargenmen tijd weergegeven: trekker en maaibalk... 0,6 mu/ha erwtenschffel en paard.. 7,5 Keren Het keren van de erwten gebeurt vrnamelijk met de vrk. In slechts enkele gevallen is hiervr de harkkeerder gebruikt. De ndzaak m deze bewerking uit te veren hangt geheel af van de weersmstandigheden. In 959 is dit slechts p twee bedrijven gebeurd, in 960 p alle bedrijven en in 96 p tien. Meestal wrdt slechts een gedeelte van de ttale ppervlakte gekeerd; gemiddeld is hieraan 6,4 mu per ha besteed. Ruiteren De tijd vr ruiteren heeft betrekking p het transprt van de ruiters en het ruiteren p drieptruiters. De tijd is afhankelijk van het aantal ruiters per ha. Bij minder dan 50 ruiters per ha was deze tijd 7,0 mu, bij ruiters per ha 22,2 mu. Op twee bedrijven met 80 ruiters per ha was de gemiddelde tijd 3,6 mu. Op de meeste bedrijven varieerde het aantal ruiters van 50 tt 60 per ha. Inschuren en drsen In 959 en 960 is het grtste deel van de erwten eerst ingeschuurd en daarna dr de lnwerker gedrst. Op de verige bedrijven is p het perceel gedrst. Deze laatste methde is in 96 in de meeste gevallen tegepast. Het inschuren vnd meestal p de vlgende wijze plaats. Laden met vrk vanaf de ruiter p de wagen dr f 2 pstekers en verlegger, lssen in de schuur met vrk. De gemiddelde tijd vr het inschuren is vr de methde met wagen 20,4 mu. In drie gevallen zijn de erwten met de ruiterdrager naar de schuur gebracht en p de transprteur gelst; dit vreg gemiddeld 7,8 mu. Bij het drsen in de schuur dr de lnwerker is dr ber en gezinsleden hulp verleend. De spreiding van dit aantal uren is grt. Gemiddeld bedreg het 7,5 uur per ha. Het gemiddelde tarief dat vr het drsen is betaald was ƒ 05,. Bij het drsen p het perceel is p twee manieren gewerkt. Er is met de maaidrser vanaf de ruiters gedrst. Ok kwam het vr dat de machine p het perceel werd pgesteld en dat de ruiters met de ruiterdrager zijn aangeverd. Tussen beide methden is geen verschil in tijd gecnstateerd. Het is echter wel z dat de bendigde tijd van bedrijf tt bedrijf sterk verschilde. Deze hangt sterk af van de hulp die dr de ber bij het drsen dr de lnwerker wrdt verleend. De gemiddelde tijd vr het drsen p het perceel bedeg 2,0 uur. In deze tijd is k het transprt van str en graan pgenmen. Het gemiddelde tarief bedreg ƒ 25, per ha. Wanneer we het gemiddelde arbeidsverbruik van het drsen 8

79 p het perceel (incl. str- en graantransprt) vergelijken met inschuren en daarna drsen, dan zien we dat het aantal uren vr de laatste methde 37,9 bedraagt, een verschil dus van 6,9 uur. Arbeidstechnisch dus een aantrekkelijke methde, die steeds meer veld wint. Waar men de erwten ng inschuurt, gebeurt dit met het mtief m het risic van ngunstig weer te beperken Uien Plukken De bendigde tijd vr het plukken van de uien bedreg in deze drie jaren resp. 83, 63 en 44 mu/ha. De tijd vr het plukken van de uien kan sterk variëren, daar deze van verschillende factren afhankelijk is. In 959 is het plukken zeer bemeilijkt dr de zeer drge en harde grnd, waardr k de gemiddelde tijd in dat jaar het hgst is. Ok de rijenafstand en de standdichtheid in de rij is van invled. Het meer f minder afgestrven zijn van het lf kan verder de tijd sterk beïnvleden. Plukken in een te laat stadium, f als het gewas dr valse meeldauw is afgestrven, verhgt de tijd zeer sterk. Machinaal plukken is p deze bedrijven niet vrgekmen. Deze methde zal in de tekmst steeds meer wrden tegepast, waarbij de lnwerker een belangrijke rl zal spelen. Een vereiste vr dit machinaal plukken is de vergrting van de rijenafstand tt 33 cm (zie hiervr k nder wieden). Sms wrdt het machinaal plukken afgewezen met het argument: We hebben in deze peride tch tijd geneg m het in handwerk te den". Meestal is dan de ppervlakte aardappelen en uien slechts klein. Het is echter de vraag f het met g p het inkmen niet beter is een grtere ppervlakte van deze gewassen te telen en de gst te mechaniseren. In een ander deel van deze publikatie wrdt hierp nader ingegaan. Keren Sms maken de weersmstandigheden het ndzakelijk dat de uien tussen plukken en pzakken wrden gekeerd. In 959 is dit p geen enkel bedrijf gebeurd, in 960 echter een- tt tweemaal p alle bedrijven en in 96 p de helft van het aantal bedrijven. Dit keren gebeurt in handwerk en vreg gemiddeld 9,4 mu per keer. Opzakken Vr het pzakken wrden verschillende methden gevlgd; in 959 is dit meest handwerk. De uien wrden daarbij in manden pgeraapt en deze wrden leeggestrt in zakken. Een betere methde is die, waarbij de uien met een schepvrk via een trechter in de zak wrden gebracht. Op een tweetal bedrijven is k met de schepvrk gewerkt, waarbij een man de zak vasthield en een f twee anderen schepten. Deze methde vraagt zeer veel arbeid. Daar van elke methde slechts enkele waarnemingen knden plaatsvinden, wrdt van deze tijden geen verzicht 82

80 gegeven. Vr wat de methden in handwerk betreft is die, waarbij twee man van weerszijden in een trechter scheppen, het meest aan te bevelen. In 960 is dr de vele regens het werk zeer bemeilijkt. Op één bedrijf vreg het prapen eind ktber 00 mu per ha en p een ander bedrijf half nvember ruim 200 mu per ha. In 96 is p de meeste bedrijven vr het pzakken van de aardappelrimachine gebruik gemaakt. Gemiddeld is vr het machinaal pzakken 36, mu per ha ndig geweest. Hierbij is de tijd vr het prapen van de wendakkers inbegrepen. Deze tijd is vrij hg, hetgeen wrdt verrzaakt dr de betrekkelijk kleine ppervlakte uien die p deze bedrijven vrkmt. Het in handwerk prapen van de wendakkers vraagt per ha daardr een hg aantal uren, terwijl k de transprttijd naar en van het perceel en de tijd vr het afstellen van de machine per ha zwaar drukt. Het werk gebeurt veelal dr vier man, nl. trekkerchauffeur, man p machine en 2 man bij de zakken. Aan de meeste aardappelrimachines beheven geen vrzieningen te wrden getrffen. Sms wrdt in plaats van de lichtschaar een tweetal vleugels gemnteerd, die de uien enigszins vr de zeefketting brengen. Gede resultaten zijn k bereikt dr de aardappellichtschaar even dr de grnd te laten gaan. Hierdr kan het gewas gemakkelijker p de ketting wrden gebracht, terwijl wat grnd p de zeefketting k gunstig kan werken met het g p het vrkmen van beschadiging. De laatste twee punten spelen vral een rl als het lf bijna geheel van de uien is verdwenen. De testand van de grnd en het gewas bepalen f het bvenstaande mgelijk en ndzakelijk is. Transprt Op één bedrijf wrden de uien steeds direct van het perceel afgeleverd. De meeste bedrijven bewaren ze en leveren ze af tijdens de winterperide. Het laden en transprt naar de handelaar, direct vanaf het perceel, vreg gemiddeld 3,0 mu per ha. De bewaring vindt meestal plaats in de ren en sms k aan de hp. Het laden, transprt en afdekken vreg 40 mu per ha. Afleveren Het afleveren bestaat meestal uit het pscheppen in zakken en transprt naar de handelaar. Het arbeidsverbruik hiervr verschilt sterk, drdat sms in één keer is afgeleverd, terwijl dit in andere gevallen ver de gehele winterperide is gespreid. Het varieert daardr van mu per ha Stambnen Bij de gst is p twee manieren gewerkt: a. afschffelen met erwtenschffel... mu/ha b. plukken in handwerk 48 Bij methde a is zwel met een paard als met de trekker gewerkt. Deze methde 83

81 geeft een grte besparing t..v. het handwerk, terwijl de kwaliteit van het werk ged is. Ruiteren Het ruiteren p drieptruiters vreg p deze bedrijven gemiddeld 22,7 mu/ha. Inschuren Bij het inschuren zijn de vlgende methden gevlgd: met ruiterdrager.... 7,8 mu/ha met wagen 3,8 Bij het inschuren met de ruiterdrager is dr twee persnen gewerkt, nl. man vr transprt en man vr lssen in de schuur. Bij de methde met de wagen is geladen dr f 2 pstekers en verlegger en is dr dezelfde mensen in de schuur gelst. Drsen Het drsen werd verricht dr de lnwerker. Hierbij is dr de ber hulp verleend. Dit aantal uren bedreg gemiddeld per ha. Het gemiddeld betaalde tarief was ƒ 70, per ha. Er is gedrst vlgens een tarief van ƒ 45, per uur, f van ƒ 2,70 à ƒ 2,80 per 00 kg Vlas Trekken Op één bedrijf is het vlas in 960 met de hand getrkken; dit vreg 92 mu per ha. Alle verige percelen zijn machinaal dr de lnwerker getrkken. Het gemiddeld betaalde tarief bedreg ƒ 0, per ha. Op 4 percelen mesten kanten wrden getrkken. De ppervlakte te trekken kant per ha was 0,2, 0,, 0,09 en 0,09 ha. Gemiddeld vreg het kanten trekker 2,5 mu per are. Ophkken en schelven Het vlas is eerst aan gewne hkken gezet van 4 f van 8 2 schven per hk. Van de zes percelen is p vier het vlas daarna ng aan schelven van schven per schelf gebracht. Het phkken vraagt gemiddeld 0 en het schelven 9 mu per ha. Inschuren 84 Op één bedrijf is het vlas in de schuur gebracht, wat 3,4 mu vreg. Op een

82 ander bedrijf is het aan een mijt p de wendakker geplaatst, wat 8,0 mu kstte. Op de verige bedrijven is het vlas vanuit de hk f schelf afgeleverd. Afleveren Bij de aflevering is dr de ber gehlpen bij het laden p de aut. Dit vreg gemiddeld 7,0 mu per ha Graszaad Maaien Twee percelen zijn dr de lnwerker in het zwad gemaaid, een derde perceel is dr de lnwerker met de zelfbinder gemaaid. Het tarief bedreg vr het zwadmaaien ƒ 75, per ha en vr het binderen ƒ 80, per ha. De verige drie percelen zijn dr de ber zelf gemaaid met de maaibalk aan de trekker. Drdat het werk dr twee man is uitgeverd is de tijd vr dit maaien vrij hg, nl. 8, 2 en 2 mu per ha. Het phkken p het perceel, dat met de zelfbinder is gegst, vreg 22 mu per ha. Drsen In alle gevallen is met de maaidrser dr de lnwerker gedrst. Gemiddeld is hiervr ƒ 75, per ha betaald. Vr de hulp bij het drsen en transprt van het zaad waren 9,3 mu per ha ndig. Strpersen en transprt Het str is dr de lnwerker met de praappers geperst. Gemiddeld is hiervr ƒ 87, per ha betaald. Het transprt naar de schuur vreg 9,7 mu per ha Gladilen Rien en transprt Bij het rien wrdt het gewas eerst met een aardappelririek gelicht. Daarna wrdt het bij het lf pgetrkken en p rijen gelegd. De bl wrdt van het lf verwijderd dr afknippen f breken en daarna in een mand gegid. De manden f zakken wrden p een wagen geladen en naar de drgerij gebracht. De ritijd wrdt sterk beïnvled dr de mstandigheden tijdens het rien en dr het aantal planten per ha. Machinaal rien f lichten is niet tegepast. Na het transprt naar de drgerij is vr de ber het werk afgelpen. Het drgen en klaarmaken vr verkp vnd geheel plaats dr derden. Het gemiddelde arbeidsverbruik vr rien en transprt was 420 mu per ha. Deze tijd varieerde van 300 tt 550 mu per ha. 85

83 8.6 VEEHOUDERIJ 8.6. Verzrging De tijd die aan het vee is besteed, is weergegeven in figuur 40. Deze tijd heeft betrekking p de ttale tijd vr de verzrging en het melken. Het arbeidsverbruik per gve blijkt af te nemen, naarmate het aantal gve per vaste arbeidskracht teneemt. Vral p die bedrijven waar het aantal gve per vaste arbeidskracht laag is, wrdt per gve veel tijd besteed. Drdat in de winterperide vldende tijd beschikbaar is, wrden veelal veel tijdvragende werkmethden tegepast. Bij een vermindering van het arbeidsaanbd, f bij uitbreiding van de veestapel, zal het ndzakelijk zijn m p andere werkmethden ver te gaan. Het uitmesten vnd p alle bedrijven in handkracht plaats. De ligging van de stal, ten pzichte van de verige gebuwen en de mestvaalt, maakt het p de meeste bedrijven niet mgelijk m het uitmesten p gedkpe wijze te mechaniseren. Bij het veren zijn echter veel mgelijkheden m de arbeidstijd terug te brengen. De meeste vedermiddelen mu/g. v. e < _. Q O 9 - -! - _. D «j O» « g.v.e./vaste bedrijven met melkmachine arbeidskracht bedrijven znder melkmachine Fig. 40 Invled van de prduktie per man p het arbeidsverbruik in de veehuderij. wrden meerdere keren per dag verstrekt. Dit kan tt één keer wrden teruggebracht. Ok de methde van veren kan p de meeste bedrijven wrden gewijzigd. Slechts p twee bedrijven wrdt gebruik gemaakt van een verkar. Het snijden van de vederbieten gebeurt meestal met een bietensnijder, aangedreven dr een elektrmtr. Een bietenreiniger is k p slechts twee bedrijven in gebruik, zdat het schnmaken van de bieten in handwerk k veel tijd vraagt. Na het snijden wrden de bieten in een kruiwagen f in manden geschept en vr de keien gebracht. Dr nder de bietensnijder een verkar te plaatsen kan dit werk wrden vereenvudigd. De pslag van hi en vederbieten is meestal in de directe mgeving van de stal, terwijl de sil's gunstig liggen ten pzichte van de gebuwen. Alle bedrijven zijn vrzien van autmatische drinkwatervrziening Melken In figuur 4 kan het arbeidsverbruik vr het melken wrden afgelezen, terwijl k de methden van melken en het aantal keien is aangegeven. Wat dit laatste 86

