DE LEVENSCYCLUS VAN GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN

PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN - - DE LEVENSCYCLUS VAN GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN Zie het gebuw als een element dat in de tijd evlueert, met verschillende functinele en materiële levens. PRINCIPES CONTEXT De idee van duurzame ntwikkeling is essentieel p de lange termijn gericht, vandaar het wrd "duurzaam" f hudbaar. Wel, rekening hudende met de evlutie van de maatschappij, met de manier van wnen, de manier waarp men zich de bebuwde ruimten te-eigent en de nd aan flexibiliteit die daar inherent aan is, buwt men echter niet langer vr eeuwen maar vr enkele decennia. De nden, gebruiken en functies van de lkalen veranderen snel. Tal van gevels en interieurs van handelszaken bijvrbeeld wrden m de 5 tt 10 jaar vervangen. Die verbuwingen kan men efemerisch nemen want ze liggen ver nder de nuttige levensduur van de materialen waaruit ze zijn samengesteld. In de geest van de mensen zijn gebuwen statische dingen, maar daar lijkt nu steeds meer en ingrijpend verandering in te kmen. Bvendien kmen we nu terecht in een tijdperk waarin men bestaande gebuwen intensief zal renveren, vrnamelijk m de milieu-impact te beperken. Het zeken naar een balans tussen afbreken en renveren (vanuit milieustandpunt vaak interessanter), en rekening huden met deze nbestendigheid met dus centraal staan binnen dat reflecteren ver duurzame architectuur. In een snel veranderende maatschappij is duurzaam buwen meer gericht p het aanpassingsptentieel dan p vastgelegde ntwikkelingen. Of men nu een cyclische aanpassing begt, f in extreme gevallen een afbraak, rekening huden met de levenscyclus van buwtechnieken en materialen is een fundamenteel criterium dat de mgelijkheid biedt m p lange termijn de impact p de mens en het milieu te beperken. BENADERING Een gebuw uitdenken en ntwikkelen, rekening hudende met zijn levenscyclus, impliceert dat men een idee vlgt vanaf de ntwerpfase ver de prgrammatie, de maatanalyse, de buwprincipes en de keuze van de materialen, zdat men de vrkeur geeft aan het evlutieptentieel, en dat impliceert k dat men tekmstige wijzigingen minder in de weg staat. De bedeling is dat men het gebuw en zijn cmpnenten een langere gebruikscyclus biedt. Deze idee vernderstelt twee aanvullende actieterreinen waarver deze fiche gaat: Inzake het gebuw: het ntwikkelings- en flexibiliteitscncept, met als del de aanpasbaarheid van het gebuw aan de veranderende nden. Inzake de materialen: de gede benutting van de levenscyclus en de keuze van de materialen, ter ndersteuning van de demntage-, bewerkings- f recnversiecapaciteit. BLZ. 1 VAN 14 LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN JULI 2010

Men zu k de nadruk kunnen leggen p het niveau van de samenstellende delen, dr een ntwerpmethde naar vren te schuiven die rekening hudt met de afbraakcapaciteit. Wat er k van zij, deze reflectie blijft niet beperkt tt deze fiche, en kmt ter sprake p het niveau de het ganse gebuw en p dat van elk van de materialen. Elk benadering van de levenscyclus van een gebuw f zijn samenstellende delen verlapt ndzakelijkerwijs het afvalprbleem van de buwsectr. De fiche MAT12 "Recyclage van materialen en afval, z mgelijk in situ" behandelt het thema van het afvalbeheer p de buwplaats. Deze fiche legt veeleer de klemtn p het beperken van afvalprductie aan de televeringszijde dr te anticiperen en beter te plannen. He vrkm je tekmstige afvalprductie? He bevrder je srtering, hergebruik f herbestemming en vermijd je de matelze vervanging van gebuwcmpnenten? Op al die vragen trachten we hier antwrden aan te reiken. OP HET VLAK VAN HET GEBOUW: HET AANPASBAARHEIDSPRINCIPE In de architectuur betekent aanpasbaarheid dat je reeds in de ntwerpfase p de behefte aan tekmstige verandering anticipeert. Het kan ndig zijn dat men vruitlpt p wijzigingen qua gebruik (aantal bewners, ecnmische activiteit, het aannemen van nieuw gedrag het srteren van afval, fietsgebruik, garages), qua esthetiek (decratieve smaken, bedrijfs- f grepsidentiteit) en qua technlgie (netwerken, cmputergestuurde inrichtingen), de aanpassing aan nieuwe milieudruk (klimaat, geluid, mbiliteit), de evlutie van de maatschappelijke structuur (eenudergezin f nieuw samengesteld gezin, verudering van de bevlking, enz.) f de evlutie van een wijk die de evlutie van de stedenbuwkundige ntwikkeling vlgt (transprtnetwerken, ntwikkelingsplannen met een nieuwe zneverdeling inzake prgrammatie, ), wat bijvrbeeld p lange termijn kan leiden tt het mbuwen van kantren tt wningen In elk geval bestaat de basisgedachte erin dat men het gebuw aanpassingsptentieel meegeeft: Biedt de inrichting flexibiliteit? Kunnen er zich