Determinanten van vlieggeneigdheid en luchthavenkeuze

Determinanten van vlieggeneigdheid en luchthavenkeuze Studie p basis van de luchthavenkeuze-enquête van het KiM Kennisinstituut vr Mbiliteitsbeleid KiM

2 Ministerie van Infrastructuur en Milieu

Inhud Samenvatting 5 1 Inleiding 6 2 Onderzeksaanpak 8 3 Vlieggeneigdheid 10 4 Luchthavenkeuze 16 Literatuur 28 Clfn 29 Determinanten van vlieggeneigdheid en luchthavenkeuze - KiM 3

4 Ministerie van Infrastructuur en Milieu

Samenvatting Vliegen is een algemene vrm van reizen gewrden. Dit blijkt uit de enquêtes die het KiM heeft laten uitveren in Nederland, België en de aan Nederland grenzende Duitse regi s. Slechts 8% van de respndenten heeft nit gevlgen en slechts 5% denkt nit te zullen vliegen. De belangrijkste redenen m niet te vliegen zijn vliegangst en ksten. Jngeren vliegen vaker dan uderen, al neemt de vlieggeneigdheid pas bven de 75 jaar flink af. Vruwen vliegen even vaak als mannen, behalve als het gaat m zakelijke vluchten. De grep met het hgste pleidingsniveau (en inkmen) vliegt het vaakst. In Nederland heeft vrijwel iedereen it gevlgen vanaf Schiphl (94%). Eindhven en Rtterdam The Hague Airprt vlgen met 28% en 25%. Daarna kmen drie buitenlandse luchthavens: Düsseldrf (17%), Brussel (16%) en Weeze (12%). Deze buitenlandse luchthavens wrden met name gebruikt dr inwners van Zuid- en Ost-Nederland, wat aangeeft dat reisafstand een belangrijke rl speelt bij de luchthavenkeuze. Van de respndenten in België heeft 22% Schiphl it gebruikt als vertrekluchthaven. Eindhven Airprt en Maastricht Aachen Airprt wrden gebruikt vanuit de nabijgelegen Belgische/ Vlaamse prvincies. Duitsers vliegen weinig vanaf luchthavens in Nederland en België; alleen van Schiphl maken zij enigszins gebruik. En alleen inwners uit de regi Aachen gebruiken Maastricht Aachen Airprt als vertrekluchthaven. Uit de enquêtes blijkt verder dat de luchthavenkeuze samenhangt met de prijs, het vluchtaanbd en de afstand/reistijd naar de luchthaven. Dit stemt vereen met de bevindingen in de literatuur. De enquêtes van het KiM brengen echter twee factren aan het licht die tt nu te niet in de literatuur naar vren zijn gekmen: het effect van landsgrenzen en het effect van taalverschillen. Zwel Nederlanders als Belgen maken gebruik van luchthavens in de buurlanden, maar minder vaak dan p grnd van alleen nabijheid kan wrden verwacht. De grens werkt het sterkst als belemmering bij grepen met een laag pleidingsniveau. In België bleek k dat taalverschillen effect hebben p de luchthavenkeuze. << Terug naar inhud Determinanten van vlieggeneigdheid en luchthavenkeuze - KiM 5

1 Inleiding Welkm in de wereld van Peter Stuyvesant! In deze reclamecampagne 1 uit de jaren zeventig en tachtig verbeelden mie vruwen en snelle vliegtuigen de lkrep van het avntuur. Die wereld van de happy few zu je deel wrden dr Peter Stuyvesant sigaretten te rken. Sigarettencampagnes zijn er niet meer. En is luchtvaart ng wel z avntuurlijk? Vliegen we nu niet net z makkelijk vanaf ns eigen reginale vliegveld f een vliegveld in België f Duitsland? Over nze vlieggeneigdheid en de factren die de keuze vr luchthavens bepalen gaat dit achtergrnddcument. Achtergrnd Het verheidsbeleid gaat ervan uit dat de luchtvaart vr iedere Nederlander bereikbaar met zijn: zwel vr het internatinale bedrijfsleven en de Nederlandse zakenreiziger als vr de internatinale terist en de Nederlandse vakantieganger (V&W/VROM, 2009: 53). Een ptimale internatinale bereikbaarheid van Nederland dr de lucht is een vrwaarde vr een innvatieve, cncurrerende en ndernemende ecnmie. Dit uitgangspunt vraagt ruimte vr de ntwikkeling van de Nederlandse luchthavens. De luchthavens die nder bevegd gezag van het Rijk vallen en een functie hebben vr de internatinale bereikbaarheid, zijn naast Schiphl Grningen Airprt Eelde, Maastricht Aachen Airprt, Rtterdam The Hague Airprt, Lelystad, Twente en de militaire luchthaven met burgermedegebruik Eindhven Airprt. Een van de delstellingen uit de luchtvaartnta (IenM 2009) is dat de samenhang tussen de Nederlandse luchthavens (specifiek Schiphl en enkele luchthavens van natinale betekenis) met tenemen. Het kabinet wil dit bereiken dr de luchthavens gezamenlijk te laten uitgreien tt een stelsel van samenwerkende luchthavens m z de internatinale netwerkkwaliteit te behuden en te versterken. Onderzeksvragen Om deze delstelling te realiseren is inzicht ndig in de rl die de reginale luchthavens vervullen in de markt van vraag en aanbd en daarmee in het gedrag van de vliegcnsument. Over het gedrag van de vliegcnsumenten die Schiphl gebruiken, is veel bekend. Met de Schiphl-enquête wrden jaarlijks 100.000 reizigers bevraagd. Maar juist ver het gedrag van cnsumenten ten aanzien van de reginale vliegvelden, met name in de grensregi s, is meer infrmatie en inzicht ndig. Ok ver het gebruik van vliegvelden in het buitenland weten we weinig. Wat is het effect van (lands)grenzen? In heverre lpen de zgenemde catchment areas de gebieden van waaruit passagiers, met verver ver de grnd, naar en van de luchthaven kmen net z makkelijk dr in het buitenland? En spelen taalverschillen hierbij een rl? Verder is nbekend f smmige mensen nit hebben gevlgen en nit zullen vliegen en, z ja, m welk deel van de bevlking het hierbij gaat. Een ander hiaat in de kennis betreft de mate waarin het aanbd aan vliegverbindingen de vraag beïnvledt. Om deze kennisvragen te kunnen beantwrden heeft het Kennisinstituut vr Mbiliteitsbeleid (KiM) enquêtes uitgeverd in Nederland en de buurlanden. Bij de analyses is bvendien gebruik gemaakt van CBS-statistieken ver passagiersverver en uitkmsten van de Schiphl-enquête. 1 https://www.yutube.cm/watch?v=mwodcwx4d1e 6 Ministerie van Infrastructuur en Milieu << Terug naar inhud