84 mu/ke 300. *» X X * X X handmelken x machinaal melken PfAj : X X X T i aantal gemlken keien/bedrijf Fig. 4 Arbeidsverbruik per methde van melken. machinaal melken P^Aj znder nametken betreft hebben deze aantallen betrekking p het gemiddelde aantal werkelijk gemlken keien. Het ttale aantal aanwezige melkkeien zal in verband met de peride dat ze drg staan", ngeveer 20% hger liggen. In 959 is p drie bedrijven machinaal gemlken. In 96 is dit aantal tt acht gestegen. In hfdzaak wrdt gewerkt vlgens de methde PA. Op één bedrijf is in 960 en 96 de methde PA2 tegepast, waarbij het namelken met de hand achterwege bleef. Drie bedrijven melken tijdens de zmerperide in een drlpmelkstal, de verige den het p de winterstal. Hewel het melken p de winterstal ngal wat bezwaren heeft die dr de drlpmelkstal wrden ndervangen, vindt men de investering vr een dergelijke stal, bij een betrekkelijk kleine veestapel, te hg. Het is echter niet ndig m de buw hiervan duur te maken. In 960 is p één der bedrijven dr de ber zelf een vierdubbele melkstal gebuwd van hut en glfplaten, die ruim ƒ.000, kstte. De ervaringen waren dermate gunstig dat na afsluiting van het nderzek p ng twee bedrijven dit vrbeeld werd gevlgd. Drdat hier een gedeelte van reeds bestaande gebuwen kn wrden benut, was de investering ng lager. In ttaal werd in 962 p vijf van deze bedrijven in de drlpmelkstal gemlken. De bendigde tijd vr het handmelken is p smmige bedrijven zeer hg. Dit beheft geen verwndering te wekken, mdat het melken van deze kleine aantallen Afb. 8 Een drlpmelkstal heft niet duur te zijn. 87

85 keien meestal dr twee en sms zelfs dr drie persnen plaatsvindt. Het aanhuden van een klein aantal melkkeien is uit een gpunt van arbeidsrganisatie niet aantrekkelijk. Ok uit bedrijfsecnmisch gpunt kunnen hiertegen vele bezwaren wrden ingebracht. We zien dan k in de praktijk dat p veel bedrijven de melkveestapel is uitgebreid, waardr k een melkmachine kan wrden aangeschaft en andere arbeidsbesparende vrzieningen kunnen wrden getrffen. Wie hierte niet bereid is, det er verstandig aan zich alleen p de akkerbuw te richten. 8.7 VOEDERWINNING 8.7. Hi Maaien Het maaien werd in 959 en in 960 p zes bedrijven dr de lnwerker verricht. Op de verige zes bedrijven is met de grasmaaier f met de maaibalk aan de trekker gemaaid. In 96 is p elf bedrijven met eigen materiaal gemaaid en in slechts één geval dr de lnwerker. Het maaien met de maaibalk aan de trekker vreg gemiddeld 4,2 mu per ha en met een grasmaaier en paardetractie 5,8 mu per ha. In deze tijd is het maaien van heken en kanten inbegrepen. Aan de lnwerker is vr het maaien gemiddeld ƒ 35,- per ha betaald. Keren en schudden Op de meeste bedrijven wrdt het hi met de vrk gekeerd. De hiervr bendigde heveelheid tijd hangt af van de weersmstandigheden. Het gemiddelde arbeidsverbruik was: ,0 mu/ha 5,0 7,2 Op de bedrijven die met een harkkeerder f schudder zijn uitgerust vreg het gemiddeld 4,8 mu per ha. In de meeste gevallen zijn twee à drie bewerkingen uitgeverd. Op één bedrijf waar hiventilatie wrdt tegepast varieert het aantal uitgeverde bewerkingen met de hischudder van 4 tt 8. R uiteren Bij het ruiteren is het hi met de vrk p drieptruiters gebracht. Gemiddeld vreg dit 22,4 mu/ha, inclusief het wiersen en het transprt van de ruiters. De bendigde tijd hangt samen met het aantal ruiters per ha. Het gemiddeld arbeidsverbruik bij verschillende aantallen ruiters per ha was als vlgt: < 50 ruiters ruiters.. > 70 ruiters.. 6,4 mu/ha ,8

86 Persen Het persen van hi uit het zwad wrdt p deze bedrijven weinig tegepast. In 959 gebeurde dit p geen enkel bedrijf; in 960 is p vier en in 96 p twee bedrijven een gedeelte van het hi geperst. Uit het gpunt van arbeidsrganisatie heeft dit vr de meeste bedrijven weinig betekenis, mdat de te hien ppervlakten niet grt zijn. Het hien betekent daarm niet direct een knelpunt in de arbeidsrganisatie. Wel met wrden pgemerkt, dat het maaien sms naar een te laat tijdstip verschven werd, mdat men hieraan pas begn na het peenzetten van de bieten. Dit is p enkele bedrijven sms gegaan ten kste van de kwaliteit van het hi. Hewel dus het persen uit het zwad van weinig betekenis is, is wel een aanzienlijke heveelheid hi geperst, nadat het eerst geruiterd was. Dit persen gebeurde echter niet uit een gpunt van arbeidsbesparing, maar meer m ruimte in de schuur te winnen. Het is wel duidelijk dat deze schuurruimte p deze wijze duur wrdt betaald en dat deze methde geen aanbeveling verdient. Inschuren Het inschuren van het ruiterhi werd meestal gedaan dr twee f drie man, nl. één f twee pstekers en één verlegger. In de schuur werd gelst dr afsteken met de vrk. Mechanische hulpmiddelen werden hierbij bijna niet gebruikt. Slechts p één bedrijf is gebruik gemaakt van een grijper in de schuur, die werd aangedreven dr een paard. Deze methde gaf ten pzichte van de andere bedrijven geen besparing aan arbeid, hewel het werk er wel dr wrdt verlicht. Het inschuren van het ruiterhi vreg gemiddeld 28,3 mu per ha. Bij het inschuren van het geperste hi zijn de pakjes in handwerk geladen en gelst. De hulp bij het persen en het transprt naar de schuur kstte gemiddeld 8,7 mu per ha. In twee gevallen zijn de ruiters met een ruiterdrager naar de schuur gebracht en daar via de transprteur gelst. Dit vreg 9,9 mu. Op één bedrijf is ventilatie met kude lucht in de schuur tegepast. Hier is dr intensief schudden de veldperide zveel mgelijk bekrt. Het hi is daarna met de vrlader p hpen geschven en p wagens geladen. Per keer werden twee wagens naar de schuur gebracht en daar dr een tweede man met behulp van een transprteur gelst. Het laden, transprt en lssen vreg gemiddeld 2,9 mu per ha. Wanneer we het gemiddelde arbeidsverbruik vr de traditinele methde met ruiters vergelijken met deze methde, dan zien we het vlgende: ruiteren keren en schudden 4,8 ruiteren ,4 inschuren... 28,3 ventilatit 9,6 2,9 Ttaal ,5 3,5 Dr tepassing van hiventilatie heeft dit bedrijf een grte arbeidsbesparing bereikt, terwijl tevens in alle jaren een gede kwaliteit hi is gewnnen. 89

87 8.7.2 Kuilgras Het inkuilen van gras kwam enkele jaren geleden ng slechts spradisch p deze bedrijven vr. We zien in deze drie jaar echter een sterke tename. Het aantal bedrijven met kuilgras was resp. 3, 4 en 8. De sterke stijging in 96 is een gevlg van de kmst van de maaikneuzer. Bij het inkuilen zijn diverse methden tegepast, zdat de genteerde tijden slechts betrekking hebben p één f p enkele waarnemingen. inkuilen met Vicn" kneusmachine inkuilen met Speiser" inkuilmachine. inkuilen met teveging van A.I.V.-zuur inkuilen met teveging bietenkppen. inkuilen van vrgedrgd gras. maaikneuzen, lssen met vrk. maaikneuzen, lswagen (2) ) () (3) () () (6) () 33,0 mu/ha 64,0 38,7,,,, JO,J,,,, 46,2.,., Afgezien van de gemaaikneusde percelen is p de verige in alle gevallen het maaien en het wiersen dr de ber zelf verricht. De hiervr bendigde tijd is bij het ttaal aantal mu inbegrepen. Op het bedrijf waar met de Vicn kneuzer is gewerkt, is het gras met de trekkervrlader geladen. Op de verige bedrijven is het gras met de vrk p de wagen gebracht. Naast deze kneuzer is p een ander bedrijf gebruik gemaakt van een Speiser" inkuilmachine. Hierbij zijn k vederbieten aan het gras tegevegd. Op drie bedrijven is A.I.V.-zuur met een zuurmengpmpje in de sil gebracht. Op één bedrijf is het gras laagsgewijs afgewisseld dr bietenkppen. Op het bedrijf waar het gras eerst is vrgedrgd, is het met de ruiterdrager p hpen ') Tussen haakjes is het aantal waarnemingen aangegeven. 90 Afb. 9 In de drukke verzrgingsperide van de gewassen is het aantrekkelijk het inkuilen van het gras dr de lnwerker te laten verrichten.

88 geschven en in de grndkuil gebracht. In die gevallen waar dr de lnwerker het gras is gemaaikneusd, mest ng veel arbeid zelf wrden verricht. Dit kmt drdat deze lnwerker niet de beschikking had ver lswagens. De wagens mesten met de vrk wrden gelst. In één geval, waarbij wel met lswagens is gewerkt, blijkt, dat deze methde zeer weinig tijd vraagt. In alle gevallen is de bendigde arbeidstijd inclusief de tijd vr het afdekken. In het laatste geval is k dit afdekken dr de lnwerker met een kraan verzrgd. Het tarief vr het maaikneuzen znder lswagens varieerde van ƒ 95, tt ƒ 00, per ha en was meestal gebaseerd p een tarief per uur. Vr het inkuilen met lswagens is ƒ 30, per ha betaald (inclusief afdekken). De inschakeling van de lnwerker met de maaikneuzer heeft vr deze bedrijven zeer aantrekkelijke kanten. Het werk kan bijna geheel dr de lnwerker wrden verzrgd, wat van grt belang is, mdat het inkuilen in de drukke verzrgingsperide valt. Dr een deel van het hi dr kuilgras te vervangen kan vreger wrden gemaaid. Dit kan een grt vrdeel zijn, mdat p laat gehide percelen bij een veel vrkmende drgteperide in juni het gras slecht aan de grei wil kmen. Ok de gede kuilresultaten, die met deze methde wrden behaald, zijn een belangrijk vrdeel Suikerbietenkppen en -blad De suikerbietenkppen en -blad vrmen p deze bedrijven k een belangrijk vedermiddel. Vr een klein deel wrden ze in de herfst vers in de wei en p stal gevederd en de rest wrdt ingekuild in een sil f grndkuil. De gemiddeld bendigde tijd vr het laden, transprt, lssen en afdekken van de kuil was 54,5 mu per ha Vederbieten Op alle bedrijven kmen vederbieten in het buwplan vr. Deze vragen een grt aantal uren per ha. Vr het zaaien en de verzrging van het gewas wrdt verwezen naar het gewas suikerbieten. De bendigde tijd vr rien en transprt van de vederbieten lpt van bedrijf tt bedrijf sterk uiteen. De gemiddelde tijd was als vlgt: , mu/ha De bendigde tijd wrdt sterk beïnvled dr de mstandigheden tijdens het rien en dr de pbrengst. Vral in 960 hebben de vele regens het werk zeer bemeilijkt. Bvendien was ten de pbrengst zeer hg. De gemiddelde (geschatte) pbrengsten waren: tn/ha (spreiding 70 00) (spreiding 90 50) (spreiding 60 25) 9

89 De tijd vr rien en transprt per 000 kg was gemiddeld in deze drie jaar: , mu/tn 2,0,8,, Het rien vnd plaats dr ptrekken in handwerk, sms met behulp van een bietenspade, en p rijen leggen. Het blad werd daarna met een kapmes afgekapt en de bieten werden p hpjes f p een zwad gegid. Op twee bedrijven is het lf van de bieten verwijderd dr dit met een spade af te steken. De bieten werden dan niet p hpjes gegid, maar direct van de ligrij p de wagen geschept. Vlgens deze methde werd belangrijk sneller gewerkt. De gemiddelde tijd vr rien en transprt bedreg hier,5 mu per tn. De mgelijkheden m p deze bedrijven de gst te vereenvudigen zijn niet grt. De grnd is de beperkende factr bij het gebruik van mechanische hulpmiddelen, zals lichters, vrlader enz. Naarmate gst en transprt van de verige gewassen steeds meer gemechaniseerd wrden, zal dit werk bij de vederbieten als een steeds grter wrdend bezwaar wrden gezien. Vral p eenmansbedrijven is dit het geval. Omgerekend per grtvee-eenheid zien we een kleine teruggang van de ppervlakte. Deze was resp. 3,70, 3,50 en 3,00 are. De vraag f men ng vederbieten zal verbuwen verdient ernstig te wrden verwgen. Wanneer men bedenkt dat de ppervlakte vederbieten dr suikerbieten kan wrden vervangen, kan de cnclusie niet anders zijn dan dat vederbieten duur zijn. Vr het bedrag dat vr de suikerbieten wrdt ntvangen kan heel wat ver wrden aangekcht. Bvendien heeft zich in de vrm van snijmaïs een nieuwe mgelijkheid aangediend. Vervanging van vederbieten dr suikerbieten, pname van snijmaïs in het buwplan en eventueel aankp van ver, zullen in vele gevallen, zwel bedrijfsecnmisch als arbeidstechnisch, aanbeveling verdienen. 92

90 9. HET ARBEIDSINKOMEN 9. INLEIDING In dit hfdstuk zal wrden ingegaan p enkele factren die het arbeidsinkmen kunnen beïnvleden. In de eerste plaats zal wrden nagegaan welke mgelijkheden het huidige prduktieplan biedt met betrekking tt dit inkmen, waarbij de belning per uur als zeer belangrijk met wrden gezien. Bij het streven naar verhging van het arbeidsinkmen kan wrden gedacht aan verhging van de geldelijke pbrengst en/f verlaging van de ksten. De geldelijke pbrengst is de resultante van pbrengst in kg en prijs. De kg-pbrengsten liggen p deze bedrijven al p een dusdanig niveau, dat de mgelijkheden m langs deze weg de geldpbrengst te verhgen niet grt zijn. Op de prijs van de prdukten kan de individuele ber weinig invled uitefenen. Verhging van de geldelijke pbrengst zal dan k in hfdzaak dr middel van veranderingen in het prduktieplan meten wrden nagestreefd. Omdat vergrting van het aantal ha meestal niet mgelijk is, zal de plssing in een intensivering van het grndgebruik meten wrden gezcht. In dit hfdstuk zal dan k aandacht wrden besteed aan het verband tussen de geldelijke pbrengst en de intensiteit van het grndgebruik. De ksten kunnen we verdelen in: pacht, algemene ksten, mechanisatieksten en ksten die direct samenhangen met het prduktieplan. De laatste categrie mvat de ksten vr bemesting en vr zaaizaad en ptged. Deze ksten zijn bij de berekening van het sald in mindering gebracht. De pacht kan als een vast gegeven wrden beschuwd. De algemene ksten mvatten die vr lidmaatschappen, telefn, elektriciteit enz., dus ksten die niet aan een bepaald prces kunnen wrden tegerekend. De ksten vr mechanisatie zijn vr ns del meer interessant. Ze maken nl. een belangrijk deel uit van de ttale ksten en bvendien zijn ze k het meest te beïnvleden. Deze ksten wrden beïnvled dr de arbeidsprduktiviteit en zullen daarm in relatie hiermee wrden beschuwd. Ok vr het behalen van een vldende hg arbeidsinkmen per uur is de geprduceerde heveelheid per uur van belang. Om de invled te kunnen nagaan van intensiteit van het grndgebruik en arbeidsprduktiviteit p het arbeidsinkmen, wrdt gewerkt met de vlgende begrippen: het gewgen gemiddelde sald; de intensiteit van het grndgebruik; de arbeidsprduktiviteit. Deze begrippen wrden eerst behandeld. Het laatste deel van het hfdstuk is gewijd aan de belning vr de extra aangewende arbeid. Bij de vergelijking van arbeidsbehefte en arbeidsverbruik in hfdstuk 6 is gebleken, dat er verschillende bedrijven vrkmen die meer tijd besteden dan vlgens de begrting ndig zu zijn. De taaktijden, die vr het 93