verscheidene levenswijzen f -nden ntwikkelen? (vb.: psplitsing van bestaande ruimten m een kamer te te vegen, ). Wat zijn de uitbreidingsmgelijkheden? (vb.: teveging van een extra verdieping, een bijgebuw, ). Wat zijn de herinrichtingsmgelijkheden? (vb.: het huis in twee wningen verdelen f de inrichting van een winkel p de benedenverdieping). OP HET VLAK VAN DE MATERIALEN: BENUTTING VAN DE LEVENSCYCLUS EN KEUZE VAN DE MATERIALEN > Gede benutting van de levenscyclus van de materialen Men kan de levenscyclus van een materiaal valriseren, fwel m de vervanging ervan te vertragen, f de recyclage ervan mgelijk te maken. Het ntwerp van de details, en meer specifiek de verbinding tussen de samenstellende delen, de geschiktheid van het materiaal vr de tepassing, en het nderhud zijn middelen m de nuttige levensduur van een materiaal ptimaal te gebruiken en zelfs te verlengen. > Keuze van de materialen De keuze van de buwtechnieken en buwmaterialen vleit vrt uit de analyse van alle verplichtingen die gelden vr het prject. De analysecriteria mvatten nder andere: de verplichtingen inzake stabiliteit, functinele en prestatieverplichtingen (de mechanische, de thermische f de hydrische weerstand, de massa, de vuurbestendigheid; bestendigheid tegen slijtage en nweer); de esthetiek; de impact p de gezndheid en het milieu, de kstprijs, BLZ. 2 VAN 14 LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN JULI 2010

Om de ttale milieubelasting van materialen te berdelen en met elkaar te vergelijken kan men tls gebruiken die gebaseerd zijn p de analyse van de levenscyclus. De resultaten van die analyse kmen bij diegene betreffende bijvrbeeld de thermische prestaties, teneinde een brede visie te bieden van de milieu-uitdagingen inherent aan de materiaalkeuze. Levenscyclusanalyse, f "LCA" (Life Cycle Assessment), biedt de mgelijkheid m de milieubalans te evalueren van de materialen f van een prduct ver de vlledige levensduur van het gebuw, vanaf de aankp van de grndstffen tt de prductie, het gebruik, de verwerking p het einde van de levenscyclus, de recyclage en de afdanking. Cncreet vrmen de levenscyclusanalyses de basis m databanken aan te leggen zdat men een ecbalans kan pmaken van bijvrbeeld een wand f een heel gebuw. De levenscyclusanalyse mvat vier hfdfasen: Bepaling van de delstellingen en van het nderzeksveld: definitie van de functie en bepaling van de systeemgrenzen. Dat wil zeggen, de grenzen van het nderzek. Die grenzen hebben betrekking p het vrwerp van het nderzek (bijvrbeeld, een eenheid van 1 m² wand die met vlden aan bepaalde thermische, structurele en akestische vereisten) en de mvang van de desbetreffende ptentiële impact. Meestal hudt men rekening met de vlgende stappen: aankp van grndstffen en energiebrnnen; transprt en distributie; de prductiestappen; het gebruik van het prduct. Vaak wrden k de vlgende fasen meegenmen: het beheer van het einde van de levenscyclus (recyclage, vernietiging, pslag, pwaardering,...); de prductie/levenscyclus/einde van de levenscyclus van de infrastructuren vereist vr al die stappen. Inventaris van de binnenkmende strmen, zijnde, de gebruikte brnnen (verbruik van grndstffen, water en energie,...) en de uitgaande strmen, met name de emissie (lzing in het water en in de lucht, afvalprductie, breikaseffect,...). Analyse van de verzamelde infrmatie en de evaluatie van de glbale milieu-impact. Om de verschillende vrmen van impact p het milieu te meten, gebruikt men meetbare indicatren zals: het verbruik van niet-hernieuwbare natuurbrnnen (kg); het verbruik van hernieuwbare natuurbrnnen (kg); het energieverbruik (MJ); het breikaseffect (CO2-eq.); de atmsferische verzuring (SO2-eq.); de vrming van ftchemische xidanten (C2H2-eq.); de watervervuiling (PO4-eq.); de bdemvervuiling; het verver; de afvalheveelheid rekening hudende met de recycleerbaarheid. De interpretatie van de resultaten begt het trekken van veilige cnclusies uit de analyse. Men met dus de resultaten analyseren, cnclusies pstellen en de afbakening van de gerealiseerde analyse uitleggen. Diverse evaluatietls p de markt maken gebruik van het LCA-principe. Zij vrmen een degelijke referentiebasis vr de studies die erp gericht zijn de keuze van buwtechnieken en materialen te sturen vlgens milieucriteria. Wij identificeren twee belangrijke typlgieën tls: BLZ. 3 VAN 14 LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN JULI 2010