Delstelling Het del van dit nderzek is inzicht te krijgen in de vlieggeneigdheid van Nederlanders, en nze buren vlak ver de grens, en in de factren die daarbij een rl spelen. Met de verwrven inzichten wil het KiM de kabinetsdelstelling van een sterkere samenwerking tussen de Nederlandse luchthavens helpen realiseren. Opbuw van het achtergrnddcument Deze rapprtage begint met een beschrijving van het uitgeverde nderzek (hfdstuk 2). In dit hfdstuk beschrijven we de steekprefaantallen en enkele algemene kenmerken van het pgebuwde bestand. Vervlgens presenteren we in hfdstuk 3 de enquête-uitkmsten ver de vlieggeneigdheid van Nederlanders en nze nabije buren. Hieruit trekken we enkele cnclusies ver de verschillen tussen de landen en de redenen die mensen aangeven vr het niet (willen) vliegen. Hfdstuk 4 gaat ver de luchthavenkeuze. Hier kmen k de afwegingscriteria van de reizigers aan de rde. Vr de dr de geënquêteerden laatst gemaakte vliegreis analyseren we waarm ze welke luchthaven kzen. Speciale aandacht wrdt hierbij besteed aan het grenseffect in de luchthavenkeuze, mdat veel mensen het belangrijk vinden dat de luchthaven in eigen land ligt. << Terug naar inhud Determinanten van vlieggeneigdheid en luchthavenkeuze - KiM 7

2 Onderzeksaanpak Om de nderzeksvragen van deze studie te kunnen beantwrden heeft het KiM in 2013 een enquête uitgeverd in Nederland en de buurlanden. Dit nderzek kende in grte lijnen dezelfde vragenlijst als de KiM-enquête uit 2010 vr het nderzek naar de effecten van de vliegbelasting (Grdijn & Klkman, 2011). De enquête mvat vragen ver: de vlieggeneigdheid, waarnder de redenen vr het eventuele niet-vliegen; de luchthavens die de respndenten verwegen bij een vliegreis, de luchthavens die ze it hebben gebruikt en de luchthavens die ze het vaakst hebben gebruikt; het mtief m te vliegen, de verplaatsingswijze naar de luchthaven en de andere luchthavens die zijn verwgen, in het geval van de laatste vliegreis; de factren die de luchthavenkeuze hebben bepaald, met als bijzndere factr het belang dat wrdt gehecht aan de ligging van de luchthaven in eigen land; algemene kenmerken van de respndenten, zals geslacht, leeftijd, huishudenssituatie, nderwijsniveau en autbezit. De enquêtes zijn in 2013 middels internetpanels uitgeverd in België, Nederland en de aan Nederland grenzende Duitse deelstaten Nrdrhein-Westfalen (NRW) en Niedersachsen/Bremen (NsBr). Aantallen respndenten In tabel 2.1 staat per land heveel respndenten aan de enquête hebben meegedaan en heveel van hen de vragen ver de luchthavenkeuze knden beantwrden. Aan de respndenten die nit hadden gevlgen, is in 2013 k gevraagd f ze it zuden gaan vliegen. Aan degenen die zeiden (beslist) niet te gaan vliegen, zijn geen verdere vragen gesteld ver luchthavenkeuzefactren. Tabel 2.1 Aantal respndenten van de KiM-enquête ver luchthavenkeuze. Brn:KiM-enquête 2013. Nederland België Nrdrhein- Westfalen Niedersachsen / Bremen Ttaal Aantal respndenten 2.039 1.555 1.048 500 5.142 Waarvan met luchthaven-keuzes 1.981 1.477 951 474 4.883 8 Ministerie van Infrastructuur en Milieu << Terug naar inhud

Representativiteit De enquête is middels internetpanels uitgeverd dr het bureau I&O-Research. In Nederland is het gebruik van internet in de leeftijdsgrep tt 65 jaar vrij algemeen. Mensen die uder zijn dan 65 jaar maken minder gebruik van het internet, al neemt het internetgebruik nder deze grep frs te (CBS, 2013). In 2012 het meest recente jaar waarvr Eurpese cijfers beschikbaar zijn gaf 74% van de 65- tt 75-jarige Nederlanders aan al eens internet te hebben gebruikt. Dit aandeel is bijna twee maal z hg als gemiddeld in de EU. Nederland neemt daarmee samen met Luxemburg, Zweden en Denemarken een kppsitie in bij het internetgebruik dr uderen. In andere West-Eurpese landen zals Duitsland, België en Frankrijk hebben veel minder uderen hier ervaring mee. De pbuw van het enquêtebestand is naar geslacht en leeftijd vergeleken met de bevlkingsstatistieken. Verder zijn de steekpreven naar huishudenssituatie en pleidingsniveau nderling vergeleken. Het Nederlandse panel van I&O-research lijkt het meest vlwassen terwijl de panels in de andere landen meer in ntwikkeling lijken. In België ntbreken de 65-plussers vrijwel en zijn de universitair geschlden ververtegenwrdigd. Ok in Duitsland zijn de uderen behrlijk ndervertegenwrdigd. Verder bevat het Duitse panel meer alleenstaanden, het Vlaamse panel meer thuiswnende jngeren en het Nederlandse panel meer paren znder kinderen. Dit is niet per sé van invled p alle parameters die met de luchthavenkeuze te maken hebben, maar maakt wel uit vr bijvrbeeld de vlieggeneigdheid, die is gerelateerd aan leeftijd en pleidingsniveau. Omdat de vlieggeneigdheid waarschijnlijk k is gecrreleerd aan het internetgebruik, zullen de uitkmsten van de enquête een verschatting laten zien van de vlieggeneigdheid, met name bij de udere leeftijdsgrepen. Bij de interpretatie van de verschillen in uitkmsten van de enquête tussen de landen is rekening gehuden met de gecnstateerde verschillen in representativiteit. << Terug naar inhud Determinanten van vlieggeneigdheid en luchthavenkeuze - KiM 9