91 vaststellen van de arbeidsbehefte zijn gebruikt, zijn gebaseerd p een bepaalde kwaliteit van het werk. Het is echter denkbaar dat men dr extra zrg een verhging van de pbrengst en/f kwaliteit van de prdukten zu weten te bereiken, die zu resulteren in een hger sald. Ok hierbij wrdt gewerkt met het gewgen gemiddelde sald". 9.2 GEWOGEN GEMIDDELD SALDO Per prces is ver de drie jaren een gewgen gemiddeld sald berekend. Hierte is de geldelijke pbrengst van hfd- en bijprdukt verminderd met enige kstensrten. In bijlage 20 is een verzicht gegeven van de gemiddelde geldelijke pbrengst en de tegerekende ksten. Deze ksten hebben bij de akkerbuw betrekking p de ksten vr zaaizaad en ptged, bemesting en de ksten vr rente vr het geïnvesteerde kapitaal. Bij de veehuderij bestaat de geldelijke pbrengst uit de melkpbrengst, mzet en aanwas en eventuele verkp van vedergewassen. De pst veeveder mvat zwel aangekchte vedermiddelen als die uit eigen bedrijf. De ksten vr het grasland betreffen vrnamelijk bemestingsksten en ksten vr nderhud. De ksten vr vedergewassen hebben betrekking p vederbieten en in enkele gevallen p de ksten vr klaver en luzerne. De verige ksten bevatten naast die van rente vr het geïnvesteerde kapitaal k de ksten vr veeverzekering, melkcntrle en veearts. Omdat de bewerkingsksten een belangrijk aspect bij dit nderzek zijn, zijn de ksten van werk dr derden niet p dit sald in mindering gebracht. Het gewgen gemiddelde sald per prces ver de drie jaren is weergegeven in tabel 6. Tabel 6 Gewgen gemiddeld sald per prces. Prces Sald in guldens per ha aardappelen 444, suikerbieten 2665, tarwe 559, zmergerst 08, haver 076, erwten 352, vlas 240 graszaad 400, uien 4003 stambnen 02, gladilen 2307, rundvee 634, per grtvee-eenheid Vr de rundveehuderij kan het gemiddelde sald per ha niet znder meer wrden berekend dr de saldi per ha te middelen. De veebezetting per ha is nl. p de verschillende bedrijven niet gelijk en wisselt k per bedrijf ver de jaren 94

92 ttaal! gld S S " L+U-!! - r~! if _! I -i-.;. # J*^ t ^ I i «/ - ^ i -. -T--H - i [ K IS ttaal g.ve.. gemiddeld sald _ H i"t i~ _:_.^_ r:.i Fig. 42 Relatie tussen de mvang van de rundveestapel en het ttale sald van de veehuderij. van nderzek. In figuur 42 is het verlp van het ttale sald weergegeven bij een tenemend aantal grtvee-eenheden per bedrijf. Het gemiddelde sald bedraagt ƒ 634, per grtvee-eenheid. De hgte van dit sald blijkt weinig te wrden beïnvled dr de mvang van de veestapel per bedrijf. De vraag det zich vr he dit sald zich ntwikkelt bij een verschillende veebezetting per ha. Uit figuur 43 blijkt, dat vr deze bedrijven binnen het traject van 2 tt 4 grtvee-eenheden per ha, het aanhuden van een lineair verband tussen het aantal grtvee-eenheden per ha en het sald per grtvee-eenheid telaatbaar is. Fig. 43 Relatie tussen de veebezetting en het sald per ha grasland. gtd/ha » ^^^ * -^=^2Ü i_. -t i IS 2 2,5 gemiddeld sald 4.S 5 g.v.e. per ha 9.3 INTENSITEIT VAN HET GRONDGEBRUIK De intensiteit van het grndgebruik is hier uitgedrukt in het aantal bewerkingseenheden per ha. In hfdstuk 3 is de ntwikkeling van het aantal bewerkingseenheden per bedrijf reeds behandeld. Figuur 44 tnt het verlp van de intensiteit van het grndgebruik bij verschillende bedrijfsppervlakten. Zwel het aantal bewerkingseenheden per ha als de spreiding nemen af bij een tenemende bedrijfsgrtte. De grtere spreiding bij de kleinere bedrijven wrdt verrzaakt drdat hier zwel bedrijven met een vaste arbeidskern van als van 2 man bij zijn. Deze laatste hebben getracht arbeidsaanbd en arbeidsbehefte met elkaar in vereenstemming te brengen dr een pvering van de intensiteit van het grndgebruik. 95

93 bew. eenhadtn per ha 90 ISO Fig. 44 Intensiteit van het grndgebruik bij verschillende bedrijfsppervlakten. 70 ISO ISO HO V 0 II IS IS S pp. in ha 9.4 ARBEIDSPRODUCTIVITEIT Om de ntwikkeling van de arbeidsprduktiviteit te kunnen nagaan, is het ndig ver een tweetal gegevens te beschikken: a. de mvang van de prduktie; b. de daarvr bendigde heveelheid arbeid. De mvang van de prduktie kunnen we aangeven dr het aantal bewerkingseenheden. De arbeidsprduktiviteit is nu als vlgt te berekenen: arbeidsprduktiviteit = aantal bewerkingseenheden arbeidsverbruik Bij het p deze wijze berekenen van de arbeidsprduktiviteit zijn we gendzaakt eerst het arbeidsverbruik van een bedrijf te registreren. Wanneer we uitgaan van de vernderstelling dat het arbeidsverbruik gelijk zal zijn aan de begrte behefte, kan de arbeidsprduktiviteit dr berekening wrden vastgesteld. De arbeidsbehefte kan nl. wrden begrt als de tegepaste werkmethden bekend zijn. Uit het laatste deel van dit hfdstuk blijkt dat het weinig zinvl is m meer tijd te besteden dan vlgens de begrting ndig is. Op grnd van deze cnclusie lijkt het telaatbaar de arbeidsprduktiviteit te berekenen vlgens de frmule: arbeidsprduktiviteit prduktie-mvang in bewerkingseenheden arbeidsbehefte in uren De figuur in bijlage 2 geeft weer p welk niveau de arbeidsprduktiviteit p de verschillende bedrijven ligt en he de ntwikkeling hiervan is geweest in de peride We zien dat p alle bedrijven de arbeidsprduktiviteit in meer f mindere mate is gestegen; de gemiddelde stijging in de peride bedraagt 7%. De arbeidsprduktiviteit is in de akkerbuwsectr belangrijk hger dan die in de veehuderij. De stijging in de peride is bij de akkerbuw 26% en bij de veehuderij 4%. 96

94 Het sterkst is de arbeidsprduktiviteit gestegen bij de gewassen aardappelen en tarwe, in mindere mate bij uien, suikerbieten en erwten. In hfdstuk 8 is p de rzaken hiervan ingegaan. In de tekmst is vral een stijging te verwachten bij suikerbieten, aardappelen en uien, dr een verdere mechanisatie en wijzigingen in werkmethden bij de verzrging van deze gewassen. De stijging bij de veehuderij is vrnamelijk verrzaakt dr de tename van het machinaal melken en dr gewijzigde methden van vederwinning p enkele bedrijven. Een verdere vereenvudiging van de vederwinning en p de grtere bedrijven mechanisch uitmesten zullen de arbeidsprduktiviteit ng belangrijk kunnen den stijgen. ben er king's - een ^eden/uur 0,70 0,60 0,40 N. ; 3 ;,.. 2 i *. - ;6 * > i ê "Pt ï. in ha Fig. 45 Arbeidsprduktiviteit bij verschillende bedrijfspper- 24 vlakten. Figuur 45 tnt de spreiding van de arbeidsprduktiviteit bij verschillende bedrijfsppervlakten. Hieruit blijkt dat p de kleinere bedrijven deze niet lager beheft te zijn dan p de grtere. Bij een verdere pvering evenwel is de grens die de bedrijfsppervlakte stelt p de kleinere bedrijven eerder bereikt. 9.5 RELATIE TUSSEN INTENSITEIT VAN HET GRONDGEBRUIK EN GEMIDDELD SALDO Met behulp van de gemiddelde saldi per prces kan nu vr elk prduktieplan het sald per bedrijf wrden berekend, dat gemiddeld p deze bedrijven haalbaar is. De eerste vraag die gesteld kan wrden is welk verband er bestaat tussen de intensiteit van het grndgebruik en het gemiddelde sald per ha. Omdat p deze Fig. 46 Relatie tussen de intensiteit van het grndgebruik en het gemiddelde sald per ha buwland gld/ha 2000 tboo ' T* \ * L^. ' ^ '. ' m ^ i S 70 B0 intensiteit grndgebruik 97

95 bedrijven uitsluitend aan de grnd gebnden prduktietakken vrkmen, kan het aantal bewerkingseenheden per ha een maatstaf zijn vr de intensiteit van het grndgebruik. Uit figuur 46 blijkt welk verband er bestaat tussen de intensiteit van het grndgebruik en het per bedrijf vastgestelde gemiddelde sald. De spreiding (± 20%) die hierbij vrkmt, wrdt mgelijk vr een belangrijk deel verrzaakt dr verschillen in samenstelling van het prduktieplan. Het aantal waarnemingen is echter te gering m hier verder p in te gaan. 9.6 RELATIE TUSSEN INTENSITEIT VAN HET GRONDGEBRUIK, ARBEIDSPRODUK- TIVITEIT EN KOSTEN VOOR MECHANISATIE In figuur 47 zijn de uit de waarnemingen afgeleide ksten vr mechanisatie weergegeven bij een verschillende intensiteit van het grndgebruik en een arbeidsprduktiviteit van 0,40 en 0,60. De hgte van deze ksten wrdt slechts vr een deel verklaard dr de intensiteit van het grndgebruik en de arbeidsprduktiviteit. gld/ha " " « arbeidsprdukti\ iteit 0,60 0,40!. - i 70 ISO intensiteit grndgebruik Fig. 47 Verlp van de mechanisatieksten bij een tenemende intensiteit van het grndgebruik. Ok de samenstelling van het prduktieplan efent hierp invled uit. Het vrhanden zijnde materiaal is niet vldende m hierp nader in te gaan. De gevnden crrelatiecëfficiënt is dan k niet hg geneg m aan deze cijfers een te exacte betekenis te te kennen. Ze meten dan k slechts wrden gezien als een aanwijzing ver de ntwikkeling van de mechanisatieksten bij pvering van de intensiteit van het grndgebruik en/f de arbeidsprduktiviteit. 9.7 TE BEHALEN ARBEIDSINKOMEN Om nu aan te kunnen geven welk arbeidsinkmen p deze bedrijven gemiddeld haalbaar is, is het ndig m eerst ng de pacht en de algemene ksten af te trekken. Deze beide psten bedragen gemiddeld resp. ƒ258, en ƒ 34, per ha. In tabel 7 is het bereikbare arbeidsinkmen aangegeven bij verschillende intensiteiten van het grndverbruik en enige niveaus van arbeidsprduktiviteit. 98

96 Tabel 7 Intensiteit grndgebruik, arbeidsprduktiviteit en arbeidsinkmen. Intensiteit van het grndge :bruik Arbeidsprduktiviteit Arbeidsinkmen per ha per uur 20 0,40 0,50 0, ,40 2,80 3,0 50 0,40 0,50 0, ,50 3, 3, ,40 0,50 0, ,65 3,20 3,65 Ok ten aanzien van deze cijfers met wrden gesteld, dat er geen abslute waarde aan mag wrden tegekend, maar dat ze aangeven in welke rde van grtte het arbeidsinkmen p deze bedrijven zal liggen. Het arbeidsinkmen per ha is het hgst bij een lage arbeidsprduktiviteit. Dit wrdt verrzaakt drdat bij een lage arbeidsprduktiviteit k de mechanisatie- en lnwerkksten lager zijn. Bij een verscht aan arbeid kunnen handwerkmethden wel p hun plaats zijn. Het arbeidsinkmen per uur zal hierbij echter lager zijn. Omdat het inkmen gelijke tred met huden met de lnstijgingen, is het inkmen per uur belangrijk. Bvendien is mechanisatie rendabel, drdat de lnksten in een sneller temp stijgen dan de ksten van mechanisatie. De invled die de arbeidsprduktiviteit p het inkmen per uur uitefent blijkt belangrijk grter te zijn dan de invled van de intensiteit van het grndgebruik. Uit tabel 7 blijkt duidelijk dat de belning weinig hger is dan het ln van een landarbeider. Aan de verhging van de arbeidsprduktiviteit dient dan k veel aandacht te wrden geschnken vr het verkrijgen van een vldende hg arbeidsinkmen per uur. Daarnaast dient k aan het arbeidsinkmen per jaar te wrden gedacht. Met het g hierp zal het veelal ndzakelijk zijn m, gezien de beperkte bedrijfsgrtte, de intensiteit van het grndgebruik p te veren. De prduktie-mvang met immers z grt blijven, dat er per man vldende uren gewerkt kan wrden. Wanneer alleen de arbeidsprduktiviteit wrdt pgeverd, bijv. dr mechanisatie, kan het ttale arbeidsinkmen hierdr te laag wrden. Bij verhging van de arbeidsprduktiviteit en pvering van de intensiteit van het grndgebruik det de vraag zich vr welk prduktieplan in dit pzicht de beste mgelijkheden biedt. Dr middel van begrtingen zal wrden getracht hierin meer inzicht te verkrijgen; deze zijn uitgewerkt in hfdstuk BELONING VOOR EXTRA BESTEDE TIJD Om na te gaan f de extra bestede tijd k heeft geleid tt een verschil in sald, is de vlgende berekening uitgeverd: werkelijk sald gewgen gemiddeld sald arbeidsverbruik arbeidsbehefte verschil in sald in guldens verschil in tijd in uren 99