De check-list-tls, die LCA-resultaten checken vr prducten, cmpnenten f prductcategrieën bijvrbeeld NIBE (Nederlands Instituut vr Buwbilgie en Eclgie), de tls van het CRTE (Centre de Ressurces des Technlgies pur l Envirnnement Luxemburg), de gecertificeerde prducten Cradle2Cradle (http://www.mbdc.cm/certified_prducttype.htm), de databank INIES (http://www.inies.fr/) met de milieufiches FDES (Fiches de Déclaratin Envirnnementale et Sanitaire), die milieukundige gegevens verzamelt betreffende de materialen, ver de hele levenscyclus. De tls van het type Ecbalans, dit is specifieke sftware die de mgelijkheid biedt m een milieukundige evaluatie uit te veren van een riginele wand p basis van de samenstellende materialen en stffen. Bijvrbeeld ECO-BAT (Zwitserland), ECOSOFT (Ostenrijk), BAUBOOK (Ostenrijk). In principe met men er k p letten dat men, bij een gelijkwaardige technische en technlgische prestatie, kiest vr het materiaal f het buwprduct dat het minst impact heeft p het milieu. INDICATOREN Om vr het prject in zijn geheel de levenscycli van het gebuw en van de materialen efficiënt in te schatten, wrden de vlgende punten in aanmerking genmen: de frequentie van de renvatiewerken de besparing p de ksten en de afvalprductie vereist m de veranderingen dr te veren de mgelijkheden tt herbestemming van de ruimten het aandeel in het prject van gerecycleerde f hergebruikte materialen, in verhuding tt het vlume f de ttale materiaalkst het aandeel in het prject van natuurlijke en recycleerbare materialen, in verhuding tt het vlume f de ttale materiaalkst. DOELSTELLINGEN Buwen met het g p duurzame herbestemming betekent de inspanning van verandering van het gebuw en van de materialen bij hun vergang naar een nieuwe levenscyclus vergemakkelijken. Een algemene ntwerpbenadering die de vlledige levenscyclus van het gebuw en van de materialen in aanmerking neemt, integreert twee hfdlijnen: > Op het vlak van het gebuw: vr een betere architectnische aanpasbaarheid met je anticiperen p veranderingen in de bewning en de mgeving Minimum: Met de buwheer de kwestie van de verwachte evluties van het gebuw bekijken. Zich niet beperken tt het bespreken van de huidige beheften, maar k aanmedigen m te anticiperen p een tekmstige situatie. Aangeraden: Bevrder permanent de esthetische en technlgische evlutie van het gebuw. De buwkeuzes en in het bijznder de structurele keuzes aanpassen, teneinde de transfrmatie f de recnversie te stimuleren. Optimaal: Ontwerp multifunctinele ruimten en gebuwen (ruime vlumes, ligging ten pzichte van de straat, plafndhgte, ratinalisatie van het verkeer, enz.). Bedenk vr de meest waarschijnlijke scenari s van gebruiksverandering een plssing met vereenstemmende efficiënte renvatiemgelijkheden. He evlueert de wijk? (kantren, huisvesting, speculatie) Zal de vraag naar ruimte stijgen f dalen? Gaan de mensen thuiswerken, kmt er misschien een atelier? BLZ. 4 VAN 14 LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN JULI 2010

Zal het gebuw later wrden uitgebreid? He kan ik dan anticiperen p deze evlutie inzake de structuur van het gebuw en de ptentiële peningen? > Op het vlak van de materialen: kies duurzame materialen, aangepast aan de cntext, en benut hun levenscyclus Minimaal: Ontwerp assemblages waarin je de materialen kunt vervangen en recupereren znder nndige afbraak en die een vltte tegang tt de technieken en technische schachten bieden dr te demnteren en znder schade aan te richten. Kies materialen en technieken die de levensduur van de cmpnenten verlengen. Stemmen de gekzen materialen vereen met de aanwezige inwerkingen (weersmstandigheden/ slijtage )? Aangeraden: Optimaal: Kies naast reversibele assemblages k vr het gebruik van recuperatiematerialen, gerecycleerde en/f recycleerbare materialen. Zrg vr de uitvering van de genmen beslissingen dr de aannemers en interveniënten van het buwprject bijv.: de werknemers infrmeren ver de delstellingen inzake de materiaalkeuze en het specifieke karakter van de gebruikte technieken/ cntrle p het afvalbeheer van de buwplaats dr te srteren en te verwijderen via de recyclagetrajecten. Kiezen vr materialen die de impact p het milieu tt een minimum beperken dr een gerichte keuze p basis van een levenscyclusanalyse. Kies niet alleen vr reversibele assemblages en het gebruik van recuperatiematerialen, gerecycleerde en/f recycleerbare materialen, medig k het gebruik aan van natuurlijke f vlledig recycleerbare materialen. Kies p basis van een levenscyclusanalyse materialen die de impact p het milieu beperken. Vr elk van de materialen en samenstellende bestanddelen van de buw, de gezndheidsrisic s evalueren en de keuzes sturen p basis van een 0-impact. Van bij het ntwerp anticiperen p de afbraakprcedures van de wanden en de samenstellende delen. ELEMENTEN VOOR EEN DUURZAME KEUZE MILIEU-ASPECTEN > Het prbleem van de keuze van materialen gecertificeerd naar levenscyclus De certificatieprtcllen gericht p de levenscyclus van de materialen zijn ng niet z talrijk en de catalgi verwijzen niet naar alle prducten p de buwmarkt. Met