3 Vlieggeneigdheid In Nederland heeft 8% van de respndenten ng nit gevlgen. In Duitsland 2 is dat het dubbele terwijl België hier tussenin zit. Ongeveer de helft van degenen die nit heeft gevlgen, denkt dit in de tekmst wel eens te den. Het gemiddelde percentage dat nit denkt te gaan vliegen, is 5%. In Nederland echter ligt dit percentage duidelijk lager (3%) en in de Duitse deelstaat Nrdrhein-Westfalen duidelijk hger (9%). Vr Nederland geldt dus dat vliegen een algemene manier van reizen is gewrden, althans nder internetgebruikers. Figuur 3.1 Jaar waarin men vr het laatst vlg. Brn: KiM-enquête (2013). 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Nederland België Duitsland 2013 2012 2011 2010 f eerder ik heb ng nit gevlgen Figuur 4.1 Jaar waarin men vr het laatst vlg. Brn: KiM-enquête (2013). 2 Onder Duitsland verstaan we in dit verband uitsluitend de deelstaten Nrdrhein-Westfalen, Niedersachsen en Bremen. 10 Ministerie van Infrastructuur en Milieu << Terug naar inhud

Figuur 3.2 Ng nit gevlgen. En in de tekmst? Brn: KiM-enquête (2013). 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Nederland België Duitsland ja, zeker nee, waarschijnlijk niet ja, misschien nee, zeker niet Redenen m niet te gaan vliegen De meest Figuur genemde 4.2 reden m niet te gaan vliegen, is vliegangst. De tweede belangrijke reden betreft de ksten Ng van nit het gevlgen. vliegen. En In het in de Duitse tekmst? panel wrden k gezndheidsprblemen relatief vaak als reden genemd Brn: m KiM-enquête niet vliegen, (2013). met name dr uderen. Figuur 3.3 Reden m niet te vliegen. Brn: KiM-enquête (2013). 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Nederland België Duitsland vliegangst milieu ksten anders gezndheid Figuur 4.3 Reden m niet te vliegen. Brn: KiM-enquête (2013). << Terug naar inhud Determinanten van vlieggeneigdheid en luchthavenkeuze - KiM 11

Aantal vluchten per jaar Het merendeel van de respndenten vliegt ngeveer eens per jaar. Als uit de antwrden een gewgen aantal wrdt bepaald 3, dan vliegen Nederlanders 1,24 keer per jaar. Belgen den dit 1,17 keer per jaar en Duitsers (uit de buurdeelstaten) 1,11. Hieruit blijkt wederm dat Nederlanders vaker en Duitsers minder vaak vliegen dan gemiddeld. Figuur 3.4 Aantal vluchten per jaar. Brn: KiM-enquête (2013). 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Nederland België Duitsland vrijwel nit ngeveer 2 keer per jaar minder dan 1 keer per jaar 3 f 4 keer per jaar ngeveer 1 keer per jaar vaker dan 4 keer per jaar Middels Figuur een 4.4 analyse van kruistabellen en een variantieanalyse hebben we een eerste nderzek gedaan naar Aantal de persns- vluchten en per mgevingskenmerken jaar. die samenhangen met de vlieggeneigdheid. De vlgende kenmerken Brn: KiM-enquête blijken significant (2013). van invled te zijn: Opleiding. Het sterkste nderscheid wrdt gevnden naar pleidingsniveau. Opleidingsniveau is sterk gecrreleerd met inkmen/welvaartsniveau. Uit de literatuur, bijvrbeeld Mrphet (2012), is bekend dat de vlieggeneigdheid zeer sterk verschilt naar inkmen. 3 Gewichtsfactren: vrijwel nit = 0; minder dan eens per jaar = 0,5; eens per jaar = 1; twee keer per jaar = 2; drie f vier keer = 3; vaker dan vier keer = 6. 12 Ministerie van Infrastructuur en Milieu << Terug naar inhud

Figuur 3.5 Aandeel respndenten in Nrdrhein-Westfalen dat nit heeft gevlgen, naar pleidingsniveau. Brn: KiM-enquête (2013), NRW-panel. 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Hauptschulabschluß Qualifizierter Hauptschulabschluß Realschulabschluß Abitur Fachabitur Fachhchschulabschluß Berufsakademieabschluß Universitätsabschluß Übrig ttaal Regi. Er zijn duidelijke reginale verschillen. Respndenten uit Nederland die ver van de grtere luchthavens Figuur 4.5 wnen, vliegen minder vaak. De variantieanalyse geeft een sterk significant verband gemeten Aandeel p respndenten COROP-niveau. in Nrdrhein-Westfalen dat nit heeft gevlgen, naar pleidingsniveau. Brn: KiM-enquête (2013), NRW-panel. Tabel 3.1 Uitkmsten variatieanalyse tussen afstand tt grt vliegveld en vlieggeneigdheid. Brn: KiM-enquête (2013), Nederlands panel. Mdel Sum f Squares df Mean Square F Sig. 1 Regressin 30882,352 1 30882,352 9,642,004c Residual 121716,166 38 3203,057 Ttal 152598,518 39 a. Dependent Variable: Percentage respndenten met minder dan 1 vlucht per jaar b. Weighted Least Squares Regressin - Weighted by Aantal respndenten c. Predictrs: (Cnstant), Afstand tt dichtstbijzijnd grt vliegveld (Schiphl, Brussel, Düsseldrf) Er zijn k duidelijke verschillen tussen de drukke, sterk geürbaniseerde regi s en de meer landelijke regi s. De relatie tussen vlieggeneigdheid en bevlkingsdichtheid is p zichzelf significant. Er is echter een sterke crrelatie tussen de bevlkingsdichtheid en de afstand tt een grt vliegveld. Dit betekent dat de bevlkingsdichtheid in cmbinatie met de afstand tt een grte luchthaven niet significant is. << Terug naar inhud Determinanten van vlieggeneigdheid en luchthavenkeuze - KiM 13