97 In figuur 48 is dit verschil intijd uitgezet tegen het verschil in sald. Figuur 48a geeft dit weer vr het gehele bedrijf, 48b vr de akkerbuw en 48c vr de rundveehuderij. Uit dit materiaal blijkt niet dat het besteden van extra tijd een ged middel is m het sald van het bedrijf p te veren. In incidentele gevallen kan dat verschil in sald (gld) I x * «I XJ -T-- f- - 0 «I #J I verschil in tijd (uren) verschil in sald (gld) ' i c x * >.* X» I verschil in tijd (aren) A = gehele bedrijf 8 = akkerbuw C = rundveehuderij 3 verschil in sald (gld) 9000, r 6000 i m I9S9 I960 x»6/ verschil in Flg. 48 tijd (uren) Belning vr extra bestede tijd. wel zzijn, maar gemiddeld is dit p deze bedrijven niet het geval geweest. Vr het behalen van een hg sald kan men dan k beter de tijd p een andere wijze aanwenden. In plaats van per eenheid prdukt veel arbeid te te vegen, is het beter de arbeid aan meer intensieve gewassen te besteden, die een hger sald pleveren. Een te grte arbeidsbesteding kmt vr p bedrijven die een verscht aan arbeid hebben. Als men dit niet kan afstten zal een ander prduktieplan gezcht meten wrden, waar deze arbeid beter wrdt belnd. Bij de prdukten die nu p deze bedrijven wrden geteeld, leidt teveging van een grtere heveelheid arbeid niet f nauwelijks tt verhging van de kilgrampbrengst, terwijl een betere kwaliteit, z die al p deze wijze haalbaar zu zijn, ng niet beheft te wrden belnd. Als men het in deze richting zekt en tch niet te ver van het huidige prduktieplan wil afwijken, zu gedacht kunnen wrden aan de teelt van zaaizaad en ptged. Omdat de grtste afwijkingen tussen arbeidsbehefte en -verbruik bij de veehuderij in de winterperide vrkmen, verdient het aanbeveling juist in deze tijd een aanwendingsmgelijkheid vr de beschikbare arbeid te vinden. 00

98 0. VERWACHTINGEN TEN AANZIEN VAN DE TOEKOMST 0. INLEIDING Op deze bedrijven lag het aantal bewerkingseenheden per ha het laatste jaar gemiddeld p 50. Uit tabel 7 in hfdstuk 9 blijkt dat het arbeidsinkmen bij een arbeidsprduktiviteit van 0,50 ngeveer ƒ 3, per uur bedraagt. Dit is weinig meer dan het ln van een landarbeider. Bij lnstijgingen in de tekmst is het gevaar niet denkbeeldig dat dit arbeidsinkmen lager wrdt dan het ln dat men buiten het eigen bedrijf zu kunnen verdienen. Vr een vldende hg inkmen per man zal het ndig zijn het bedrijfsplan tijdig te wijzigen. Hierbij kan zwel gedacht wrden aan veranderingen in het prduktieplan als aan wijzigingen in het arbeidsaanbd. Het verminderen van het arbeidsaanbd tt één man maakt de mgelijkheden vr een behrlijk arbeidsinkmen veel grter. De nadelen van het eenmansbedrijf staan hier tegenver. Eerst zal dr middel van een begrting het tweemansbedrijf wrden bekeken, terwijl daarna k de invled van het afstten van één man zal wrden nagegaan. Bij de begrtingen is gebruik gemaakt van gegevens die zijn verzameld tijdens het nderzek. Hierdr is het mgelijk m een vergelijking te maken tussen de uitkmsten van deze begrtingen en de werkelijke uitkmsten. Tegen het trekken van cnclusies vr de tekmst aan de hand van deze begrtingen kan het bezwaar wrden aangeverd, dat een aantal uitgangspunten in de tekmst zullen veranderen f reeds veranderd zijn. Z is in deze begrtingen geen rekening gehuden met de inmiddels gewijzigde bietenprijs. Wanneer echter met deze nieuwe prijs f met verwachtingen daarmtrent met wrden gewerkt, is het k ndzakelijk m rekening te huden met verschillende kstenstijgingen. Omdat deze meilijk zijn aan te geven dr gebrek aan exacte gegevens, is dit hier niet gebeurd. De cnclusies zuden hierdr zeker niet meer betruwbaar wrden. Bvendien ligt het in de lijn der verwachtingen dat de verhuding tussen ksten en pbrengsten zich in de tekmst z zal wijzigen, dat de cnclusies die wrden getrkken ten aanzien van het eenmans- en tweemansbedrijf ng in versterkte mate gelden. Met nadruk dient te wrden gesteld dat deze berekeningen niet de pretentie willen veren het ptimale prduktieplan vr elk bedrijf als zdanig aan te geven. Van bedrijf tt bedrijf zijn de verschillen immers zeer grt, terwijl k binnen het raam van de aangenmen uitgangspunten verschillende plssingen mgelijk zijn. De wijze van aanpak in deze begrtingen met alleen wrden gezien als een middel m enkele belangrijke prblemen van dit bedrijfstype te benaderen. De prbleemstelling kan in het krt als vlgt wrden gefrmuleerd; streven naar een vldend hge belning vr de aanwezige arbeid. Hierbij zal het ndig zijn dat er evenwicht is tussen arbeidsaanbd en arbeidsbehefte. 0.2 TWEEMANSBEDRIJF Bij de eerste pzet van het tweemansbedrijf is uitgegaan van die werkmethden die p deze bedrijven het meest vrkmen. Deze zijn als vlgt: 0

99 Traditineel bedrijf (2 man). Gewas Werkzaamheden dr ber Werkzaamheden dr lnwerker Aardappelen Suikerbieten Uien Erwten Granen grndbewerking, kunstmeststrien, aanaarden, afeggen, wieden, rien met zakkenrier (cmbinatie van 4 bedrijven), transprt naar kuil, afleveren, cultivateren en eggen. grndbewerking, kunstmeststrien, zaaien (gewn zaad), machinaal schffelen, nkruideggen, peenzetten met halflange hak in één bewerking, handwieden, rien met tang, laden en transprt naar erf. grndbewerking, kunstmeststrien, zaaien, machinaal schffelen, handwieden, plukken in handwerk, keren, pzakken met aardappelrier, transprt naar kuil f handelaar, bij aflevering in de winter pscheppen en transprt naar handelaar. grndbewerking, kunstmeststrien, zaaien, nkruideggen, machinaal schffelen, handwieden, maaien met maaibalk, p wiersen brengen, ruiteren, str- en erwtentransprt naar schuur, stppelplegen, cultivateren en eggen. grndbewerking, kunstmeststrien, zaaien, machinaal schffelen, nkruideggen, str- en graantransprt naar schuur, stppelplegen, cultivateren en eggen. pten, 6 x spuiten 2 x spuiten, transprt naar schip 3 x spuiten (ziektebestrijding). x spuiten (chemische nkruidbestrijding, 2x spuiten (ziektebestrijding), drsen met maaidrser vanaf ruiters, strpersen, drgen en schnen. spuiten, maaidrsen, strpersen, drgen en schnen Vlas grndbewerking, kunstmeststrien, zaaien, hand- (verkp te velde) wieden, trekken vr kper, helpen laden p aut, stppelplegen, cultivateren en eggen. 2 x spuiten Graszaad Veehuderij grndbewerking, zaaien, kunstmeststrien, machinaal schffelen en handwieden, zwadmaaien, str- en zaadtransprt, plegen, cultivateren en eggen. melken: PI Al veeverzrging: 2 x hi, handwerk 2 X kuil, uitmesten in vederwinning: (hi): maaien, ruiteren en inschuren graslandverzrging: slepen, bssen maaien en stikstf strien. x spuiten, drsen uit zwad, strpersen, stppel frezen. 02

100 Op het bedrijf is een 30 pk trekker aanwezig. Het p wintervr plegen gebeurt met een eenscharige wentelpleg. Vr het zaaiklaar maken wrdt gebruik gemaakt van een drievelds krmtandeg en een zigzageg. Het kunstmeststrien vindt plaats met een centrifugaalstrier en het zaaien gebeurt met een 2,64 m brede zaaimachine. Vr het machinaal schffelen is de trekker uitgerust met een 2,64 m brede werktuigbalk. Vr het nkruideggen is een 4 m brede nkruideg aanwezig en vr het aanaarden van de aardappelen 3-rijïge aanaarders. Het rien van de aardappelen gebeurt met een zakkenrier, die gezamenlijk wrdt gebruikt. Vr de stppelbewerking wrdt gebruik gemaakt van een 3-schaar stppelpleg en een triltandcultivatr. De werkmethden p dit bedrijf kunnen als traditineel wrden aangemerkt. Dr het grte arbeidsaanbd wrden veel werkzaamheden in handwerk uitgeverd. Vr het pstellen van begrtingen is het ndzakelijk eerst uitgangspunten p te stellen met betrekking tt pbrengsten, prijzen en direct aan het prdukt te te rekenen ksten. Deze zijn weergegeven in bijlage 22. Deze pbrengsten, prijzen en ksten zijn vr een belangrijk deel vastgesteld aan de hand van de gegevens, die van deze bedrijven middels een bedrijfsecnmische bekhuding zijn verkregen. Bij de berdeling van deze uitgangspunten en van de cnclusies, die dr middel van deze begrtingen wrden getrkken, met niet uit het g wrden verlren dat ze dus allereerst betrekking hebben p de bedrijven die bij dit nderzek zijn betrkken en dat het binnen dit kader ng ndig zal zijn m vr andere mstandigheden crrecties aan te brengen. De pbrengsten van de meeste gewassen liggen p een ged niveau. Vr aardappelen zijn ze aan de lage kant en zuden p bepaalde bedrijven zeker belangrijk hger kunnen liggen. Ok de graszaadpbrengst zal p de zwaardere grnden hger kunnen zijn dan hier gemiddeld is gehaald. Bij aardappelen en uien is aangenmen, dat de helft in de herfst wrdt verkcht en de andere helft wrdt bewaard en tijdens de winterperide wrdt afgeleverd. Onder bijprdukten zijn gerekend de pbrengsten van str en bietenkppen en bij het rundvee de pbrengst van mzet en aanwas en stalmest. In bijlage 23 is een specificatie gegeven van de direct tegerekende ksten. De bewaarksten hebben bij aardappelen betrekking p dekstr en kiemremmingsmiddel en bij uien p dekstr. De verige ksten zijn ksten vr rente van geïnvesteerd kapitaal; bij het vee bevatten ze bvendien ksten vr veearts, verzekering en melkcntrle. In de vederksten vr het vee zijn k pgenmen de ksten vr het bijbehrend jngvee. Dr de brut-pbrengst per ha te verminderen met de direct tegerekende ksten wrdt het sald per ha verkregen. Dr dit te delen dr het aantal uren wrdt het sald per uur berekend. Bij het gevlgde begrtingssysteem wrden de activiteiten pgenmen die de hgste belning per uur geven. Hiervr is achter het sald per uur een rangrde aangegeven. De laatste klm geeft een aantal beperkingen aan, die vrnamelijk berusten p vruchtwisselingseisen. Bij de veehuderij is als minimum 4 ha genmen en als maximum 6 ha, mdat bij meer dan 2 stuks melkvee investeringen ndig zijn in de vrm van nieuwbuw. Een viertal gewassen, die p deze bedrijven zijn verbuwd, kmen in dit keuzeschema niet vr. Dit zijn zmertarwe, haver, gladilen en stambnen. Hewel 03

101 k zmertarwe en haver is verbuwd, is in het keuzeschema slechts wintertarwe en zmergerst pgenmen. De teelt van haver is in vergelijking met de verige granen niet aantrekkelijk. Ok zmertarwe geeft gemiddeld een lager financieel resultaat dan wintertarwe. Het is daarm als regel beter m wintertarwe te verbuwen, die in uitznderingsgevallen kan wrden vervangen dr zmertarwe. De betekenis van gladilen is in de drie jaar van het nderzek steeds afgenmen. De financiële resultaten, die gemiddeld zijn gehaald, waren niet gunstig. Dat wil niet zeggen, dat de teelt p deze bedrijven niet zu passen. Juist p bedrijven met een arbeidsverscht kan dit gewas met succes wrden verbuwd. Dat het p deze bedrijven niet meer pgang heeft gemaakt, is vr een belangrijk deel te wijten aan het feit, dat het als een bijzaak werd gezien. Dit is bij een gewas, dat z grte investeringen vraagt in de vrm van plantged, beslist niet telaatbaar. Deze teelt heeft gede kansen p die bedrijven, die zich hierp specialiseren en die k het werk na de gst, dus drgen en pellen, zelf kunnen verzrgen. Een zeer gede vakkennis is altijd een eerste vereiste, maar zeker vr het slagen als bllenteler. Op een eenmansbedrijf van deze mvang, waar men bvendien aardappelen en bieten verbuwt, past dit gewas niet, mdat het juist in de gst- en verzrgingsperide van deze gewassen veel arbeid vraagt. De gemiddelde pbrengsten van de stambnen waren slecht. Gemiddeld is ng geen.000 kg à ƒ,40 per kg gegst. Op grnden met zeer gede structuur kan deze pbrengst echter wel het dubbele bedragen en dan is het een teelt die wel perspectief biedt. Dit is p deze bedrijven geen enkele keer gelukt. Alleen in incidentele gevallen kan de teelt van stambnen wrden verwgen. Dit is de reden, dat ze niet in het keuzeschema zijn pgenmen, hewel er plaatselijk in Zeeland wel bedrijven vrkmen die deze teelt met meer succes beefenen. Vr de vaststelling van de beschikbare arbeid is het maximale aantal te werken uren p gesteld, nl vr de ber en vr de zn. Het aantal dr de zn te werken uren is lager genmen in verband met studie en vaardigheid. Het aantal aan algemene werkzaamheden te besteden uren is begrt p 500. Dit kmt vereen met het gemiddeld aantal uren, dat deze bedrijven hieraan hebben besteed. Bij het pnemen van activiteiten kan dus tt uur wrden gegaan. Het maximaal aantal te werken uren is gesteld p 5 per week vr vader en zn samen. Als vrbeeld is de eerste begrting weergegeven in bijlage 24. Eerst wrden de gewassen vlas, wintertarwe, graszaad en gerst tt hun maximum pgenmen (zie keuzeschema p bijlage 22). Nu is ng 2,50 ha grnd beschikbaar, zdat van de aardappelen 2,50 ha kan wrden pgenmen. De grnd is nu vlledig benut. Er zijn echter ng veel uren beschikbaar. Nu dient te wrden verwgen welke substitutie van activiteiten het hgste sald per meer gewerkt uur plevert. In bijlage 25 zijn de te verwegen substituties gerangschikt naar de grtte van het sald per meer gewerkt uur. Omdat inkrimping van de ppervlakte vlas k een vermindering van de ppervlakte graszaad inhudt, is in dit schema de cmbinatie vlas/graszaad pgenmen. Graszaad wrdt nl. nder dekvrucht vlas ingezaaid. In die gevallen, waarin substitutie niet plaatsvindt, wrdt hiervan de reden aangegeven. De eerste mgelijkheid van vervanging is die van zmergerst dr aardappelen. Na deze substitutie zijn k de aardappelen tt de maximale 04