smmige nrmen en milieucertificeringen met rdeelkundig wrden mgesprngen de interpretatie van de gegevens is belangrijk: een recycleerbaar materiaal bijvrbeeld wrdt niet ndzakelijk gerecycleerd want er is een afzetmarkt ndig; z verliest een prduct dat men van ver met imprteren k een deel van zijn eclgische relevantie. Onder de tls die de mgelijkheid bieden m gericht materialen en buwprducten te kiezen, zijn er naast LCA-tls en -gegevens k de eclabels. In eerste instantie zal men kijken naar de fficiële labels, waarvan het belangrijkste het Eurpese eclabel is. Er bestaan tevens natinale labels die strikter zijn dan het Eurpese label, en k privé-labels. De labels kmen uitgebreider aan bd in de fiche CSS09 Lijm en verf: hun invled p gezndheid en milieu. Wij vermelden hier slechts enkele algemeen geldende elementen. De vervled aan labels zrgt vr heel wat verwarring; een BLZ. 5 VAN 14 LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN JULI 2010

gedetailleerde vergelijking van de nderliggende technische criteria is terug te vinden p de website www.inflabel.be. Eurpees eclabel: dit is het fficiële label in België. Drie categrieën buwprducten zijn mmenteel gecertificeerd: verf en vernis, bekleding van harde vleren, gleilampen. De verschillende prducten die een certificering kregen staan vermeld in de internet prductcatalgus (http://www.ec-label.cm), uitgegeven dr de Eurpese Cmmissie. Men vindt de gelabelde prducten die p de Belgische markt verkrijgbaar zijn, terug p de website http://www.eclabel.be/fr/prduits/index.html. We merken p dat verschillende natinale labels, zals het Franse merk NF envirnnement, afgeleiden zijn van dit Eurpese label. Label Natureplus: het label Natureplus is een cllectief privélabel, en verschilt van het Eurpese eclabel dat fficieel is. De verschillende prducten die de certificering kregen (en de certificaten in pdf-frmaat) staan vermeld p de website www.natureplus.rg/prdukte. Andere labels: Er zijn k private labels die specifiek zijn vr bepaalde srten materialen zals de labels FSC en PEFC vr hut en hutafgeleide prducten, f het Duitse label Blauer Engel. > Hud rekening met de klimaatvariabelen p de levenscyclus van de materialen De geschiktheid van een materiaal vr zijn mgeving beïnvledt de levenscyclus van de cmpnenten. Het is geweten dat smmige metalen resten en dat slecht beschermd hut rt. Een hutcnstructie die ten pzichte van haar mgeving rdeelkundig is uitgedacht, kan naar het vrbeeld van de Japanse tempels 1000 jaar duren, terwijl een slecht ntwerp p 10 jaar tijd kan rtten.(herzog) > Uitveringstechniek De uitveringstechniek is eveneens van grt belang vr de milieubelasting van het materiaal tijdens zijn hele levensduur. Onder meer dr de preventie van aantasting en k mdat men de materialen vr hun recyclage van elkaar met kunnen lsmaken. > Opgelet vr "dwncycling" Het nelgisme "dwncycling" (BRAUNGART & McDONOUGH) duidt p een recyclageprcédé waarbij een grndstf in een cyclus aan intrinsieke zuiverheid inbet en niet tt hetzelfde type prduct kan wrden verwerkt, f een prcédé dat de prductie begt van niet-recycleerbare prducten. Dit is nder meer het geval vr PVC, gerecycleerd papier, f prducten p basis van mengsels van gerecycleerde kunststffen met een lagere kwaliteit dan de vrgaande cyclus. Een ideale benadering van de levenscyclus van materialen zu dit fenmeen kunnen beperken dr het rechtstreeks hergebruik van het materiaal f het samenstellend bestanddeel, als je kiest vr cmpnenten met neindige levenscycli, dat wil zeggen dat de intrinsieke kwaliteit van het prduct zu meten wrden behuden van cyclus tt cyclus, fwel dr een hergebruik, fwel na herinvering van het prduct in de prductieketen. Dit is bijvrbeeld het geval vr asfalt. ECONOMISCHE ASPECTEN > Ontwerpduur Een ntwerp dat de aanpasbaarheid van het gebuw en de materialen begt, vergt extra tijd, nder meer vr materiaalnderzek en vr het ntwerp van de details. De vrdelen van die BLZ. 6 VAN 14 LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN JULI 2010

benadering zijn reëel en significant, hewel meilijk te kwantificeren binnen de ttale levensduur van het prject. > Stel het prject in vraag De aanpassing van een bestaand gebuw is niet altijd aangewezen. Verkpen en verhuizen is sms het spaarzame en eclgische antwrd p de veranderde beheften. De vraag van de relevantie van een prject verdient altijd als eerste te wrden gesteld. Het kan ged zijn dat een architect na lang nadenken, beslist m helemaal niet in te grijpen. > Het bewijs van rentabiliteit In de buw is plannen zuiniger dan crrigeren. Tch blijft het meilijk m de uiteindelijke financiële vrdelen aan te tnen van een ntwerp dat gericht is p de levensduur van een aanpasbaar gebuw, f p de valrisatie van