Leeftijd. Jnge respndenten hebben de meest recente vliegervaring, alhewel een deel van hen (ng) niet heeft gevlgen. Figuur 3.6 Jaar waarin vr het laatst is gevlgen, naar leeftijdsklasse. Brn: KiM-enquête (2013), Nederlands panel. 18-24 jaar 25-34 jaar 35-44 jaar 45-54 jaar 55-64 jaar 65-74 jaar 75+ jaar 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 2013 2012 2011 2010 f eerder ik heb ng nit gevlgen De verschillen in vliegfrequentie geven ngeveer hetzelfde beeld: vanaf de leeftijdsgrep van Figuur 4.6 25-34 jaar neemt de frequentie af. Jaar waarin vr het laatst is gevlgen, naar leeftijdsklasse. Brn: KiM-enquête (2013), Nederlands panel. Figuur 3.7 Gemiddeld aantal vluchten per jaar, naar leeftijdsklasse. Brn: KiM-enquête (2013), alle panels. 18-24 jaar 25-34 jaar 35-44 jaar 45-54 jaar 55-64 jaar 65+ jaar 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% vrijwel nit minder dan 1 keer per jaar ngeveer 1 keer per jaar ngeveer 2 keer per jaar 3 f 4 keer per jaar vaker dan 4 keer per jaar Figuur 4.7 Gemiddeld aantal vluchten per jaar, naar leeftijdsklasse. Brn: KiM-enquête (2013), alle panels. 14 Ministerie van Infrastructuur en Milieu << Terug naar inhud

Man/vruw. Vruwen vliegen minder vaak vr zakelijke redenen dan mannen. Vr de verige mtieven zijn de verhudingen ngeveer gelijk verdeeld. Figuur 3.8 Aandeel respndenten naar geslacht en reismtief. Brn: KiM-enquête, alle panels. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% man zakelijk vakantie / stedenbezek bezek familie / vrienden verig vruw Deze eerste verkennende analyse brengt z verschillende persns- en mgevingskenmerken aan het licht die van invled zijn p de vlieggeneigdheid: pleiding, regi, leeftijd en, zij het in mindere mate, man/vruw. Figuur 4.8 Aandeel respndenten naar geslacht en reismtief. De gegevens van de vier panels lenen zich vr nader nderzek in vlgende studies. Brn: KiM-enquête, alle panels << Terug naar inhud Determinanten van vlieggeneigdheid en luchthavenkeuze - KiM 15

4 Luchthavenkeuze Gebruikte luchthavens Vr inwners van Nederland dmineert Amsterdam-Schiphl het gebruik van luchthavens nder de respndenten. Vrijwel iedereen is wel eens van Schiphl vertrkken. Het gebruik van de andere luchthavens wrdt vral bepaald dr de ligging van de wnregi ten pzichte van de luchthaven. Z vliegen vral de inwners van Ost-Nederland vanaf de luchthavens van Düsseldrf en Weeze. En Brussel is ppulair nder inwners van Zuid-Nederland. Er is een dus een sterk afstandseffect. Tabel 4.1 Luchthavens waarvan inwners van Nederland het meest, het laatst f it zijn vertrkken. Brn: KiM-enquête (2013). Inwners van Nederland % Meest % Laatst % Oit Schiphl-Amsterdam 80 72 94 Eindhven Airprt 5 7 28 Rtterdam-The Hague Airprt 3 6 25 Düsseldrf 3 4 17 Brussel-Zaventem 2 3 16 Weeze-Niederrhein 2 3 12 Maastricht-Aachen Airprt 1 1 9 Grningen Airprt (Eelde) 1 1 7 Frankfurt 0 0 6 Charleri/Brussel Zuid 1 1 6 Keulen-Bnn 0 0 3 Drtmund 0 0 2 Twente Airprt (Enschede) 0 0 2 Münster-Osnabrück 0 0 2 Luik/Liege 0 0 2 Bremen 0 0 2 Hamburg 0 0 2 Antwerpen 0 0 2 Lelystad 0 0 1 Ostende 0 0 1 Anders 1 1 3 Ttaal 100 100 241 16 Ministerie van Infrastructuur en Milieu << Terug naar inhud