102 ppervlakte in het buwplan pgenmen. De vlgende stap is de vervanging van 2,50 ha wintertarwe dr 2,50 ha uien. Daarna is het ng mgelijk m wintertarwe en vlas/graszaad dr suikerbieten te vervangen. Omdat het sald per meer gewerkt uur bij vervanging van deze drie gewassen dr suikerbieten nderling niet z erg veel verschillen, is uit een gpunt van vruchtwisseling vr een vermindering gekzen van de drie genemde gewassen met elk ha. Er zijn nu ng.300 uur beschikbaar. De pname van melkvee zu nu kunnen wrden verwgen. We bepalen ns echter eerst tt het akkerbuwbedrijf. Het buwplan dat we p deze wijze hebben gevnden (tussenstadium) is als vlgt: 3,00 ha suikerbieten 5,00 ha aardappelen,50 ha wintertarwe 2,50 ha uien,50 ha vlas,50 ha graszaad Van dit buwplan is de arbeidsbegrting weergegeven in bijlage 26. In deze begrting zijn de teslagen vr nwerkbaar weer verwerkt. Het arbeidsaanbd kunnen we stellen p 230 mu per halve maand. Een geringe verschrijding hiervan is niet bezwaarlijk. In de praktijk wrdt dit immers pgevangen dr de werkzaamheden enigszins naar een andere peride te verschuiven. Tevens is uit nderzek gebleken dat in een drukke peride sneller wrdt gewerkt dan de taaktijden aangeven. De arbeidsbehefte blijkt vral in september het aanbd ver te vertreffen. Deze tp wrdt verrzaakt dr de aardappelen en de uien. In het tt dusver vastgestelde buwplan dienen daarm ng enige wijzigingen te wrden aangebracht. Hierbij wrdt eerst het gewas met het laagste sald per uur in deze knelperide teruggebracht. Vr de bepaling van dit sald per uur wrden de uren in september gedeeld p het sald. Hierbij wrdt de maand september als één peride beschuwd, mdat deze werkzaamheden niet strikt aan de halfmaandelijkse peride gebnden zijn. Dit sald bedraagt vr aardappelen ƒ 9,6 en vr uien ƒ 8,02 per uur. Het eerst met dus de ppervlakte uien wrden teruggebracht. Het verschil in sald is niet grt. Omdat een algehele verwijdering van de uien uit het buwplan ng geen vldende plssing biedt, is hier de ppervlakte uien met,5 ha en de ppervlakte aardappelen met 2,0 ha teruggebracht. Er is nu 3,5 ha grnd vrijgekmen. Het sald per uur van wintertarwe en die van de cmbinatie vlas/graszaad zijn het hgst en verschillen nderling weinig. Als vlas en graszaad tt hun maximum wrden verhgd, dus tt 2,5 ha elk, kan de wintertarwe met,5 ha wrden pgeverd. Het aldus verkregen buwplan (eindstadium) is als vlgt: 3,00 ha suikerbieten 3,00 ha aardappelen 3,00 ha wintertarwe,00 ha uien 2,50 ha vlas 2,50 ha graszaad 05

103 Uit bijlage 26 blijkt dat de arbeidsbehefte in september ng aan de hge kant is. Deze is echter dr veruren ng p te vangen. De arbeidsbehefte vr algemene werkzaamheden is 500 uur. Bij de gewassen is reeds 370 uur als teslag vr nwerkbaar weer pgenmen. Deze uren kunnen vr algemeen werk wrden benut, waarna er dus ng 30 uur ndig zijn, die ver de rustige periden zijn verdeeld. De ttale arbeidsbehefte bedraagt uur. Het vruchtwisselingsschema vr dit buwplan is weergegeven in bijlage 27. Een eenvudig schema, waarbij geen versnippering van gewassen ptreedt, is bij dit buwplan niet mgelijk. Hier is als vrvrucht vr vlas bieten genmen, wat sms bezwaarlijk kan zijn. Wanneer men als vrvrucht vr vlas liever aardappelen heeft, kunnen aardappelen en bieten in dit schema wrden mgewisseld. Tarwe en uien kmen in dit schema p twee percelen vr. De uien kunnen echter meestal wel aaneengeslten wrden verbuwd. Wanneer als eis wrdt gesteld dat het vlas na tarwe wrdt verbuwd, kmen de hakvruchten aardappelen en bieten na elkaar. De nder tarwe ingezaaide grenbemester kmt dan p een minder gunstige plaats in het buwplan, nl. vr het vlas. In het eerste geval kmt deze tussen de beide hakvruchten in. De keuze van vruchtwisseling wrdt mede bepaald dr de kwaliteit van de grnd en deze zal niet p elk bedrijf gelijk zijn. Wel kan in het algemeen wrden gesteld, dat, indien men iets met tegeven p de ideale vruchtwisseling, men dit het beste kan den bij de gewassen met het laagste sald. We zullen nu het gemengde bedrijf in beschuwing nemen en nagaan welke invled de pname van 3 ha grasland uitefent. Hiervr gaan we terug tt het stadium, waarbij pname van alle akkerbuwgewassen is verwgen (bijlage 24). Het gemiddelde sald van de pgenmen gewassen is ƒ.968, per ha, aangezien vr 5 ha een ttaal sald van ƒ , werd vastgesteld. Vervanging van buwland dr grasland geeft een hger sald van ƒ 2.05, ƒ.968, = ƒ 47, per ha (bijlage 22). De gemiddelde arbeidsbehefte vr de pgenmen gewassen is 2 uur per ha, aangezien vr 5 ha een arbeidsbehefte van 366 uur werd vastgesteld (bijlage 24). Vervanging dr grasland vraagt = 26 uur per ha meer (bijlage 24). Het sald per meer gewerkt uur bedraagt ƒ 0,37. Vervanging van 5 ha buwland dr grasland det het sald met ƒ 235, en de arbeidsbehefte met 630 uur tenemen. Tegenver het meersald staat ng de aanschaf van een melkmachine. Opname van grasland geeft dus weinig verbetering van het arbeidsinkmen. Het is echter wel mgelijk dat dr de pname van grasland de arbeidsfilm een gunstiger verlp krijgt. Dit zal nu wrden nagegaan. De reeds pgenmen gewassen blijven in dezelfde verhuding, als in bijlage 24 is vastgesteld, ver de 0 ha verdeeld. We krijgen het vlgende buwplan: 5,00 ha grasland 2,00 ha suikerbieten 3,33 ha aardappelen,00 ha wintertarwe,67 ha uien,00 ha vlas,00 ha graszaad 06

104 Ok bij dit buwplan ntstaat in september een arbeidstp, die wrdt verrzaakt dr de gewassen aardappelen en uien. Vlgens dezelfde mtivering als bij het buwplan vr het akkerbuwbedrijf wrden de uien tt ha en de aardappelen tt 2 ha teruggebracht. De vrijkmende 2 ha met ver de tarwe, het vlas en het graszaad wrden verdeeld. In dit vrbeeld is de wintertarwe met ha en het vlas en graszaad met elk 0,50 ha uitgebreid. Het buwplan is nu als vlgt: 5,00 ha grasland 2,00 ha suikerbieten 2,00 ha aardappelen,00 ha uien 2,00 ha wintertarwe,50 ha vlas,50 ha graszaad Het vruchtwisselingsschema hiervan is weergegeven in bijlage 28. Ok hierbij is het niet te vrkmen, dat enige versnippering ptreedt. Met de gewassen tarwe, vlas en graszaad zijn uiteraard ng andere cmbinaties denkbaar, die geen grte invled p het uiteindelijke financiële resultaat hebben. De arbeidsfilm is gegeven in bijlage 26. Bij het plan met grasland ligt de arbeidsbehefte 000 uur hger en bedraagt ruim 3900 uur. Het verlp van de arbeidsfilm is regelmatiger dan bij het eerste plan. Vr beide buwplannen zal nu het arbeidsinkmen wrden berekend. Hierte met het ttaal sald ng wrden verminderd met de ksten vr pacht en algemene ksten (tabel 8). Tabel 8 Berekening arbeidsinkmen. sald ƒ , ƒ 27.72,- pacht (ƒ 250, per ha) ƒ 3.750, ƒ 3.750, werktuigen (zie bijlage 29) ƒ 4.424, ƒ 5.038, algemeen ƒ 2.400, ƒ 2.600, ï ƒ 0.574, ƒ.388, ttaal arbeidsinkmen ƒ 5.50, ƒ 6.333, arbeidsinkmen per ha ƒ.00, ƒ.089, ïi De algemene ksten mvatten die van lidmaatschappen, telefn, waterleiding, elektriciteit, verzekering, beursbezek en nderhud van erf en gebuwen. Hierin is k pgenmen een bedrag van ƒ 500, vr verver en de ksten vr grenbemesting. Deze laatste bedragen vr plan I 3 ha en vr plan II 2 ha stppelklaver à ƒ 50,. Ten aanzien van de werktuigksten met wrden pgemerkt dat hier vr 0 ha akkerbuw dezelfde ksten in rekening zijn gebracht als vr 5 ha akkerbuw. 07

105 Dit is enigszins aanvechtbaar. Theretisch zu men kunnen stellen dat de afschrijvingstermijn bij 0 ha wat langer kan wrden genmen. In de praktijk zal dit echter meilijk te verwezenlijken zijn, mdat vral p het kleinere bedrijf k de ecnmische levensduur een rl speelt. Wel is de mgelijkheid m de werktuigen gezamenlijk te gebruiken bij 0 ha akkerbuw iets grter dan bij 5 ha akkerbuw. Het arbeidsinkmen van beide plannen verschilt circa ƒ.000,. Wanneer we in aanmerking nemen dat plan II.000 uur arbeid meer vraagt, dan blijkt dat deze uren ngeveer ƒ, per uur hebben pgeleverd. Binnen het raam van deze uitgangspunten, die vereenkmen met de gegevens van de bij het nderzek betrkken bedrijven, heeft het huden van melkvee geen grte verhging van het inkmen tt gevlg, terwijl belangrijk meer uren met wrden gewerkt. Bij deze begrting is er van uitgegaan, dat de grnd ged geschikt is vr akkerbuw. Vr bedrijven, die de in de uitgangspunten genemde pbrengsten niet kunnen halen, f waar een deel van de grnd minder vr akkerbuw geschikt is, kan de verhuding geheel anders liggen. Ter vergelijking met deze begrting wrdt hiernder het gemiddelde arbeidsinkmen per ha gegeven van 0 bedrijven uit deze grep, met een gemiddelde bedrijfsgrtte van ruim 3 ha. 959 ƒ 979, per ha (spreiding ) 960 ƒ 857, per ha (spreiding 267 ) 96 ƒ.045, per ha (spreiding ) De hgte van het inkmen wrdt p dit bedrijfstype sterk beïnvled dr schmmelingen in pbrengsten en prijzen. Gemiddeld is het ƒ 25, per ha beneden het begrte inkmen van plan II gebleven. Omdat pbrengsten, prijzen en tegerekende ksten, die bij de begrting zijn gebruikt, vr een belangrijk deel vereenkmen met die van deze bedrijven en k de pacht, werktuigksten en algemene ksten weinig afwijken, mag wrden verndersteld dat de afwijking althans vr een deel verklaard kan wrden drdat het prduktieplan afweek van het hier begrte. Het begrte plan II en het gemiddelde prduktieplan van bvengenemde tien bedrijven zal daarm, uitgedrukt in prcenten, naast elkaar wrden gezet. Tabel 9 Vergelijking tussen begrt en werkelijk prduktieplan in prcenten. Gewas Begrting aardappelen suikerbieten uien granen vlas graszaad erwten en bnen gladilen grasland

106 Het percentage aardappelen en bieten is gelijk aan dat van de begrting. De ppervlakte uien is nder die van de begrting gebleven. De ppervlakte granen is grter, graszaad en vlas zijn slechts p beperkte schaal verbuwd. In plaats hiervan kwamen erwten en bnen vr. Het lagere arbeidsinkmen van deze bedrijven is dus te verklaren dr het extensievere buwplan en drdat erwten en bnen in plaats van vlas en graszaad zijn verbuwd. De resultaten, vral van de stambnen, vielen tegen. Wanneer we van het begrte arbeidsinkmen de arbeidsksten aftrekken, dan blijft er slechts een gering bedrag als nett-verscht ver. Bij snel stijgende lnen en niet f nauwelijks stijgende prijzen zal het p deze wijze geverde bedrijf aan twee man geen vldende hg inkmen kunnen verschaffen. Als we het ttaal aantal gewerkte uren bezien, dan blijkt k dat slechts,5 man een vlledige taak p dit bedrijf heeft. Buiten de verzrgings- en gstperide van de hakvruchten is er een grt deel van het jaar een grt arbeidsverscht. De vraag det zich vr f er mgelijkheden zijn het inkmen ng verder p te veren dr bijv. het grndgebruik verder te intensiveren. We kunnen bij plan I verwegen m de aardappelen uit te breiden tt 5 ha en de uien tt 2 ha ten kste van vlas en graszaad. Dan zal er echter arbeid vrij meten kmen in de vrjaarsperide en in de gstperide van de aardappelen en de uien. Deze mgelijkheid is er dr bij de uien gebruik te maken van chemische nkruidbestrijding. In september ntstaat dan een hge arbeidstp bij de gst van aardappelen en uien. Deze kan wrden pgevangen dr het plukken en pzakken van de uien te laten verrichten dr de lnwerker. De halve ppervlakte aardappelen kan zelf met de zakkenrier wrden gerid, terwijl vr de andere helft de lnwerker kan wrden ingeschakeld vr rien en transprt. Bij dit buwplan is het met het g p de vruchtwisseling beter de resterende ppervlakte vlas en graszaad te vervangen dr graan. Als we het hgere sald verminderen met de meerdere ksten vr lnwerk, dan blijkt het inkmen met ƒ 800, te wrden verhgd. Het percentage gewassen, waarvan het sald sterk wrdt beïnvled dr pbrengst en prijs (uien en aardappelen), is bij dit buwplan hg, wat het nadeel heeft dat de hgte van het inkmen van jaar tt jaar sterk kan wisselen. Bij dit buwplan is in de tweede helft van juni en in juli ng veel arbeid ver. Het zu verweging kunnen verdienen de helft van de aardappelen te vervangen dr vrege aardappelen. Daardr is het mgelijk de ksten van lnwerk, die vr rien en transprt van 2,50 ha zijn begrt p ca. ƒ.00,, zelf te verdienen. Als cnclusie van beide vrafgaande begrtingen kan wrden gesteld, dat het bij de uitgangspunten die hier zijn aangenmen, slechts mgelijk zal zijn een inkmen te behalen wat niet hger is dan de belning die men in lndienst zu ntvangen. Vr belning van ndernemerschap en vr reservering is weinig ruimte. Veel bedrijven, die èf ng kleiner zijn dan,5 ha, f die de in de uitgangspunten genemde pbrengsten niet kunnen halen, verkeren nu reeds in de psitie dat er vr de arbeid geen vldende belning wrdt verkregen. In welke richting dit bedrijfstype zich in de tekmst met ntwikkelen, is een zeer belangrijke vraag die elke ber zich tijdig dient te stellen. Het antwrd p deze vraag is afhankelijk 09