materialen in het kader van recyclage f hergebruik. De rsprnkelijke buwheer kan het gebuw verkpen znder zelf te prfiteren van zijn eigen keuzes. Een ptentiële kper zal echter de inrichtingsmgelijkheden berdelen. Dat principe pleit in het vrdeel van ntwerpen die verandering in aanmerking nemen en het beïnvledt de handelswaarde. SOCIALE EN CULTURELE ASPECTEN > Bewustmaking en afvalpreventie De huidige pririteiten zijn tegespitst p afvalbeheer van reeds geprduceerd afval. Preventieve actie m afvalprductie aan de televeringszijde dr een beter ntwerp te verminderen, zijn schaarser en meilijker uitverbaar. (BREELS) De preventie van afvalprductie verdient de bewustmaking van alle partijen die bij het prject betrkken zijn, van de instantie die de buwvergunning uitreikt tt en met de buwheer. > Tendens van de verschuiving naar wningbuw Het nderzek van de histrische verbuwingen in de steden wijst p een algemene tendens van een geleidelijke verschuiving van ude structuren naar een herbestemming als huisvesting. Een typisch vrbeeld hiervan is de lft, waarbij industriële panden vanuit functinele en marktverwegingen tt wningen wrden herbestemd. Dat kmt mdat de vrij cmpacte, celvrmige structuur van de wning zich aan diverse vrmen kan aanpassen en zich vr herinrichting leent. DE JUISTE KEUZE MAKEN Het verzicht dat hierna vlgt tnt de levensduur van de belangrijkste samenstellende delen van de buw. De levensduur is gebaseerd p een gemiddelde waarde, beschrijft de tendensen en met wrden beschuwd als indicatief. Ze met in aanmerking wrden genmen naast de infrmatie inzake de eclgische keuze van buwmaterialen vermeld p de verschillende fiches (Overzichten NIBE). Evaluatie van de levensduur van materialen, rekening hudend met de ecbalans Materiaal Levensduur (*) Structurele cmpnenten Funderingsbetn 100 (buiten-)muren-kolommen: Betn; blkken betn; kalkzandblkken, metaal, hard hut (binnen-)muren en klmmen: 100 Zacht hut 75 BLZ. 7 VAN 14 LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN JULI 2010

Evaluatie van de levensduur van materialen, rekening hudend met de ecbalans Materiaal Levensduur (*) TEGELS-TRAPPEN-BALKON Betn vr binnen f buiten 100 Metaal vr binnen 100 Metaal vr buiten 50 DAKBEDEKKING Betn 100 Metaal 75 Hut 75 MUREN buiten-gevels Niet structurele cmpnenten Betn; steen 100 Zacht hut 40 Hard hut 50 COATINGS vr buiten Cating cement en cating kalk 50 Synthetische cating 25 Cating p buitenislatie 40 COATINGS vr binnen 100 ISOLATIE Niet-geventileerde thermische islatie 50 Akestische islatie 50 RAAMWERK en PANEELWERK Buitenschrijnwerk Hard hut; aluminium; PVC 50 BEGLAZING en ISOLATIE Islerende beglazing 25 Dichtheidsprfielen 25 IJZERWAREN 25 BINNENMUREN Niet-structurele elementen vr binnen Terra cta; kalkzand; cellenbetn 100 Kartn-pleister panelen p metalen structuur f hutstructuur STRUCTUUR VLOERPLAAT Zwevende deklaag 50 VLOERBEKLEDING 50 BLZ. 8 VAN 14 LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN JULI 2010

Evaluatie van de levensduur van materialen, rekening hudend met de ecbalans Materiaal Levensduur (*) Hard hut; ceramiek 50 Zacht hut 25 Parket 25 BEKLEDING PLAFOND Huten panelen en hutafgeleiden 50 Kartn pleister; panelen van minerale vezels; PVC; aluminium; hard hut Bevestigingen hut f metaal 50 Niet-structurele dakelementen Dakdichtheid znder beschermingslaag 25 Dakdichtheid met beschermingslaag (steenslagverharding/gren dak) 50 25 (*) Brn Baubk Bauteilkatalgue Öklgisch bewertete Knstruktinen/Auflage 3. Zie k "Hw Buildings Learn: What Happens After They re Built" Stewart Brand Het WTCB is bezig met het pstellen van een Onderhudsgids vr de buw, en de bedeling bestaat erin het type, het niveau en de frequentie van de ingrepen vr de verschillende buwelementen in kaart te brengen, wat de levensduur van de cmpnenten met den tenemen (www.wtcb.be) IN DE PRAKTIJK De kwaliteit van het ruimtentwerp en van de technische details heeft een grte invled p de levensduur van een gebuw en zijn cmpnenten. Het is gemakkelijker m elementen te herbestemmen die hierte speciaal ntwrpen zijn, dan achteraf de prblemen van een slecht ntwrpen systeem te meten plssen. Een algemene beschuwing ver de levenscyclus zal p het belang wijzen van de designkwaliteit ONTWERPTEAM (grte betrkkenheid bij de ntwikkeling van grtschalige prjecten) > Neem een geïntegreerde ntwerpmethde aan Het geïntegreerde ntwerp is een designmethde die alle medewerkende partijen vanaf het begin van het prject samenbrengt, in tegenstelling tt het traditinele ntwerpprces, waarbij de tussenkmst van de verschillende partijen fasegewijs verlpt. De benadering van geïntegreerd design, waarin multidisciplinariteit en interactie tussen de actren van een prject centraal staan, biedt betere kansen vr de ntwikkeling van creatieve plssingen. (CANMET) > Stel een adviseur aan vr het beheer van het afval/de levenscycli van de materialen Stel binnen de werkplanning van het team een adviseur aan vr het beheer van het afval/de levenscycli van de materialen. Hij kan tezien p alle maatregelen die eerder in deze fiche werden vermeld, nder meer inzake de materiaalkeuze en de infrmatieverstrekking aan de verschillende betrkken vakgrepen ver de uitvering, het nderhud en de tekmstige recyclage, en inzake het beheer van de buwplaats. ONTWERPSTRATEGIEËN > Beg multifunctinele inrichtingen BLZ. 9 VAN 14 LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN JULI 2010