Het getal 241% in tabel 4.1 geeft aan dat de gemiddelde Nederlandse respndent 2,41 luchthavens it heeft gebruikt als vertrekluchthaven. In België is het de natinale luchthaven Brussel-Zaventem die het vaakst wrdt gebruikt (zie tabel 4.2). Vrijwel iedereen heeft wel eens vanaf deze luchthaven gevlgen. De reginale luchthaven Charleri vervult echter een veel belangrijker functie dan de reginale luchthavens in Nederland. Bijna de helft van de Belgische respndenten heeft er wel eens gebruik van gemaakt. Dit hangt waarschijnlijk samen met het karakter van de daar aanwezige luchtvaartmaatschappijen: lw-cst-maatschappijen, waarvan Ryanair verreweg de belangrijkste is. Vr het intra-eurpese verkeer det de reginale luchthaven van Charleri de natinale luchthavens belangrijke cncurrentie aan. Opvallend zijn de derde en vierde plaats vr de mega-hubs Schiphl en Parijs-Charles de Gaulle. Dit kmt drdat in het vluchtaanbd p Zaventem smmige intercntinentale bestemmingen ntbreken die p Schiphl en Parijs-Charles de Gaulle wel wrden aangebden. De reginale luchthavens van Ostende en Luik hebben een rl die vergelijkbaar is met die van Grningen en Maastricht in Nederland. Althans vr het persnenverkeer. Liège-Bierset is een belangrijke vrachtluchthaven mdat de pakketververder TNT daar is gevestigd. Tabel 4.2 Luchthavens waarvan inwners van België het meest, het laatst f it zijn vertrkken. Brn: KiM-enquête (2013). Inwners van België %Meest %Laatst %Oit Brussel-Zaventem 71 63 89 Charleri / Brussel Zuid 16 19 42 Schiphl - Amsterdam 2 4 22 Parijs Charles de Gaulle 1 1 16 Luik/Liege 2 3 11 Ostende 1 2 9 In Nrdrhein-Westfalen is Düsseldrf de meest gebruikte luchthaven en Köln-Bnn een gede tweede (zie tabel 4.3). Amsterdam kmt p de vijfde plaats als luchthaven waarvan men it is vertrkken, maar vr zeer weinigen is dit de laatst gekzen luchthaven. Van de Nederlandse reginale luchthavens wrdt alleen Maastricht-Aachen Airprt enigszins gebruikt, dr inwners van de regi Aachen. Tabel 4.3 Luchthavens waarvan men het meest, het laatst f it is vertrkken dr inwners van NRW. Brn: KiM-enquête (2013). Inwners van NRW %Meest %Laatst %Oit Düsseldrf 51 45 79 Köln-Bnn 22 22 51 Frankfurt 5 7 36 Drtmund Airprt 6 7 22 Andere 5 7 13 Amsterdam-Schiphl 0 0 12 << Terug naar inhud Determinanten van vlieggeneigdheid en luchthavenkeuze - KiM 17

In Niedersachsen is Hannver de belangrijkste luchthaven, gevlgd dr Hamburg (zie tabel 4.4). Bremen is hgstwaarschijnlijk de derde luchthaven. De relatief hge scres van de verderaf gelegen luchthavens van Frankfurt en Düsseldrf (en zelfs Berlijn en Amsterdam) geven waarschijnlijk aan dat de inwners van Niedersachsen vr een deel van de bestemmingen niet in de eigen regi terecht kunnen. Een klein deel van de reizigers maakt daarm gebruik van relatief ver weg gelegen luchthavens. Tabel 4.4 Luchthavens waarvan inwners van Niedersachsen / Bremen het meest, het laatst f it zijn vertrkken. Brn: KiM-enquête (2013). Inwners van Niedersachsen /Bremen %Meest %Laatst %Oit Hannver 43 37 67 Hamburg 15 15 43 Frankfurt 7 6 32 Düsseldrf 6 8 31 Anders 19 21 25 Berlin 1 3 17 Amsterdam-Schiphl 0 1 9 Gebruik buitenlandse luchthavens De mate waarin de respndenten it van een buitenlandse luchthaven vertrkken, is in België en Nederland relatief hg, namelijk 40%. Tabel 4.5 Aandeel respndenten dat it van een buitenlandse luchthaven gebruik maakte. Brn: KiM-enquête (2013). Gebruik gemaakt van buitenlandse vertrekluchthaven? België Nederland Nrdrhein- Westfalen Niedersachsen/ Bremen Ttaal 2013 % Oit 41 40 15 11 33 Het aandeel respndenten in Nederland dat it gebruik heeft gemaakt van een buitenlandse vertrekluchthaven, blijkt het hgst te zijn in Zeeland, Limburg en Arnhem/Nijmegen-Betuwe. In België zijn het vral de inwners van de Franstalige prvincie Waals-Brabant, ten zuiden van Brussel, die het vaakst vanaf een buitenlandse luchthaven vliegen (Parijs-Charles de Gaulle). Inwners van Vlaams-Belgische prvincies in de buurt van Nederlandse vliegvelden reizen vaak vanaf een Nederlands vliegveld. Zie k figuur 4.1. De inwners van Niedersachsen/Bremen en Nrdrhein-Westfalen maken veel minder gebruik van een Nederlandse f Belgische luchthaven. Zij reizen vral vanaf luchthavens in andere Duitse deelstaten. 18 Ministerie van Infrastructuur en Milieu << Terug naar inhud

Figuur 4.1 Aandeel respndenten dat it vanaf een buitenlandse luchthavens heeft gereisd. Brn: KiM-enquête (2013). Oit gevlgen BuitOit 3% - 10% 11% - 20% 21% - 30% 31% - 40% 41% - 50% 51% - 60% 61% - 70% Oit gevlgen 71% - 80% BuitOit 3% - 10% 11% - 20% 21% - 30% 31% - 40% 41% - 50% 51% - 60% 61% - 70% 71% - 80% RTM RTM ANR BRU CRL ANR BRU CRL AMS AMS EIN EIN LEY LEY LGG LGG MST MST NRN NRN LUX MGL GRQ GRQ MGL DUS DUS ENS ENS CGN CGN HHN HHN DTM DTM FMO FMO BRE PAD BRE FRA PAD FRA LUX Keuzefactren De respndenten geven aan alle veertien factren waarnaar in de enquête is gevraagd, van belang te vinden bij de keuze van een luchthaven. Wel geldt dit vr de ene factr wat meer dan vr de andere. Welke factren nu echt de drslag geven, is nderzcht bij de respndenten die aangaven bij hun laatste vliegreis serieus een andere luchthaven te hebben verwgen. Bij hun luchthavenkeuze blijken de prijs en het aanbd (vluchtschema s en beschikbaarheid) de dminante factren te zijn, samen met de bereikbaarheid (afstand/reistijd) van de luchthaven. Dit stemt verigens vereen met de bevindingen in de literatuur (Burghuwt & Zuidberg, 2010; Hess e.a., 2006 en 2007). << Terug naar inhud Determinanten van vlieggeneigdheid en luchthavenkeuze - KiM 19