107 van veel factren, die van bedrijf tt bedrijf verschillen. Als de belangrijkste kunnen wrden genemd: de interesse van de ber; de samenstelling van het gezin; de kwaliteit van de grnd. In het algemeen kan wrden gesteld, dat er in de eerste plaats gestreefd met wrden naar een mgelijkheid m de aanwezige arbeid lnend aan te wenden. Aanbd van en behefte aan arbeid meten met elkaar in vereenstemming zijn. Bij beide begrtingen van het tweemansbedrijf is maar vr maximaal,5 man werk. Er zijn twee mgelijkheden m dit p te lssen:. aantrekken van andere prduktietakken; 2. afstten van arbeid. Bij het aantrekken van andere prduktietakken zijn er verschillende mgelijkheden. De hierbven genemde interesse van de ber speelt hierbij naast de vakkennis een belangrijke rl. Er kan wrden gedacht aan prduktietakken, die niet aan de grnd zijn gebnden, zals varkens- en pluimveehuderij. Vr Zeeland met echter k speciaal wrden gedacht aan de mgelijkheden, die de fruitteelt en de grenteteelt bieden. De ntsluiting van dit gebied dr betere verbindingen en het in de tekmst kunnen beschikken ver zet water zal de aantrekkelijkheid van deze prduktietakken vergrten. In deze publikatie wrdt vlstaan met het nemen van deze mgelijkheden, mdat het niet in het kader van dit nderzek past hierp dieper in te gaan, terwijl het bvendien niet mgelijk is hier een algemene richtlijn te geven. Vr die bedrijven, die aan meer dan één man een inkmen meten verschaffen, zal het ndzakelijk zijn deze richting uit te gaan. Schling en het pden van de ndige praktische vakkennis is vr het slagen hiervan een eerste vereiste. Daarm is een tijdige beslissing, speciaal met het g p een zn die in het bedrijf wil gaan werken, van grt belang. 0.3 EENMANSBEDRIJF Degenen, die hun bedrijf niet in deze richting willen ntwikkelen, zullen daaruit de cnsequentie meten trekken dat ze verder hun bedrijf als eenmansbedrijf meten gaan veren. Hewel aan dit bedrijfstype minder prettige cnsequenties zijn verbnden, zien we nder invled van de hierbven geschetste ntwikkelingen, dat het aantal van dit srt bedrijven teneemt. Om dieper p de mgelijkheden van dit bedrijf te kunnen ingaan, zijn hiervr k een tweetal begrtingen pgesteld. Om de nadelen van het eenmansbedrijf te kunnen ndervangen, is de lnwerker een belangrijke hulp. Ok kan gedacht wrden aan gezamenlijk werktuigengebruik dr enkele bedrijven. Om hierin meer inzicht te krijgen is bij de begrtingen uitgegaan van:. beperkte werktuigeninventaris en lnwerk; 2. gezamenlijke mechanisatie, aangevuld met lnwerk. 0

108 Eerst is dus uitgegaan van een beperkte eigen werktuigeninventaris, terwijl daarnaast veel gebruik is gemaakt van de diensten van de lnwerker. De werkmethden zijn bij granen, vlas en graszaad als bij de vrige begrtingen. Bij de aardappelen wrdt het rien en het transprt geheel dr de lnwerker verzrgd, terwijl de kuilbewaring is vervangen dr bewaring in een bewaarplaats met buitenluchtkeling. De suikerbieten wrden gezaaid met de precisiezaaimachine dr de lnwerker, terwijl k het machinaal dunnen in lnwerk wrdt uitgeverd. De gst en het transprt wrden k dr de lnwerker uitgeverd. In de uien wrdt chemische nkruidbestrijding tegepast. Het plukken en pzakken gebeurt machinaal dr de lnwerker. De uien wrden eveneens in een bewaarplaats met buitenluchtkeling bewaard. In vergelijking met het tweemansbedrijf zijn de traditinele methden vervangen dr mderne werkmethden, die in hfdzaak dr de lnwerker wrden uitgeverd. De uitgangspunten vr de begrting zijn weergegeven in bijlage 30a. De pbrengsten en prijzen zijn gelijk aan de in bijlage 22 genemde. Wanneer we p de hierbven mschreven wijze weer een begrting pstellen dan blijkt het buwplan gelijk te zijn aan dat bij plan I, dus 3 ha aardappelen, 3 ha suikerbieten, 3 ha wintertarwe, ha uien, 2,5 ha vlas en 2,5 ha graszaad. Zie vr arbeidsfilm bijlage 3. De arbëidsbehefte is bij dit plan 900 uur. Het arbeidsinkmen blijkt uit tabel 20. Tabel 20 Berekening arbeidsinkmen. pacht werktuigen algemeen ƒ ƒ 4.24, ƒ 2.400, ttaal arbeidsinkmen arbeidsinkmen per ha ttaal sald ƒ 2.655, ƒ 0.274, ƒ.38, ƒ 759, De werktuigeninventaris is gelijk aan die van bijlage 29a, met dit verschil dat geen aardappelrimachine aanwezig is. Dr de inschakeling van de lnwerker is het arbeidsinkmen met ƒ 250, per ha gedaald; het arbeidsinkmen per man is echter met bijna ƒ 4.000, tegenmen. Nu zal aan de hand van een begrting ng nader wrden ingegaan p het eenmansbedrijf, waarbij de werktuigeninventaris dr enkele bedrijven gezamenlijk wrdt gebruikt. Dit gezamenlijk werktuigengebruik heeft betrekking p: bieten: precisiezaai; machinaal dunnen; rien met rier met verzamelbak en transprt naar erf met lswagens.

109 aardappelen: pten met 3-rijïge autmatische ptmachine; rien met rier met verzamelbak en transprt naar bewaarplaats met lswagens. Vr de verige gewassen zijn de werkmethden gelijk aan die van de vrige begrting. De uitgangspunten vr deze begrting zijn gegeven in bijlage 30b. Na het uitveren van de begrting ziet het buwplan er als vlgt uit: 3,00 ha suikerbieten 3,00 ha aardappelen 0,50 ha uien 3,50 ha wintertarwe 2,50 ha vlas 2,50 ha graszaad De arbeidsfilm vr dit buwplan is weergegeven in bijlage 3. De ttale arbeidsbehefte bedraagt ruim 2000 uur. De arbeidsbehefte is hier in september eigenlijk iets te hg. De ppervlakte aardappelen f uien zu ng iets meten wrden teruggebracht. Terwille van een ged vruchtwisselingsschema is dit hier niet gedaan. Dit schema is gegeven in bijlage 32. Hierbij kunnen alle gewassen steeds aaneengeslten wrden verbuwd. Tabel 2 geeft de berekening van het arbeidsinkmen weer. Tabel 2 Berekening arbeidsinkmen. pacht werktuigen algemeen ƒ ƒ 5.748, (bijlage 33) ƒ 2.400, ttaal arbeidsinkmen ttaal arbeidsinkmen per ha ttaal sald ƒ ƒ.898, ƒ 2.553, ƒ 837, De werktuigksten zijn ƒ.600, hger drdat vr aardappelen en bieten, werktuigen vr pten, zaaien en gst in de inventaris zijn pgenmen, terwijl vr de bietenverzrging een dunmachine aanwezig is. Bij deze machines is aangenmen dat deze p zes bedrijven wrden gebruikt. De lswagen wrdt p twee bedrijven gebruikt. Vr een ged verlp van het werk is een cmbinatie van zes bedrijven al aan de hge kant. Als deze bijv. tt vier zu wrden teruggebracht, dan zuden de werktuigksten met ngeveer ƒ 600, tenemen. Hierbij is er van uitgegaan dat alle deelnemende bedrijven dezelfde ppervlakte aardappelen en bieten verbuwen. Het is natuurlijk k mgelijk m in een dergelijke cmbinatie bedrijven te betrekken die een grtere ppervlakte van deze gewassen hebben. Hierdr is het mgelijk het aantal deelnemende bedrijven te beperken, wat zeer zeker vrdelen heeft. 2

110 Het arbeidsinkmen is bij deze laatste vrm dus ngeveer ƒ.200, hger dan bij de vrgaande. Hier staat tegenver dat samenwerking met andere bedrijven een zekere bereidheid vraagt m met de belangen van anderen rekening te huden. Wanneer men alleen met de lnwerker werkt, is het echter k niet z dat men altijd direct p zijn wenken bediend wrdt. Bij inschakeling van de lnwerker zal er eveneens sprake meten zijn van samenwerking en verleg, in het belang van beide partijen. Bij samenwerking met andere bedrijven kan het k een vrdeel betekenen dat de nadelen van het eenmansbedrijf hierdr enigermate wrden ndervangen. Ok bij ziekte van één der partners is het bij een dergelijke cmbinatie gemakkelijker elkaar te helpen. Bij al deze begrtingen is verndersteld dat er een basisinventaris aanwezig is. Het is natuurlijk k mgelijk m deze werktuigen gezamenlijk te gebruiken. Wanneer we de trekker, de pleg, de wagen en het gereedschap buiten beschuwing laten en de rest van de inventaris met twee bedrijven zuden gebruiken, zu dit bij alle begrtingen ng een vrdeel van ƒ 800, betekenen. Bij de beide laatste begrtingen is alleen ingegaan p het akkerbuwbedrijf. Ok met betrekking tt de veehuderij zu bij het eenmansbedrijf uitgegaan kunnen wrden van meer ratinele werkmethden. In de gestelde uitgangspunten is vr de veehuderij een maximum van 2 keien genmen. Binnen dit raam zijn de mgelijkheden tt een ratinele pzet van de veehuderij niet erg grt. Opname van grasland zal dan k niet tt een sterke verhging van het inkmen kunnen leiden. Hier kmt bij dat een gemengd bedrijf een verzwaring betekent van de eisen die aan het ndernemerschap van de ber wrden gesteld. Verder met wrden bedacht dat p een eenmansbedrijf veehuderij een sterke gebndenheid aan het bedrijf met zich brengt. Op de mgelijkheid het bedrijf als zuiver graslandbedrijf te gaan veren is hier niet ingegaan. De gestelde uitgangspunten zijn hierp niet van tepassing. Dit zu nl. grte investeringen vergen in de gebuwen. Ok met betrekking tt veebezetting per ha en tegerekende ksten meten dan andere nrmen wrden gehanteerd. In een publikatie, pgesteld dr een werkgrep van de cnsulentschappen Axel, Drdrecht, Ges en Zevenbergen is p deze kwestie nader ingegaan. Ok hierbij bleek dat pname van grasland weinig vrdeel bd t..v. het akkerbuwbedrijf en dat het zuiver graslandbedrijf zelfs een lager resultaat tt gevlg hadi). Ten aanzien van alle begrtingen kan wrden pgemerkt dat in september een hge arbeidstp ntstaat dr de gst van aardappelen en uien. Naast het gebruik maken van de lnwerker zu het vervangen van een deel der aardappelen dr vrege aardappelen een plssing kunnen zijn, mdat in juni en juli meestal ng vrij veel uren beschikbaar zijn. *) Beschuwingen ver de ntwikkeling van het bedrijf van 5 ha in het Zuidwestelijk Kleigebied. 3

111 . SAMENVATTING Dit arbeidsrganisatie-nderzek heeft plaatsgevnden p een twaalftal bedrijven in Zeeland, die in bedrijfsppervlakte varieerden van 0 tt 25 ha. De akkerbuw is p deze bedrijven de belangrijkste prduktietak. Daarnaast kmt p alle bedrijven rundveehuderij vr. De akkerbuw staat niet in dienst van de veehuderij; slechts de bijprdukten, zals str en bietenkppen en -blad gaan naar de veehuderijsectr, terwijl meestal een kleine ppervlakte vederbieten wrdt verbuwd. De bedrijven hebben een gunstige en vrij unifrme verkaveling. Dit betekent k vr het nderzek een gunstige factr. De gebuwen zijn ver het algemeen vrij nieuw en verkeren in gede testand. Dit betekent echter niet dat ze met het g p de arbeid k delmatig zijn ingericht. Een bezwaar is dat het vlerppervlak veelal klein is. De uitbreiding van de veestapel heeft er bvendien te geleid dat er p verschillende bedrijven gebrek aan ruimte is. Een nadeel is k dat stal en mestvaalt zdanig ten pzichte van elkaar liggen, dat mechanische uitmestsystemen meilijk zijn te te passen. De belangrijkste akkerbuwgewassen zijn aardappelen en bieten, die ruim een derde van het buwland in beslag nemen; granen nemen eveneens een derde vr hun rekening en erwten ngeveer 20%. De rest wrdt beteeld met uien, stambnen, gladilen, vlas en graszaad. De teelt van gladilen neemt in betekenis af. Vr bedrijven die zich in deze teelt willen specialiseren liggen hier zeker mgelijkheden. Bij het prduktieplan, zals dit p deze bedrijven vrkwam, past dit gewas slecht in de arbeidsrganisatie. Vr de p deze wijze geverde bedrijven is het beter deze teelt af te stten. De benutting van het grasland is vrij intensief. Het aantal gve is gestegen van 2,8 tt 3,0 per ha grasland en vedergewassen. De gestride heveelheid stikstf per ha grasland steeg van 63 tt 94 kg per ha. De mvang van de prduktie, uitgedrukt in het aantal bewerkingseenheden is tegenmen. Deze tename is vral het gevlg van de uitbreiding van de veestapel. De arbeid p deze bedrijven wrdt meestal geleverd dr de ber en gezinsleden. Dr mechanisatie en dr een betere rganisatie van het werk is het ttaal aantal gewerkte uren in deze drie jaren met 5% gedaald. De daling is p de trekkerbebedrijven 8% en p de paardebedrijven 7%. De bewerkingsksten per ha zijn p de trekkerbedrijven hger dan die p de paardebedrijven. Op de trekkerbedrijven vertnen ze echter een dalende en p de paardebedrijven een stijgende tendens. Dr een wat intensiever buwplan p de trekkerbedrijven is het verschil in bewerkingsksten per 00 bewerkingseenheden minder grt. We zien hier zelfs dat het laatste jaar de bewerkingsksten p de paardebedrijven iets hger liggen. Gemiddeld hebben deze ksten zich p hetzelfde niveau gehandhaafd. Dit is mgelijk geweest, mdat de lnstijgingen, die in deze drie jaar k ngeveer 5% bedregen, zijn pgevangen dr de verlaging van het aantal gewerkte uren. De ksten vr mechanisatie zijn met slechts 9% gestegen, drdat de werktuigen, vral de dure gstmachines, in tenemende mate gezamenlijk wrden gebruikt. Vr de tekmst verdient deze gezamenlijke explitatie van werktuigen veel aandacht. Om de arbeidsefficiëntie te berdelen is het arbeidsverbruik vergeleken met de 4