In smmige gebuwen zijn talrijke peenvlgende inrichtingen mgelijk znder afbraak f aanzienlijke verbuwingen. Het Brusselse rijhuis van het begin van de 20e eeuw heeft zich weten aan te passen aan verschillende bestemmingen, met name kantren, handelszaken en appartementen vr mensen van verschillende culturen en natinaliteiten. Een zekere ratinalisatie van het verticale verkeer en zijn directe ligging aan de straat, hebben nder meer de gemakkelijke nderverdeling van de verdiepingen mgelijk gemaakt. De hgte en de ruimheid van de vlumes zijn factren die aan deze multifunctinaliteit hebben bijgedragen. > Bevrder in renvatie het hergebruik van bestaande elementen In en rnd te renveren gebuwen met een grndige studie wrden uitgeverd m buwelementen en ruimten te identificeren die zich vr herbestemming lenen. > Stel waarschijnlijke ntwikkelingsscenari s p met vereenstemmende renvatiemgelijkheden Functinele evlutie: vrbeeld van de integratie van een gebuw in de levenscyclus van de mens: Ndzaak van een nieuwe kamer Zrg vr een lichte, akestisch perfrmante wand m de ruimte later tt een grtere kamer te kunnen herinrichten Vrzie de tegankelijkheid van de gelijkvlerse verdieping vr persnen met een beperkte mbiliteit. Vrzie de hypthetische plaatsing van een lift in het wningencmplex Gebrte van een eerste kind Gebrte van een tweede kind De kinderen verlaten het uderlijk huis Verlies van mbiliteit Denk reeds in de ntwerpfase van het gebuw aan de veiligheid van eventuele kinderen. Vrzie in de mgelijkheid m buiten een beschermde speeltuin aan te leggen Vrzie in de eventuele mgelijkheid van een nafhankelijke ingang en de nderverdeling van het huis in appartementen. BLZ. 10 VAN 14 LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN JULI 2010

Technlgische en esthetische evlutie: vrbeeld van de integratie van een gebuw in de sciale cycli: Bevrder de demntagemgelijkheden en een hg gehalte aan recycleerbare materialen in de elementen van de bedrijfsidentiteit Zrg vr een gemakkelijke tegankelijkheid tt de technische kkers znder telkens de wanden te meten drbreken Vrzie in reservekkers f grtere technische ruimten Nieuwe trends in binnenhuisarchitectuur Nieuwe bedrijfsidentiteit Prfessinele rerganisatie Technische evlutie Gebruik materialen die men kan verven f bepleisteren m hun aanblik te wijzigen Ontwerp scheidingswanden vr kantren van recycleerbaar f herbruikbaar materiaal > Vermijd een "zware" versnippering van de ruimte Zware wanden blinken niet uit in aanpasbaarheid. Als u denkt dat een wand it zal meten veranderd wrden, is het best hem z veel mgelijk met demnteerbare en recycleerbare elementen te buwen. Neem bijvrbeeld smmige slaapkamers f scheidingswanden in kantren. Verplaatsbare deuren en scheidingswanden kunnen eveneens een plssing bieden vr gerichte beheften van ndercmpartimentering. Bepaalde scheidingen kunnen met het meubilair wrden uitgeverd (een bekenrek, een buffet), die het vrdeel bieden van een grte flexibiliteit. > Denk aan het plan van de mgelijke uitbreidingen Anticipeer, reeds in de ntwerpfase, p de plaatsen waar het gebuw vr uitbreiding vatbaar is m aldus materiaal en ruimte te besparen. Dit kan bijvrbeeld een invled hebben p de plaatsing van de technieken en de gangen en trappen (f de ptentiële lcatie van een lift). Hiernaast: vrbeeld van de plaatsing van de technieken, rekening hudend met een mgelijke samenveging > Design fr decnstructin Van bij het ntwerp rekening huden met de manier waarp elementen en materialen later gedemnteerd kunnen wrden. Dat hudt in dat men p verschillende niveaus gaat nadenken: Materialen: materialen kiezen die k p het einde van de levenscyclus f na gebruik vlt verwerkbaar blijven. Zij meten eerder gedemnteerd kunnen wrden dan dat ze dr ndzaak meten wrden vernietigd en ze meten de prductie van stf beperken, er met k bijzndere aandacht wrden besteed aan de mvang van de elementen dr te anticiperen p de mgelijkheid m te ntruimen via circulatieruimtes, znder dat men aan het gebuw gaat raken f het gebuw gaat veranderen paneelbekleding kiezen in plaats van bijvrbeeld catings, BLZ. 11 VAN 14 LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN JULI 2010