Figuur 4.2 Drslaggevende factren luchthavenkeuze. Brn: KiM-enquête (2013). 12% 3% 10% 34% prijs vluchtschema aanbd ticket afstand / reistijd kwaliteit verig 13% 28% Figuur 5.2 Ruimtelijk Drslaggevende bereik van luchthavens factren luchthavenkeuze De aanbdfactren prijs en vluchtschema/beschikbaarheid van verbindingen zijn de belangrijkste factren bij de keuze van een luchthaven. Hierna vlgt bereikbaarheid van luchthavens als belangrijke factr. In figuur 4.1 is per regi het aandeel respndenten aangegeven dat it heeft gereisd vanaf een buitenlandse luchthaven. In de grensregi s is dit aandeel beduidend hger dan in regi s die verder van de grens liggen. Ok daaruit kmt het effect van afstand zeer duidelijk naar vren. 20 Ministerie van Infrastructuur en Milieu << Terug naar inhud

Figuur 4.3 Aandeel respndenten dat it vanaf Schiphl heeft gevlgen. Brn: KiM-enquête (2013). Oit gevlgen AmsOit 1% - 10% 11% - 20% 21% - 30% 31% - 40% 41% - 50% Oit gevlgen 51% - 60% 61% - 70% AmsOit 71% - 80% 1% - 10% 81% - 90% 11% 20% 91% - 100% 21% 30% 31% - 40% 41% - 50% 51% - 60% 61% - 70% 71% - 80% 81% - 90% 91% - 100% RTM RTM ANR BRU CRL ANR BRU CRL AMS AMS EIN EIN LEY LEY LGG LGG MST MST NRN NRN LUX GRQ GRQ MGL MGL DUS DUS ENS ENS CGN CGN HHN HHN DTM DTM FMO FMO BRE BRE PAD PAD FRA FRA LUX << Terug naar inhud Determinanten van vlieggeneigdheid en luchthavenkeuze - KiM 21

Figuur 4.4 Aandeel respndenten dat it vanaf Eindhven Airprt heeft gevlgen. Brn: KiM-enquête (2013). Oit gevlgen EHVOit 0% - 10% 11% - 20% 21% - 30% 31% - 40% 41% - 50% 51% - 60% 61% - 70% Oit gevlgen 71% - 80% EHVOit 0% - 10% 11% - 20% 21% - 30% 31% - 40% 41% - 50% 51% - 60% 61% - 70% 71% - 80% RTM RTM ANR BRU CRL ANR BRU CRL AMS AMS EIN EIN LEY LEY LGG LGG MST MST NRN NRN LUX MGL GRQ GRQ MGL DUS DUS ENS ENS CGN CGN HHN HHN DTM DTM FMO FMO BRE PAD BRE FRA PAD FRA LUX Het ruimtelijk bereik van luchthavens verschilt sterk. Dit illustreren we dr het ruimtelijk bereik van Schiphl te vergelijken met dat van Eindhven Airprt (figuren 4.3 en 4.4). Amsterdam-Schiphl kent een aanbd van (intercntinentale) bestemmingen waarvan vele p de reginale vliegvelden niet wrden aangebden. Vr die bestemmingen met de cnsument dus reizen naar een verder weg gelegen luchthaven. Andersm wrden ppulaire bestemmingen als Lnden, Barcelna, Antalya, Prt, Nice en Rme p veel reginale velden aangebden. In die gevallen blijkt de cnsument vr een nabij gelegen vliegveld te kiezen. Zals eerder werd gezegd, maken Nederlandse reizigers k gebruik van buitenlandse vliegvelden. Düsseldrf en Brussel zijn hierbij het belangrijkst. In de figuren 4.5 en 4.6 is weergegeven uit welke regi s de respndenten afkmstig zijn die deze luchthavens het meest gebruiken. Ok hier is weer een duidelijk afstandseffect waarneembaar. Het ruimtelijk bereik van Düsseldrf strekt zich uit tt de stelijke Nederlandse prvincies en dat van Brussel tt de zuidelijke Nederlandse prvincies. 22 Ministerie van Infrastructuur en Milieu << Terug naar inhud

Figuur 4.5 Aandeel respndenten dat it vanaf Düsseldrf heeft gevlgen. Brn: KiM-enquête (2013). Oit gevlgen DUSit 2% - 10% 11% - 20% 21% - 30% 31% - 40% 41% - 50% Oit gevlgen 51% - 60% 61% - 70% DUSit 2% 71% - - 10% 80% 11% 81% - 20% 90% 21% 91% - 30% 100% 31% - 40% 41% - 50% 51% - 60% RTM 61% - 70% 71% - 80% 81% - 90% 91% - 100% ANR RTM BRU CRL ANR BRU CRL AMS AMS EIN EIN LEY LEY LGG LGG MST MST NRN NRN LUX GRQ MGL GRQ MGL DUS DUS ENS ENS CGN CGN HHN HHN DTM DTM FMO FMO BRE BRE PAD PAD FRA FRA LUX << Terug naar inhud Determinanten van vlieggeneigdheid en luchthavenkeuze - KiM 23