112 begrte arbeidsbehefte. Hieruit blijkt dat een gede vereenstemming slechts werd bereikt bij een behrlijke prduktie per man. Bij 200 bewerkingseenheden per vlwaardige arbeidskracht blijken arbeidsbegrting en arbeidsverbruik vrij ged vereen te kmen. Drdat p verschillende bedrijven twee man aanwezig zijn is er niet altijd een ged evenwicht tussen arbeidsaanbd en arbeidsbehefte. Dit leidt tt een hger arbeidsverbruik dan vlgens de begrting ndig zu zijn. Vral spreekt dit bij de veeverzrging in de winterperide. Met behulp van het beschikbare materiaal is verder nagegaan f deze extra bestede tijd k tt een redelijke verhging van het sald heeft geleid. Dit blijkt in het algemeen niet het geval te zijn. De arbeidsprduktiviteit, uitgedrukt in het aantal bewerkingseenheden per uur, is in de peride van het nderzek met 7% gestegen. Deze arbeidsprduktiviteit is het hgst bij de akkerbuw. Bij de veehuderij kan deze ng wrden verhgd dr vereenvudigde methden bij vederwinning en veeverzrging. Met name kan genemd wrden de vervanging van vederbieten dr snijmaïs en een grtere tepassing van het maaikneuzen van gras. Ok in de akkerbuwsectr zal dr mechanisatie de prduktie per uur ng belangrijk kunnen wrden pgeverd. Uit het vrgaande blijkt, dat naar een hger arbeidsinkmen per man wrdt gestreefd. Om dit te bereiken wrdt de prduktie per man uitgebreid. In dit verband zijn de vlgende aspecten van betekenis. Het arbeidsverbruik behrt in vereenstemming te blijven met de arbeidsbehefte, terwijl de geringe bedrijfsgrtte beperkingen stelt ten aanzien van zwel de uitbreiding van de prduktie als de verdergaande mechanisatie. Vr het individuele bedrijf wrden de investeringen vr de mechanisatie gauw te hg. Men kan trachten het investeringsbedrag p een redelijk niveau te handhaven dr het inschakelen van de lnwerker en/f dr het gezamenlijk gebruiken van werktuigen. Ten aanzien van de bewerkingsksten heeft men p dit bedrijfstype de meilijkheid dat substitutie van arbeid dr kapitaal niet kan plaatsvinden. Op bedrijven met betaald persneel is dit mgelijk dr besparing p arbeidsksten. Op deze bedrijven, waar de arbeid in hfdzaak dr de gezinsleden wrdt verricht is dit meestal niet mgelijk. De hgere ksten dr mechanisatie meten dus wrden gecmpenseerd dr een hgere prduktie. Op gezinsbedrijven vraagt een wijziging in de arbeidsrganisatie dr middel van mechanisatie dan k meestal direct m aanpassing van het prduktieplan. Een intensivering van het prduktieplan is dus zwel vereist m de hgere ksten van de mechanisatie te cmpenseren, als wel met het g p het arbeidsinkmen. Om meer inzicht te krijgen in de gewenste prduktierichting en in het te behalen arbeidsinkmen, zijn enkele begrtingen gemaakt p basis van de p de bedrijven vrkmende prduktietakken, waaruit het vlgende kan wrden gecncludeerd. Een 5 ha bedrijf kan aan vader en zn nauwelijks een inkmen geven dat gelijk is aan de belning die men buiten het eigen bedrijf zu kunnen verdienen. In veel gevallen zal dit inkmen reeds lager zijn dan wat men in lndienst zu ntvangen. Vr reservering en vr belning van het ndernemerschap is weinig f geen ruimte. In de tekmst zal bij kstenstijgingen en bij minder dan evenredige stijging van de pbrengstprijzen deze verhuding steeds ngunstiger kunnen wrden. Opname van veehuderij in het prduktieplan is weinig aantrekkelijk, mdat het 5

113 inkmen weinig wrdt verhgd, terwijl wel aanmerkelijk meer uren wrden gewerkt. Wanneer het arbeidsaanbd tt één man wrdt teruggebracht, zijn de mgelijkheden vr een behrlijk arbeidsinkmen per man veel grter. Of hierbij gekzen wrdt vr inschakeling van de lnwerker, f vr samenwerking tussen enkele bedrijven, zal afhangen van de aanwezige mgelijkheden en van de instelling van de ber. Bij beide vrmen is een redelijk inkmen mgelijk, waarbij de samenwerkingsvrm iets in het vrdeel kan zijn. Samenwerking tussen een aantal bedrijven heeft als nevenvrdeel dat aan enkele bezwaren van het eenmansbedrijf tegemet wrdt gekmen. Hewel het verschakelen p een eenmansbedrijf dus een plssing biedt, is dit vanuit sciaal gezichtspunt een ngewenste ntwikkeling en mag dit bedrijfstype zeker niet als ideaal wrden gezien. Tch met wrden verwacht dat het aantal eenmansbedrijven verder zal tenemen, hetzij dr het ntbreken van een pvlger, f drdat de zn een aantal jaren buiten het bedrijf gaat werken. Op de vraag he p dit bedrijfstype in de tekmst vr twee man een vldende hg inkmen is te behalen, is maar één antwrd te geven, nl. het aantrekken van andere prduktietakken. De vraag welke dit meten zijn, kan in deze publikatie niet wrden beantwrd, mdat dit antwrd afhankelijk is van veel factren. Vr de ber is het echter belangrijk deze vraag tijdig te stellen, speciaal met het g p de gewenste pleiding en het verzamelen van vakkennis dr de zn die later in het bedrijf wrdt pgenmen. Het is niet reëel m tuinbuw en fruitteelt als het middel tt gezndmaking van alle bedrijven te zien. Vr Zeeland zullen echter, gezien de gegrafische ligging, de grndsrt en de mgelijkheid m ver zet water te beschikken, in de tekmst deze prduktietakken p veel bedrijven gede mgelijkheden bieden. Afb. 0 Gede verbindingen bieden k vr de Zeeuwse landbuw nieuwe perspectieven. 6

114 SUMMARY Twelve farms situated in the prvince f Zeeland tk part in a three years' labur management research as utlined in the present publicatin. Farm acreages ranged frm 0 t 25 hectares. Mainly arable crps were grwn. All farms kept livestck n a small acreage f grassland. Only sme byprducts f the arable crps as fr instance straw, beet tps and leaves, were used fr stck feeding and bedding. Small areas f fdder rts were usually grwn. The field pltting was gd and fairly unifrm and hence favurable fr the research. Practically all farm buildings were f a fairly recent cnstructin and well maintained. This did, hwever, nt imply that frm a wrk technical pint f view their layut was efficient. In general the flr area as well as the accmmdatin available fr cattle were insufficient as a cnsequence f the increase in herd size. Cw shed and manure pit were badly arranged making mechanical manure handling extremely difficult. One third f the ttal arable area was devted t ptates and beet, ne third t cereals and the remaining third was taken up by nins, beans, gladili, flax and grass seed. Gladili are lsing imprtance, as this crp fits badly int the labur management f the present crpping system f the farms under review. Nevertheless, specializatin in gladili grwing ffers gd prspects. A fairly intensive use is made f the grassland. The stcking density increased frm 2.8 P.A.U.s. t 3 P.A.U.s. per hectare f grassland and fdder crps. The applicatin rate f (pure) N per hectare f grassland was raised frm 63 t 94 kg. The prductin vlume expressed in number f wrk units ) increased, mainly as a result f the bigger herd. The labur frce usually existed f the farmer and his family members. Mechanizatin and an imprved labur management accmplished a reductin in the ttal number f wrking hurs by 5 per cent ver the past three years. On the tractr farms the reductin was 8 per cent, n the hrse farms 7 per cent. On the tractr farms the peratinal csts per hectare are higher as cmpared t thse n the hrse farms, althugh they shw a dwnward trend n the tractr farms and an upward mvement n the hrse farms. The difference in peratinal csts per 00 wrk units is less prnunced as a result f a slightly mre intensive crpping system n the tractr farms. The peratinal csts n the hrse farms were even slightly higher in the last year f the investigatin. On average the cst level remained cnstant, which must be attributed t the fact that the 5 per cent rise in wages rates in these three years was neutralized by a reductin in the number f wrking hurs. Mechanizatin csts increased by nly 9 per cent as a result f the jint use f implements, especially f the mre expensive harvesting machinery. Adequate attentin shuld therefre be paid heret in future. Fr assessing the labur efficiency a cmparisn was made between the labur cnsumptin and the amunt f labur required t perate the farm as determined by the labur budgetting system. This revealed that an efficient use f labur is *) Wrk unit is a traductin f bewerkingseenheid", see Landbuwcijfers 964" Landbuw- Ecnmisch Instituut (Farm figures 964). 7

115 nly pssible when the utput per man is fairly high. A fairly gd balance between labur ffer and estimated labur requirements was achieved when the utput per qualified laburer was 200 wrk units. There is nt always a gd balance between available labur and labur needs as n varius farms tw laburers are emplyed as a cnsequence f which the labur cnsumptin exceeds the requirements. This is in particular bserved in tending cattle during the winter seasn. The available farm recrds were examined t determine whether the extra applicatin f labur was reflected in reasnably higher returns, what appeared nt t be true in mst cases. The labur prductivity expressed in the number f wrk units per hur rse with 7 per cent in the perid under review and was highest n the arable land. The prductivity in livestck keeping can still be further increased by wrk simplificatin in fdder crpping and in tending cattle. In this cnnectin attentin is drawn t the replacing f fdder rts by maize fr silage and the mre frequent use f the flail frage harvester fr grass crps. A substantial increase f the arable prductin per hur can still be achieved by mechanizatin. Frm the freging it is apparent, that it will be imperative t strive fr a higher labur incme per man. Fr realizing this the prductin per man must be increased. In this cnnectin the fllwing aspects are f imprtance. The labur cnsumptin must be kept in balance with the labur requirements, whereas the small farm acreage limits bth the prductin increase and the further mechanizatin. The capital utlay fr mechanizatin may sn becme a t heavy burden fr the individual farm. It can be tried t keep investments at a reasnable level by engaging the services f the farm machinery cntract wrker and/r by the jint use f farm machinery. As regards the peratinal csts, the farms under review are cnfrnted with the prblem that substitutin f labur by capital is generally nt pssible as farm wrk is mainly carried ut by family members, as ppsed t farms emplying paid labur that can save labur csts. Cnsequently, the increased csts due t mechanizatin must be cmpensated by a higher prductin. Therefre an immediate alteratin f the prductin plan will be generally needed when the labur management n family hldings is changed due t mechanizatin. Hence, a mre intensive crpping plan is essential t cmpensate the increased mechanizatin csts and t ensure a reasnable labur incme. T gain a better insight int the desirable prductin line and the labur incme that can be realized sme budgets were set up frm which the fllwing can be cncluded: It will be hardly pssible that a farmer and his sn derive frm a 5 hectares farm an incme that equals the remuneratin f a paid laburer and, in fact, this incme is actually less. There is n scpe fr reservatins and rewards fr applicatin and enterprise. In the future this relatin will becme increasingly unfavurable when csts cntinue t increase and prices fr farm prducts will nly increase t a lesser extent. Intrductin f mre livestck in the prductin plan is hardly attractive, as the incme is nly slightly raised, whereas cnsiderably mre hurs must be wrked. When the labur ffer is reduced t ne man, the 8

116 pssibilities t ensure a reasnable labur incme per man will increase substantially. It will depend n the pssibilities available and the attitude f the farmer whether the services f a cntract wrker are engaged r a jint use f farm machinery is made. In bth cases a reasnable incme is pssible, althugh the jint use is slightly mre prfitable. The cperatin f a number f farms has, mrever, the advantage that sme difficulties inherent t ne-man farms are intercepted. Althugh a shift-ver t the ne-man farm ffers pssibilities, this develpment is nt desirable frm a scial pint f view. This farm structure may quite definitely nt be cnsidered as an ideal slutin. Yet, it is expected that the number f ne-man farms will increase, either as n successr is available r because the sn has an ff-the-farm emplyment fr a number f years. T the questin hw t derive a sufficiently high incme frm this farm type in the future, there is nly ne answer and well the intrductin f new prfitable and labur intensive prductin branches. There is n universal answer as t what new prductin branch shuld be intrduced. Many factrs must be taken int accunt and will greatly depend n the specific situatin f the farmer and his capacities. It is, hwever, imprtant that every farmer cnsiders this pint in due time and well with a special view t the training and vcatinal knwledges the sn will need when he takes ver the farm. It is nt realistic t cnsider hrticulture and fruits the nliest means f imprvement fr all farms. In view f the gegraphic situatin f Zeeland, its sil types and the pssibilities t use fresh water, these prductin branches can, hwever, be intrduced prfitably in the future n numerus farms. 9

117 EEEEEEEEEEEEEËËËEËËEËE» ^ i v n w - i O O O O O O O O O O ' ^ ' O O O O O O O T-.^rsl^H^fNjr^i Tj- ^~ O Ov \0 \0 ON O -' ON O -^ ON O OVO ' 0\ -- -H ON 0\ 0\ 0\0\0\0\ONONO\3SO> r- *n r- -*f ON (S 't ^ 0\f r^ ^ >n ^H" <N ^H O" ^ (N f»* T3 C O r» ^ t~- "* ONr-» -t -t s r^ ^ «ON ^H cl ^ " -H" ei t " rn Oy en O r- > r-- Tt ON r- 't 't ^ 9, ". ^ N ^' O ^* <N <n cc m O NO C 3 O O ^H O r^ O O rfr rn r^ <N *-^ "t ^ FH' M J 't ^f fo Tf O NO~ c T3 C O O H 0\>n <n ^t r-- v~i ON "i H m H n m r i r f O O ***» «T f O ^ t M h ^ f ^H r ^H (S c*-i T-H (N r^ < * r- ^r 00 O r- O v-i O \ ON «O O O (N v-i vi v-t t/-> * c a O «'S 3 O r- O * * r- ^ ON CA O H ri " O\H ^ ON NO NO ON m N O 't 00 0\ -H fsl O 't (N ~* ^ v ^ ON O r-» t-» ON m " t-~ O ^f r*-i a\ rt t O ^ N m ^ M O ON O OO r- c> ra ra r- ^-» V~l l l (S > -- -t»n ON ei in "" 00 r* r- NO rn r-* 00 ON NO O r*i i «(N 00 O <N \ li r- c e«t3 c3 J3 22 < 03 U Q W PH 0 X t f» ^ -J