mechanische assemblages mgelijk maken als het kan, eerder parket dan linleum f tegelvler, enz. Assemblages: assemblages en technische details ntwerpen die een vltte mntage mgelijk maken. Gelijmde assemblages vermijden, ervr zrgen dat de bevestigingselementen tegankelijk en mkeerbaar zijn. (zie punt details ntwerpen vr een mkeerbare assemblage hiernder). Onderdelen: vr zver dat mgelijk is meten de nderdelen kunnen gescheiden wrden van de rest van de buw, teneinde p termijn hergebruik in een andere buw te bevrderen. Deze capaciteit speelt vrnamelijk p het niveau van de assemblages tussen de samenstellende elementen. De mgelijke scheiding tussen de verschillende samenstellende elementen maakt het mgelijk m vervangingen dr te veren znder dat men aan de andere cmpnenten raakt. De actren: zrgen dat infrmatie beschikbaar is ver het demnteren van de gebruikte elementen. Die infrmatie zu idealiter meten terug te vinden zijn in het pstinterventiedssier, samen met de technische fiches van de gebruikte materialen en elementen. Alle infrmatie inzake demnteren, hergebruiken f recycleren wrdt zdende k gegrepeerd en is beschikbaar vr de bewner f de eigenaar. Niet alleen de afbraakcapaciteit van het gebuw is p het einde van de levenscyclus f bij zware renvatie gebaat bij de hier aangehaalde principes. Bedenk k dat het regelmatige nderhud erdr vergemakkelijkt en dat de hinder van een lichte renvatie wrdt beperkt. Bijvrbeeld: Indien er schade ptreedt aan de islatie, dan is in een buw met buitenislatie een vlttere en gedkpere interventie mgelijk, waar het vervangen van islatiemateriaal in een hlle muur het demnteren van het parement vernderstelt! Het inbuwen van de verwarmingstechnieken/ waterleidingen enz. die ntegankelijk zijn gewrden bemeilijkt het nderhud, de herstellingswerken aan het netwerk, en de wenselijke aanpassingen bij een uitbreiding bijvrbeeld. Design fr decnstructin biedt dus tegelijk de mgelijkheid m materialen en bestanddelen p het einde van de levenscyclus f na gebruik beter te valriseren, m het nderhud van het gebuw te vergemakkelijken teneinde de levensduur te verlengen en de perfrmantie te behuden, de afvalprductie te beperken f m desgevallend beter hun recyclage te rganiseren, en verbuwingen en uitbreidingen te vergemakkelijken. > Ontwerp reversibele assemblagedetails m demnteren mgelijk te maken De buw van hrizntale f verticale wanden cmbineert materialen met verschillende levensduur. Bij een renvatie is het belangrijk m p elk materiaal te kunnen inspelen en de cmpnenten in gede staat te kunnen herinstalleren.(b) Dit beperkt de afvalprductie en de duur van de werkzaamheden en vergemakkelijkt tegelijkertijd de srtering en de recyclage van de materialen bij afbraakwerken. Denk aan de scheidbaarheid van de cmpnenten Vermijd een mengelmes van ngelijksrtige nscheidbare elementen. Gebruik mechanische bevestigingen zals buten, schreven en spijkers f ineensluitende verbindingen in plaats van sldeersel f lijm. Denk aan de tegankelijkheid van de bevestigingsmiddelen zals schreven en buten Vr een geznde afbraak met men beweegruimte hebben. > Kies materialen met een tegevegde ecnmische waarde Een huten vler die men dr benen en pschuren kan pknappen, gaat langer mee dan een tapijt dat uiteindelijk wrdt verwijderd f dat in elk geval vreg f laat niet langer in de smaak valt. Vensterramen van PVC zuden bij de eerste gelegenheid wel eens p de strtplaats kunnen belanden, terwijl de eigenaars van cederhuten vensterramen het ndige zullen den m ze in geval van slijtage te renveren. Kiezen vr materialen met een tegevegde ecnmische waarde heeft een psitieve invled p hun levenscyclus. BLZ. 12 VAN 14 LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN JULI 2010

> Denk aan de bestemming van het materiaal Het is de bedeling dat u vrtijdige verudering van de materialen vermijdt dr erp te letten dat hun gebruik met hun bestemming vereenstemt. Wandtegels bijvrbeeld kunnen niet als vlerbekleding wrden gebruikt, ze zuden nder invled van de wisselende belasting stuk vr stuk breken en vrtijdig meten wrden vervangen. > Kies materialen en details die de slijtvastheid verhgen De versterkte slijtvastheid p strategische punten verlengt de nuttige levensduur van een buwwerk. Enkele vrbeelden hiervan zijn een gede waterdichting, de bescherming van huten elementen, de bescherming van muurheken p plaatsen met een drukke f belemmerde drgang. Men weet dat de keuze van technieken zals een grendak de levensduur van een dak verlengt. De keuze van materialen met een langere levensduur ligt eveneens in de lijn van deze lgica. > Zrg vr een aangepast nderhud van de materialen Zrg vr