Figuur 4.6 Aandeel respndenten dat it vanaf Brussel heeft gevlgen. Brn: KiM-enquête (2013). Oit gevlgen BRUit 0% - 10% 11% - 20% 21% - 30% 31% - 40% 41% - 50% Oit gevlgen 51% - 60% 61% - 70% BRUit 71% - 80% 0% - 10% 81% - 90% 11% 20% 91% - 100% 21% 30% 31% - 40% 41% - 50% 51% - 60% 61% - 70% 71% - 80% 81% - 90% 91% - 100% RTM RTM ANR BRU CRL ANR BRU CRL AMS AMS EIN EIN LEY LEY LGG LGG MST MST NRN NRN LUX GRQ GRQ MGL MGL DUS DUS ENS ENS CGN CGN HHN HHN DTM DTM FMO FMO BRE BRE PAD PAD FRA FRA LUX Grenseffecten In de figuren 4.5 en 4.6 is niet alleen een afstandseffect waarneembaar, maar k een duidelijk grenseffect. De landsgrenzen zijn in de figuren duidelijk zichtbaar. Landsgrenzen lijken dus een remmende werking te hebben p het gebruik van luchthavens. In de internatinale literatuur is hieraan weinig tt geen aandacht besteed, waarschijnlijk mdat de casestudies daarin zijn uitgeverd vr situaties waarin grenzen geen rl spelen. Z wrdt San Francisc in veel studies gebruikt (bijvrbeeld in Hess e.a., 2007 en 2008 f Pels e.a., 2000). Ok in studies vr het Verenigd Kninkrijk (CAA, 2011), Duitsland (Gelhausen, 2008) en Frankrijk (DTA,2003) spelen vliegvelden ver de grens geen rl. Vanwege het duidelijke belang vr de Nederlandse (en Belgische) regi s analyseren we het grenseffect hier nader. In de enquêtes is de respndenten rechtstreeks gevraagd naar het belang van een luchthaven in eigen land. Tussen de 50 en 60% van de respndenten, in alle nderzchte landen, geeft aan dit belangrijk f erg belangrijk te vinden (figuur 4.7). 24 Ministerie van Infrastructuur en Milieu << Terug naar inhud

Figuur 4.7 Belang dat de luchthaven in eigen land ligt. Brn: KiM-enquête (2013). België Nederland Nrdrhein-Westfalen Niedersachsen/Bremen ttaal 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% zeer nbelangrijk nbelangrijk matig belangrijk belangrijk erg belangrijk Er bestaan flinke verschillen in het belang dat respndenten hechten aan een vliegveld in eigen land. Figuur 5.7 Vruwen vinden dit iets Belang belangrijker dat de luchthaven dan mannen, in eigen en land uderen ligt. iets belangrijker dan jngeren, maar de sterkste verschillen zijn Brn: naar KiM-enquête pleidingsniveau (2013).(figuur 4.8). Figuur 4.8 Belang dat de luchthaven in eigen land ligt, naar pleidingsniveau. Brn: KiM-enquête (2013). lagere schl, basisnderwijs lager berepsnderwijs, vrbereidend berepsnderwijs lager/middelbaar algemeen vrtgezet nderwijs middelbaar berepsnderwijs hger algemeen vrtgezet nderwijs hger berepsnderwijs/kandidaats universitair 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% zeer nbelangrijk nbelangrijk matig belangrijk belangrijk erg belangrijk Figuur 5.8 Belang dat de luchthaven in eigen land ligt, naar pleidingsniveau. Brn: KiM-enquête (2013). << Terug naar inhud Determinanten van vlieggeneigdheid en luchthavenkeuze - KiM 25

Een tweede belangrijk verschil is reginaal/ruimtelijk van aard. He verder van de grens iemand wnt, he belangrijker hij het vindt dat het vliegveld in eigen land ligt. In regi s aan de grens, zals Twente en Limburg, daarentegen vinden respndenten het minder belangrijk dat het vliegveld in eigen land ligt. Waarschijnlijk wrdt de vrkeur van de eerste categrie respndenten (in de verder van de grens gelegen regi s) bepaald dr een cmbinatie van het willen vermijden van lange reisafstanden en de nbekendheid met een buitenlands vliegveld. De samenhang met afstand hebben we echter pas achteraf gecnstateerd. Ok is in de enquête niet gevraagd naar de achtergrnd van het antwrd. Tekmstig nderzek met hierver meer duidelijkheid verschaffen. Er zijn z twee duidelijke factren die maken dat respndenten graag het vliegveld in eigen land benutten: pleidingsniveau en ligging ten pzichte van het buitenland. Een vlgende vraag is dan waarm zij z veel belang hechten aan een luchthaven in het eigen land. Dit kan te maken hebben met bijvrbeeld: a) taalverschillen, waarbij taalbeheersing samenhangt met pleidingsniveau; b) de verkp van pakketreizen in het eigen taalgebied, waarmee autmatisch k een natinale luchthaven is gemeid; c) nbekendheid, wat k samenhangt met een ligging ver van de eigen grenzen; d) angst vr het vreemde, wat zu kunnen samenhangen met leeftijd; e) gewntegedrag: als men eenmaal ver de drempel is gestapt, is een tweede keer makkelijker; f) marketing van reisrganisaties, luchthavens en luchtvaartmaatschappijen, die in grensregi s intensiever is vr vluchten vanuit het buitenland; g) het autmatisch kppelen dr bijvrbeeld Ggle van plaats en taal aan advertenties van lkale reisrganisaties, luchthavens en luchtvaartmaatschappijen; h) afspraken van bedrijven met natinale luchtvaartmaatschappijen. Steun vr deze hyptheses kan deels wrden verkregen uit de KiM-enquête (zie bijvrbeeld figuur 4.8), deels k uit nderzek, zals bij argument e (bijvrbeeld Steverink, 2013). Deels zal de verklaring via nader nderzek meten wrden uitgezcht, geverifieerd en aangevuld. Taaleffecten De enquête in België schept de mgelijkheid m te nderzeken f taal een apart effect heeft bvenp de effecten van grens en afstand. In twee van de vijftien Belgische arrndissementen/regi s is vldende taalmenging aanwezig m dit te kunnen nderzeken, namelijk Brussel en Halle-Vilvrde. In deze regi s heeft vrijwel iedereen wel eens gevlgen vanaf de natinale luchthaven van Brussel- Zaventem. Bij de andere luchthavens is er alleen een grt verschil tussen Schiphl en Parijs-Charles de Gaulle (CDG). In de enquête is gevraagd vanaf welke van deze twee luchthavens respndenten it hebben gevlgen. In tabel 4.6 is het resultaat weergegeven vr respndenten uit Brussel en Halle/ Vilvrde. Tabel 4.6 Aandeel van de respndenten dat it vanaf Schiphl f Parijs-CDG heeft gevlgen, naar wnregi en gebruikte taal. Brn: KiM-enquête (2013). Wnregi Brussel Schiphl CDG N NL-talig 20% 16% 25 FR-talig 15% 34% 162 Wnregi Halle/Vilvrde Schiphl CDG N NL-talig 22% 13% 63 FR-talig 17% 26% 23 26 Ministerie van Infrastructuur en Milieu << Terug naar inhud