118 BIJLAGE 2 Schets bedrijf A. 23

119 BIJLAGE 3 Schets bedrijf I. 24

120 BIJLAGE 4 Gebuwen. utillage bedrijf A B C D E F G H I J K L Aardappelbewaring met buitenluchtkeling Hiventilatie X X Staltype EH ) DH 2 ) EH DH EH EH EH EH EH EH EH EH Sil's (rnde) inh. in m 3 Drlpmelkstal X X X X!) EH = enkele Hllandse stal. 2 ) DH = dubbele Hllandse stal. 25

121 BIJLAGE 5 Trekkracht. TREKKERBEDRIJVEN bedrijf jaar aantal trekkers merk type aantal pk') A Vi Fergusn TE-D 20 Frdsn Dexta Frdsn Dexta petrleum diesel diesel B Vi Fergusn TE-D 20 Frdsn Dexta Frdsn Dexta petrleum diesel diesel C Vi Vi Vi Frdsn Dexta Frdsn Dexta Frdsn Dexta diesel diesel diesel F Fergusn TE-D 20 Fergusn TE-D 20 David Brwn 850 petrleum petrleum diesel G David Brwn 25 D David Brwn 25 D David Brwn 25 D diesel diesel diesel I K Fergusn FE 35 Fergusn FE 35 Fergusn FE 35 Frdsn Dexta Frdsn Dexta diesel diesel diesel diesel diesel L Hir. Fiat 32 R Fiat 32 R diesel diesel PAARDEBEDRIJVEN bedrijf jaar aantal paarden bedrijf jaar aantal paarden D J E K H Vi jaar X A jaar 2 Vi jaar Vi jaar 2 L Y 2 jaar ') Gemeten aan riemschijf f aftakas, afgernd phele pk's. 26

122 VN \JN VN \TN VN I VN I vr VN VN I VN VN HH \CN VN \(N VN NfN \tn I \Tt- MN, VN I \M - Nr-X^^^ix V? \T w "> - IX" \ "> - 3: ^ VN VN VN VN VN VN VN VN \(N VN VN \TN \(N \fs \(N VN VN VN VN pa 8 'S M fi* O, O K g PH ^ C/5 O 8. S <a.s «C E S ' S p 2 = Sc ca i O ca P.T3 G IS ^. S -S-f» 'S - ^3 **H -C JS tf._ - s i.* -O 5.y S3.2 u * Ja-S. CU 'O pe.* _8 'c '3 ~ ' rt cd ca _c is CS g *> S "H <U G fl> g u W5 'O i O s G '3 27

123 * VO -S. -H <S UI rt «i E e u 0 O 0\ <S rt \ N? rt -H - (S ~ «'S e E T3 3 C 6ÓT3 u c <D CJ SP s.s? 3S 3 "^"^ V4> ^ VO a 28 OD O S 'S S". 033 OH ^ C/5 O 2 " u Q «'E E 2 ei M u a E e 3 ü Dj 3 s 3 a bc.. & O.T3 C E S '3"S c ^ c 60 J, '3 'S * T3, E u *-, 5 <u p< cd -*-.«<U ~ '6 -S 4> "O» U U ^ - 3 M cd ; O si c - g 6.8.8».es 'J3 fi «c-s-s-s ca-h.2 E q «Ä-2 E sa a 0) 3. 6D «- i* *J O W L! 'P 'S.s 3 2 > «5 f-^ 60 B V O H

124 mm 200 neerslag mndn II 2 I 2 jaar S 6 7 S 9 m 2 I 2 I II 2 I 2 96 gemiddelde heveelheid neerslag in de peride 95 t/m 959 BIJLAGE 7 Heveelheid neerslag in mm per maand. 29

125 \ r^ (N,-.',-T " * t n "" " " NO \D IO N NO r- ï N M es I Ol O -H 00 O ON I M n N " I CS Tf " " NO m ~-> O ON ON NO ^f > " Ö" " Ö" O W ON >n -H ^ " " NO CS ON >/~l Tj- «" " " O NO m N - "n *-<" «O m m r-- r-~ Nf «O N Ö" -H -." " O O " O h ^ O ^.q. _,-, _ t NO ON 00 ON O NO 00 ~H NO»O " ->" O" "»n * O m * rt NO * O - es r- O NO NJ- ON rr x -H * " ON " Ci» u-i O O * Tf NO ON NO * NO NO ON m N >H m vt w ^H ON ^f CS NO -H" " " '»Tl t^ ^H es r- es ei O" O" " m n t^ ^ rt * < CS O ON O t es CS "3- t^ v-i NO TJ * CS - O NO <N ^H O CS * " l O s t,-t,-ï " * NO NO O Tt * N ««rl ^ M n a h M O ri -." " rs~ r- -* es ei m CS < m NO O O O O in rn ^t ^H" ^ " -H" O O O >n m ON!->" es " " es ON en NO _H" " O" i-i NO O O O I CS «" " «O 00 -T»-T " M" ON ON CO ON ON I r* O O O N - H M H NO t ' i r- tn m es I O O O I cs es" es" " rn TJ- ^- CS Tf CS CS «m O O CS m es -H" CS" O" -H" m O CS ^J-,_ M c ca 3 O m O r- cs I g»..'s 0..C C3 ^- c u u u H" CS S «.2 CS CU (U S v 8 <u ^ N - > ca c ggsgucagcacs { ö = ô ö & Z -- 2 C C ai 23 "O Q u SS e ^ ^ i- ca 5 * 5» s? «i ^ TO S I. ca in c *^-«tn-^ Ï 0 «f f l 5 > 0 0

126 ,-, <-< «,- O O»n >n " " -T v-, O VO f-on {N _ï ' "-T O *-H r- (N \0 ^H Cl O»O >n O»O (N ^ O v~i * * ^ ^-Tr^" " " ct -^ O >n r^l (sf Ö" " O " O O O i r-_ v m d x ^r» 't ri ö" ri ^ ~ ^ O O O O O I ^f O^ rn ^H (N Tf O en ^H <* O O t^ ^f r*l ^H ri ri «*" rj * -H >r\ O r*^ O O " ri «ri \ tn _ -* * ^' ri c*i ^ m \c <Z> m c r*i ^f (N " ri " «>v-i r- in 00 <N c (N r-i N m ^t K) ^H rn " ^H \ >n r- t m N ^Ort \ ri ri " " «-T ri r-i " in m in in r*^ c r*i r-^ ri ri " " " >^HO\ I 't m r*i * i I ^H n O (N (M «n O O VO O O TT O ^ ON *0 I rt m m < I " m m O S G a, S..S2 a îj - O ; S S S S il Ä Ö c B cd N -S - n,» g > S s P CQ fl Cfl «O 3 Ö C a a H c & c c ca g c«cj ffiüw«5>o0o C 0 C8 O ; > 3

127 BIJLAGE 9 Graslandgebruik in ha. Bedrijf hi kuilgras ttaal A B C D E F G H I J K L gewgen gem. % gemaaid 0,50,40 0,64,20,40 0,5,20,70,50 2,40 3,00,56, ,40,40 0,64,00,90,00 3,50,90 3,75,20 4,80 2,67 2,0 43 0,55,20 0,40 0,80,20,00,60,66 4,44 4,00,20 3,5,77 38,80,20 0,50,00 0,55,60 0,89 4,80,55 2 2,80,40 0,85 0,85 0,60 0,3 0,75 0, ,50,40 0,64,20,40 0,5,20,70 2,39 2,40 5,00 2,4 0,40,40 0,64,00 2,40,00 3,50,90 8,55,20 7,60 3,52,70 2, ,55 3,00 0,40 2,00 2,20,55 3,20,66 5,99 4,00 2,60 3,75 2,

128 ON m 00 I V-, (N I ri^t cq i I ' &< ON NO_ N.» - I _-.ƒ ON ' " <N ^-" </-t O f J ^ ' ' NO " "- NO NO* NO ON v ON» m q rtcn ö -* / u-, CN w NO ON ^H ON ON ^" ON CN r~" - - _r Nt 0\NVO_0 " *H ei " " l/n " m m ^^ rfl ^ ^ O ' NO ON " (N ^ cï ' m «^r NO" i/-> 2 Q O NO ON ON ON ^H " r- Tt c» v-, CN _ -H" m Ö" <-<" <N ^ q. ~ r-f irt r-" r- - V CN ^ 3 ""* " 00 ' NO ON * 00 Tf NO I m" rt " ' NO O <~~ r-" O O NO ON ^ ~ N0^ 00 ^ pa ON un ON *"", NO ON O NO ON ' ON ON ^ ^ NO ON O TT 00 " ^ rn ON ON 0- * I ^ I i i,_ i i ^ l~~"- ^, ^\ i Ö" CS CO ^H ON CN» 00 " Tl-" -T! CS NO 0O O *.-* I O * t - - "i»n r-- " rt (M r-" ^ NO ^ m r~" * TT <=> un ""' m ' * ^H I m ' ^H in NO" G < O NO ON ON "ri ON ^ 00 i/-i t" I m r- i "! ^ ^ O"M"! t-- rt_ r-~ ^ NO ' OV NO! CQ O O t/5 f-< ö C CJ > O -^ ~iï S U CÖ cö t- C3 C3 CN _ G G fc-< ff! jngvee: uder da 2 jaa jnger d; mestvee paarden la ca <U O > O _ u. C aantal g eenhede varkens 33

129 hj ^ NC NO ^J ON Os i^i cn ON" (O ON"»Of-.M ö "* <*> ö cn O m NO "-"" *" *" ö* " t ^ f ^' - m ^ CN 0O ON" ^ r-, ON" ' ' * NO ' ^ NO ^f cn ' - <n I ^ ^H m NO ON O NO ON ON ON ^H ON " ^ " '~ l * " ^H f- TT I Tf" NO" Ö" ' q in Nt <N! " ct NO" O" ' fs] m CN CN 00 ^ NO" OO" O" CN" ON " m O " en ON m 00 t^ m" NO" CN «en ' CN «ON ' CN i NO ON O NO ON CD " ^ 00 v~, ~H m C5 prf,ƒ rt m CN m O cn -et ' " CN NO 00 in ON *rï ^f ^ O Tl- > ' ON ON en r~-" CN 0\ " ' CN" cn" " c^ i NO" ^ <N ' 34 CQ M X O - CQ ^ NO ON O NO ON ON ON ' ' NO ON O NO ON T^ ON V-I ON ^ NO ON " O NO ON " ON ON O O CA U CU Q <N CN" CN " Ol ON NO" ^ c» " " " i w f- * cn * c '5 cn m CN -H r-ï r~" CN" <" ^ <N ON ""> > " NO" ^ O ' "> ON O r- ON" ' ' N fl "* O" -H" cn «CN O >n CN CN T " ON O ~ m" ' ~" r^ NO I NO" ^ O" ' ON r- i/-> " ^H" *"! ^. - CN ' ' i-- ca _ca ^ Ui cd «.Si. c jngvee: uder dan 2 jaar jnger da mestvee paarden CN * Tt- ON --" cn ON Tf" cn _ TT '~ l cn" '""' tf <t ' ' cn NO" - c» ' '~ H ON r-" 'M ca NO - [ m r- t-~" ^r" CN «~l TT rn CN ^ 00 ^-T " cn 00 r ON" l 00 O ON" m. ' tn O^ O *n ^ r-^ in " <u <u > O _, aantal gr eenheden varkens c e O c TS C g OU 60 c u r-- <n m i ^ " " " ^H II II II II II II e <D <D e <N > & g e a CN I > 00 c H ca O > 00 c c ca ca O.

130 BIJLAGE Bewerkingseenheden. Akkerbuw granen cnsumptie aardappelen suikerbieten erwten bnen vlas (ngerepeld) graszaad uien tuinbuwgewassen (gladilen) Bewerkingseenheden per ha Veehuderij melkkeien jngvee mestvee mestvarkens Vederwinning vederbieten hi en kuilgras luzerne stppelgewassen Bewerkingseenheden per dier -' 2 ' eenheden Bewerkingseenheden per ha Brn: LEI Landbuwcijfers

131 BIJLACE 2 Prduktie-mvang per bedrijf in bewerkingseenheden. bewtrkings atniïtdtn/bedrijf 5000 "TTTT"! T" S W-+c 500 fej <a»ï- 000.TÎ ; : j h '3, "t-t t" ' V ii! ÜT; "f r ' ^ 3 ^? ^ ^ t trt^ 500 «CD»- Oi O --» O». Ol O - m " w m-ka w W < ui k> u> <n i ui, t i > Oi *i i i i > es "- *j *~,»» Ol O -. Ol Q <- ' lq W io to */l US W Ol Ol Ol Ol Ol Ol Ol I Ol Ol Ol Ol I F G jj x,^ vee huderij akkerbuw BIJLAGE 3 Intensiteit van het grndgebruik in bewerkingseenheden per ha ISO 25 WO 75 JJ ^ <~ ' s, ^ < t.. - h <. ^> u \ < c *, "* i z v ^ ** V ' L'- \ ; '- v t _i- r?i A r : f -ï ft -r" r.' <*r n ' r ƒ' fl S /" I 7 " r ' ' l io-~ i <^ i ca -. ii i'-i in i «i/i i ie ui i I Ol Ol Ol Ol»! Ol Ol Ol Ol I Ol Ol Ol Ol ( Ol Ol Ol Ol Ol Ol Ol Ol Ol * veehuderij " akkerbuw 36

132 BIJLAGE 4 Bewerkingsksten in guldens per 00 bewerkingseenheden. bewerkingsksten per WO bewerk ngs eenheden e ioo WO ii TT 0,» ca -. i -. i ^ i.. ü - u-i «t miûi un «> t w i«t -. - i i i «i m i i m >??<?? S Ol O > A B lanwerk werktuigen en trekkracht J arbeid K BIJLAGE 5 Investering in werktuigen in guldens per bedrijf SgweJ '59W6! '59'50'57 "59 W6J '59W6 '59'S06/ '59'60'6/ '5S'50'67 _A B_ C F 6 I, ^ D E H J K L trekkerbed rij ven paardebedrijven dr derden geïnvesteerd in cmbinatie H geïnvesteerd in cmbinatie ;:i: geïnvesteerd in eigen werktuigen 37

133 BIJLAGE 6 Prcentuele verdeling van de investering in werktuigen. '59"60S} '59'60'67 '59 SO '67 ' S9 '6057 ' A B C O G I trekkerbedrijven SO 67 '59'60'6/ '59'60 "fi/ '59 '60 '67 '59'60'67 '59-60'67 0 f W J, K paarde bed rij ven dr derden geïnvesteerd in cmbinatie geïnvesteerd in cmbinatie >xi geïnvesteerd in eigen werktuigen BIJLAGE 7 Arbeidsverbruik in uren per 00 bewerkingseenheden. gewerkte uren per WO bewerkings eenheden