tegankelijkheid met het g p nderhud. Kies afhankelijk van de mstandigheden nderhudsvriendelijke materialen. UITVOERINGSPROJECT > Dring aan p de precisie van het bestek en de buwdetails Slecht f niet-uitgewerkte details in cmbinatie met een snelle uitvering p de werf, kunnen leiden tt een slechte uitvering, met het risic p vrtijdige slijtage, en vlgens het geval, het gebruik van niet-demnteerbare assemblages en niet-recycleerbare materialen. Van tevren plannen, dr het nauwkeurig ntwerpen van de details en het pmaken van duidelijke dcumenten (bestekken), is de beste manier m kneiwerk en niet-duurzame plssingen te vermijden. TOEZICHT OP DE WERKEN > De verschillende vaklui infrmeren ver de aanpak Het is van grt belang m met de uitverende ndernemingen te cmmuniceren ver de prjectdelstellingen en ver de technische, cnstructieve en rganisatrische ntwikkeling van het prject. Die sensibilisering met zwel bedeld zijn vr de ntwerpers als vr de arbeiders die p het einde van de keten de "design fr decnstructin"-principes cncretiseren. > Vrschriften meten wrden nageleefd Heeft nder andere k te maken met het cntrleren van de gebruikte materialen en hun tepassing, de gebruikte methde vr het afvalbeheer van de werf, hun valrisatiewijze, > Plan infrmatieverdracht in de tijd Vr mvangrijke prjecten mvat het beheer van de levenscyclus van de materialen eveneens de pstelling van begeleidende fiches bij het materiaal. Deze fiches begen de infrmatieverdracht aan de huidige en tekmstige bewners, van de hergebruik/recyclagemgelijkheden die de materiaalkeuze in de ntwerpfase hebben geleid. BLZ. 13 VAN 14 LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN JULI 2010

AANVULLENDE INFORMATIE ANDERE AANDACHTSPUNTEN Andere inffiches die met de aanpasbaarheid van de gebuwen en van hun cmpnenten verband huden MAT02 - Ruwbuw: ratinele en spaarzame technieken en buwmaterialen kiezen, rekening hudend met hun milieubalans MAT10 - Niet-dragende muren en tussenwanden: geznde materialen met een gunstige milieubalans kiezen MAT12 - Recycleer materialen en afval, z mgelijk in situ CSS09 - Lijm en verf: hun invled p gezndheid en milieu NUTTIGE ADRESSEN Ressurces - asbl. Netwerk van sciale ndernemingen die actief zijn in recuperatie en recyclage www.res-surces.be Belgische Afvalbeurs uitwisselingssysteem van gebruikt materiaal - http://ecnmie.fgv.be/enterprises/waste/hme_nl.htm Tradecwall Waals afvalverwerkingsbedrijf - http://www.tradecwall.be Website ver het begrip en de tepassing van milieubalans - http://www.ecbilan.cm/index_fr.html LERM, Histriek en huidig nrmatief kader van de levenscyclusanalyse, http://www.lerm.fr/lerm/newsletter/newsletter8/lerm_newsletter8_acv1.shtml ISO-14 040-nrm ver de levenscyclusanalyses, http://www2.nen.nl/nen/servlet/dispatcher.dispatcher?id=bibliografischegege VENS&cntentID=225222 Milieuprgramma van de Verenigde Naties, The Life Cycle Initiative, http://lcinitiative.unep.fr/ MBDC Design, Cradle t Cradle-principe en -certificatie, http://www.mbdc.cm/certified.html BIBLIOGRAFIE EPEA Cnsultants, Tepassing van Cradle t Cradle-design, http://www.epea.cm/ Méthde C-2000 Prcessus de cnceptin intégré élabré par le Centre de la Technlgie et de l Énergie CANMET, Canada, http://www.sbc.nrcan.gc.ca/buildings/idp_f.asp TPSGC - Guide pur une cnstructin et une rénvatin respectueuses de l'envirnnement Évaluatin du cycle de vie d un prduit beschikbaar p de website: http://www.tpsgc.gc.ca/realprperty/text/pubs_ercr/chapter2-f.html#sd2 WTCB-dssiers, katern 3, Welke plssingen zijn er vr de recyclage van buwafval? Vraag en antwrd, 2005 BOEGLIN, N. en D.VEUILLET. Intrductin à l Analyse de Cycles de Vie, nte méthdlgique, ADEME, beschikbaar p de website: http://www2.ademe.fr/servlet/kbaseshw?srt=-1&cid=96&m=3&catid=12916 BRAUNGART, Michael en William McDONOUGH. Cradle t cradle remaking the way we make things, Uitg. Nrth Pint Press, 2002 BREELS, Sébastien. Les déchets dans le secteur de la cnstructin : enjeux de la cnceptin architecturale, prpsitin d étude pur la réductin de la prductin de déchets en phase de rénvatin, Mémire de recherche, Lausanne, 2005. HERZOG, Thmas et al. Habiller de verre et de bis : agrandir des maisns familiales sans augmenter la cnsmmatin d énergie, Presses plytechniques rmandes, 1984, 138 p. PERIANES, Manuel. L habitat évlutif du mythe aux réalités. Plan cnstructin et architecture, Cités-prjets, recherche n. 44, MELT-PCA, ktber 1993. PREISIG, H.R.; DURBACH, W; KASSER, U; VIRIDEN, K. Savir cnstruire éclgique/nmique. Guide pur le maître d uvrage. Zurich: Werd Verlag, 1999. Steward Brand, Hw Buildings Learn: What Happens After They re Built, Penguin, 1995 BLZ. 14 VAN 14 LEVENSDUUR VAN BESTAANDE EN TOEKOMSTIGE GEBOUWEN EN HUN COMPONENTEN JULI 2010