De uitkmsten duiden p een sterk taaleffect: Franstaligen uit dezelfde regi vlgen twee keer z vaak vanaf Parijs als Nederlandstaligen. Dit effect is statistisch significant. Vr Nederlandstaligen geldt dat zij een derde vaker vanaf Schiphl vlgen dan Franstaligen uit dezelfde regi. Dit effect is statistisch niet significant, gezien k de relatief kleine aantallen in de steekpref. Taalverschillen vrmen daarmee waarschijnlijk een belangrijke cmpnent van het grenseffect. Het grenseffect heeft inmiddels zijn plaats gekregen in het prgnsemdel vr de krte en de middellange termijn dat SEO vr het KiM heeft ntwikkeld. Op basis van de gegevens uit de KiM-enquête schat SEO dat het meten verschrijden van de grens leidt tt halvering van de vlieggeneigdheid f tt 100 kilmeter extra reistijd. De ksten van grensverschrijding kmen, in een gegeneraliseerde kstenfunctie waarin k reistijd en reisksten een bijdrage leveren, neer p 38 eur extra (Bnekamp e.a., 2014: 26). Het gaat hierbij m een eerste inschatting van het algemene effect van grens en taal. De ervaringen met de Nederlandse vliegbelasting (KiM, 2011) laten zien dat gewenning en publiciteit belangrijk zijn m de grenseffecten weg te nemen. Nader (herhalings)nderzek kan dit effect vlgen en verder verklaren. << Terug naar inhud Determinanten van vlieggeneigdheid en luchthavenkeuze - KiM 27

Literatuur Bnekamp, Thijs, Veldhuis, Jan & Rgier Lieshut (2014). Krte- en middellange termijn prgnsemdel luchthavens; Verversprgnse vr Nederlandse luchthavens. Amsterdam: SEO. Burghuwt, Guillaume & Zuidberg, Jst (2010). Luchthavenkeuzegedrag van passagiers. Amsterdam: SEO. CBS (2013). Internetgebruik uderen frs tegenmen. Webmagazine, 13 december 2013. CAA (2011). Passengers airprt preferences; Results frm the CAA Passenger Survey. Lndn: Civil Aviatin Authrity. Directin des Transprts Aériens (2003). Qui prend l avin en France? Paris: DGAC. Gelhausen, Marc (2008 ). Airprt Chice in a Cnstraint Wrld: Discrete Chice Mdels and Capacity Cnstraints. Prceedings f the Air Transprt Research Sciety Wrld Cnference 2008 (July 2008): 1-16. Grdijn, Hug & Klkman, Jst (2011). Effects f the Air Passenger Tax; Behaviral respnses f passengers, airlines and airprts. The Hague: KiM, Netherlands Institute fr Transprt Plicy Analysis. Hess, Stephane, Adler, Thmas & Plak, Jhn W. (2007). Mdelling airprt and airline chice behaviur with the use f stated preference survey data. Transprtatin Research Part E: Lgistics and Transprtatin Review, 43: 221-233. Hess, S. & Plak, J.W. (2006). Airprt, airline and access mde chice in the San Francisc Bay area. Papers in Reginal Science, 85(4), 543-567. Mrphet, Hayley (2013). Prpensity t fly in emerging ecnmies: Implicatins fr infrastructure investment. In The new nrmal fr airprt investment (pp. 20-26). Lndn: PwC. Pels, Eric, Nijkamp, Peter & Rietveld, Piet (2000). Airprt and Airline Cmpetitin fr Passengers Departing frm a Large Metrplitan Area, Jurnal f Urban Ecnmics, vl. 48(1), 29-45. Steverink, Bart (2010). Mdelling Cnsumer Behavir in Airprt Selectin: The case f ticket tax in The Netherlands, PhD Thesis TUDelft, Delft. V&W/VROM (2009). Luchtvaartnta. Den Haag, Ministerie van Verkeer en Waterstaat en ministerie van Vlkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer. 28 Ministerie van Infrastructuur en Milieu << Terug naar inhud

Clfn Dit is een uitgave van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu Juni 2015 Kennisinstituut vr Mbiliteitsbeleid (KiM) ISBN/EAN 978-90-8902-131-1 KiM-15-A06 Auteur Hug Grdijn Vrmgeving en pmaak VrmVijf, Den Haag Kennisinstituut vr Mbiliteitsbeleid (KiM) Pstbus 20901 2500 EX Den Haag Telefn: 070 456 19 65 Fax: 070 456 75 76 Website: www.kimnet.nl E-mail: inf@kimnet.nl Publicaties van het KiM zijn als PDF te dwnladen van nze website www.kimnet.nl. U kunt natuurlijk k altijd cntact pnemen met één van nze medewerkers. Delen uit deze publicatie mgen wrden vergenmen nder vermelding van het KiM als brn. << Terug naar inhud Determinanten van vlieggeneigdheid en luchthavenkeuze - KiM 29

30 Ministerie van Infrastructuur en Milieu << Terug naar inhud

Het Kennisinstituut vr Mbiliteitsbeleid (KiM) maakt analyses van mbiliteit die drwerken in het beleid. Als zelfstandig instituut binnen het ministerie van Infrastructuur en Milieu (IenM) maakt het KiM strategische verkenningen en beleidsanalyses. De inhud van de publicaties van het KiM f de staatssecretaris van IenM weer te geven. Dit is een uitgave van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu Pstbus 20901 2500 ex Den Haag www.rijksverheid.nl/ienm www.kimnet.nl ISBN/EAN: 978-90-8902-131-1 Juni 2015 KiM-15-A06